Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 50]

Mariëtte Linders
Beeldroof Vadermoord Woorddief

L'image, the image, het beeld, das Bild, el imagen
Het woord, das Wort, le mot, the word, la palabra

Waarom schrijven zo weinig literatoren over contemporaine beeldende kunst?

Het ligt waarschijnlijk niet voor de hand om de fysieke aanwezigheid van een beeld te lijf te gaan met het introverte medium van de geschreven taal.

Mijn tekeningen bestaan soms voor een groot deel uit woorden, op mijn objecten staan woorden en alle titels tezamen vormen inmiddels een lange rij. Men vraagt aan mij of mijn titels er eerder zijn dan de beelden, of ik veel lees, of mijn ideeën uit de taal voortkomen, of ik soms delirisch was toen ik die tekening maakte.

Van taal verwacht je redelijke verstaanbaarheid. En ik vraag me nu af of redeloosheid, waanzin of extase zich eerder toont in beelden dan in woorden. Er lijkt minder afstand te liggen tussen een hand, die met potlood op papier tekent om een tekening, een beeld (dus een organisatie van lijnen) te laten ontstaan, dan een hand, die op het papier schrijft om een verhaal te vertellen, iets uiteen te zetten (dus een organisatie van woorden). De fysieke aanwezigheid van een kunstwerk kan op de eerste plaats ervaren worden, terwijl de geschreven taal, als vertaalde ervaring, vaak op de eerste plaats een beroep doet op het intellect. In beide gevallen is het een organisatie van ideeën. Schrijvers zijn soms jaloers op de directheid van het beeld, dat door alle afspraken heen een rechtstreekse aanslag onderneemt op de sensitiviteit. Beeldend kunstenaars zijn soms jaloers op de veronderstelde nauwkeurigheid van taal, waardoor ze hun ideeën uiteen kunnen zetten.

In een getekend beeld is alles mogelijk. In een driedimensionaal beeld is de zwaartekracht de enige beperkende faktor. In film en video en fotografie is door de geavanceerde computertechniek ook bijna alles mogelijk. De organisatie van het beeld en de samenhang van de beelden onderling maken dat de kijker de mogelijkheden en onmogelijkheden accepteert. Een schrijver heeft meerdere woorden nodig, in een bepaalde volgorde om een eerste indruk te geven van een beeld, een situatie, een gebeurtenis of een atmosfeer.

Zijn er grenzen aan de verstaanbaarheid van beelden? Is er een grens aan de zichtbaarheid van woorden? Een kunstenaar kan of moet misschien zelfs, in de kunst, in de wereld der ideeën, onredelijk, onmenselijk, zonder moraal zijn.

Hij maakt dan een vreemd gebied (wat je bij een boek letterlijk kunt openen en sluiten), onbekend terrein, dat in principe vrij toegankelijk is. Als lezer of kijker heb je geen stempel, merkteken of bewijs van goed gedrag nodig om dat gebied binnen te mogen gaan. Diegenen die zelden van die vrijheid gebruik maken, denken dat in dat gebied volstrekte anarchie, de waanzin, de redeloosheid en de duivel regeren. Het is gevaarlijk terrein.

Om dat terrein vrij toegankelijk te maken is de kunstenaar gedwongen een vreemd soort politicus, econoom, strateeg, psycholoog, rechter en advocaat tegelijkertijd te zijn. Hij jongleert met conventies en tradities. In beeldende kunst die van beelden uit de werkelijkheid gebruik maakt, lijkt dit meer voor de hand te liggen dan in kunst die op het eerste gezicht uitsluitend uit het hoofd van de kunstenaar is voortgekomen. Toch, als het goed is, zullen de fantast zowel als de feitengebruiker beiden in hun organisatie evenveel last hebben, of gebruik kunnen maken van de hen voorgaande beeld- of woordgebruikers, die het materiaal, vuil, kapot, opgelapt of opgepoetst hebben achtergelaten.

Sommige woorden lijken als vanzelf hun betekenis met zich mee te dragen; mixer, kast, handschoen, sigaret (de pijp is al voorzien van historische bagage).

[p. 51]

Mariette Linders, Gelting dressed to go outside (1996) Potlood op papier, 76-56 cm (voorstudie voor de video).
[BOVEN] Mariëtte Linders, Go Stay Come (1997) Deze foto toont een deel van een installatie, die ik maakte in de ‘Vaalserberg’, een kunstenaarsinitiatief in Rotterdam. Op de grond liggen vijf bollen waarop geschreven; citizen, goed geklede vrouw, held, outlaw en stinkend persoon. De muren van de voormalige huiskamer waren bedekt met tekeningen, waaronder de hier afgebeelde ‘Citoyen’ en ‘Een paar mouwen voor het kostuum van een extatische man of vrouw.’ Op een monitor vertoonde een video korte flitsen van bezoekerslichamen: monden, oksels, een zak van een jas, een oog; bewegende details van kleding en lichaamsdelen.

[p. 52]

Andere woorden; liefde, moraal, vrijheid, politiek, zijn woorden met bagage. En weer anderen; nationalist, jood, fascist en religie hebben een beladen geschiedenis.

Beeldende kunst maakt gebruik van beeldtaal. Schilderijen, tekeningen, beelden staan dichter bij de kunsthistorische traditie, terwijl de nieuwe media door het ontbreken van die traditie dichter bij het tempo van de alledaagse werkelijkheid lijken te kunnen komen.

Schrijvers, die taal uitsluitend gebruiken als middel om een verhaal te vertellen, een gebeurtenis op de voet te volgen, alsof het oog het enige zintuig is en de tijd de enige mogelijke ordening, zijn net als filmers, die film alleen voor het verhaal gebruiken: saai. Ik laat me meevoeren, let niet meer op, huil tranen met tuiten om iets wat een zeepbel blijkt te zijn. Allerlei emotionele spasmen worden in werking gezet voor loos alarm. Ik ben bedrogen. In het ergste geval voel ik me misbruikt, als de schrijver, regisseur of beeldend kunstenaar gebruik maakt van dagelijkse beelden waar heftige emoties onverbrekelijk mee verbonden zijn. Gebeurtenissen en beelden, die eendimensionaal worden, omdat er menselijk gezien geen andere emotie mogelijk is.

De beeldend kunstenaars die ik ken zijn taalhongerig en woordgulzig. Ze houden van synoniemenwoordenboeken.

De waarheid van de gek, de dronkenschap van de timmerman, de extase van de filosoof, het delirium van de huisvrouw.

Beeldend kunstenaars zijn nieuwsgierig naar elkaars boeken en schrijvers. Alsof het beeld voortdurend wordt gevoed door taal, maar misschien nog meer, omdat de sleutel tot het beeld uitsluitend in taal enigszins overdraagbaar is.

Schrijvers die ik goed vind, halen me onderuit. Ik word op een absurde manier pootje gelicht of ik tref mezelf plotseling aan op onbekend terrein, wat ondanks een enorme kaalslag van het bekende, toch vertrouwd is. Het zijn misschien allemaal schrijvers die, soms onverteerbaar nadrukkelijk, de structuur van de ordening van hun verhaal onderdeel laten zijn van de geschiedenis van het verhaal. Mijn bevooroordeelde blik wordt me ontnomen. Ik ben dan tijdelijk naakt, zonder betekenissen en kan alleen door volledige overgave, als door de schrijver direct op zijn huid te gaan zitten, opnieuw de noodzakelijke afstand vinden, die me bekleding, betekenissen kan geven. Iemand zei ooit over mijn werk dat hierin de beelden de woorden roven en dat de woorden worden geroofd door het beeld. En dat is ongeveer wat ik tegenkom bij de schrijvers die me bij blijven. Er is bij hen iets vreemds, moeilijk omschrijfbaars aan de hand, wat te maken heeft met de manier waarop het talige fysiek wordt en het fysieke talig wordt. Het noemen van de namen van de schrijvers die dit teweeg brengen, is minder vanzelfsprekend dan ik dacht. Het heeft zo weinig te maken met het verhaal zelf, en alles met de manier waarop de schrijver zijn materiaal gebruikt en de plaats die hij of zij inneemt in de traditie. En ooit, lang geleden, voordat ik tijdelijk in een beeldende kunstopleiding verdween, had ik me ten doel gesteld zoiets als Gertrude Stein te worden. Ik wist weinig over haar, maar ik vermoedde dat zij zonder scrupules aan de fundamenten van de taal rammelde

[p. 53]

[ONDER] Mariëtte Linders, Getting dressed to go outside (1996) still van video, zwartwit 12 min.
In deze video beschrijf ik het blote lijf als een stuk papier met oneliners en benoemingen.

[p. 54]

en geen genoegen nam met de bestaande dimensies en dat leek me de enige manier om iets tot stand te brengen.

Boeken van Perec lezen betekent van de ene verbazing in de andere vallen, omdat hij feiten en fictie, verhaal en verhaalstructuur voortdurend tegen elkaar uitspeelt, alsof ik voortdurend door de spiegel word getrokken op het moment dat ik denk naar het echte beeld te kijken.

De dagboeken van Witold Gombrowicz zijn eigenlijk altijd ergens aanwezig. Ergens beschrijft Gombrowicz hoe hij zelf, een communiste, een katholiek en een agronoom niet kunnen beslissen over het genadeschot dat de stervende windhond Step zou kunnen verlossen. Het is een absurd drama waarin taal, materie en emotie in een onoplosbare strijd zijn verwikkeld.

In Ferdydurke van Gombrowicz staat een gevecht tussen twee professoren beschreven die elkaar bestoken met abstracte grootheden en kleine feiten. De ene, Filidor, syntheticus, is groot, corpulent en woest bebaard. ‘Hij werkte in de pathetische geest van de Hogere Synthese, hoofdzakelijk volgens de methode produkt maal oneindig.’ De andere, analyticus, is schriel, klein en glad geschoren; hij had ‘geen andere innerlijke roeping dan de eminente Filidor te achtervolgen en te vernederen,’ en verwerft de titel anti-Fi-lidor. ‘Hij werkte ontledend, en zijn specialiteit was het individu door middel van berekening, maar in het bijzonder door een knip voor de neus in delen te ontleden.’ Anti-Filidor bestookt Filidors vrouw met analyse tot zij uiteen begint te vallen in autonome delen en dreigt te sterven. Dr. Filidor: ‘O, 'n klap op de wang is het enige middel tot goddelijke synthese. Er is geen eer! Geen God! En toch zijn er wangen! Dus een klap op de wang! Dus een God! Eer! Synthese!’ Filidor vindt uiteindelijk de oplossing door anti-Filidors vrouw te lijf te gaan met steeds grotere grootheden, tot zij uiteindelijk ‘met alle synthetische symptomen als huilen, zuchten, glimlachen en peinzen’ stelt: “Heren, hier ben ik. Ik. Iets hogers.”’ Anti-Filidor slaat daarop Filidor in het gezicht en ‘de tot nog toe oneervolle affaire volgde nu de gebruikelijke eervolle weg.’ Er moet een duel volgen, maar dat loopt uit op een symmetrische situatie, waarin het niets betekende dat de analyse had gezegevierd omdat het ook niets betekend zou hebben als de synthese had gezegevierd. De professoren trekken beiden de wereld in, waar ze kat-tekwaad uithalen. Een collega komt hen tegen en brengt het roemruchte verleden in herinnering en de professor reageert: ‘Ja, ja... ik herinner me dat duel nog... er werd flink op los geknald!’

De collega: ‘Maar professor, u praat als een kind!’ Toen antwoordde de kinds geworden oude man: ‘Alles is met kind bekleed.’

Deze scène beschrijft waar taal toe in staat is - ik hoop dat ik er voldoende van heel heb gelaten. Elias Canetti, Witold Gombrowicz, Gogol (Dode zielen), Gertrude Stein, Stephan Themerson, Georges Perec, Karl Kraus (hele kleine beetjes), Vladimir Nabokov, Marguerite Duras (die ik pas kon lezen na het zien van haar films), John Berger, Marguerite Yource-nar (zo erudiet, dat ik daar soms door in ademnood raak), Pessoa, Drumond de Andrade, Achterberg, Quevedo, Pavese, Roland Barthes, Mandelstam, Majakowski.

Een pretentieuze rij, die echter binnenskamers wordt afgezwakt door damesbladen, reclamefolders en pulptelevisie.

Beeldend kunstenaars als Mike Kelley of Bruce Nau-man spelen ook een spel met taal; afspraken, emoties; het onbeheersbare en materie; het lichaam en ding. Ik houd van schrijvers en beeldend kunstenaars die taal gebruiken om het beeld op scherp te zetten. Waarneming en benoeming worden daardoor gevaarlijk explosief. De verbazing en bevestiging die daar het gevolg van is, is (voor mij) de broodnodige tegenhanger van het hedendaagse.

Mariëtte Linders (1952) studeerde aan de Aademie voor Beeldende Kunsten Sint Joost in Breda en aan de Rijksakademie in Amsterdam. Ze exposeerde onder meer in De Beyerd in Breda, in het Dordrechts museum en in het Centraal Museum in Utrecht. Voor haar werk ontving ze in 1993 de Ary Schefferprijs.