Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 28]

Atte Jongstra
Waar mijn denken ophoudt

Er was eens een tijd waarin ik over de maatschappij nadacht. Veel. De maatschappij is daar niet beter van geworden, ik evenmin, maar daar had ik in die dagen nog geen vermoeden van. Ik dacht alleen maar. Mijn blik raakte verzeild in een taps toelopende koker, steeds nauwer, steeds enger, tot het punt waarin een onschuldig rondtoerende patrouille-auto van de gemeentepolitie de trekken aannam van een Gestapo-overvalwagen - het was de tijd dat alle ideeën over de vijand nog in termen van de Tweede Wereldoorlog werden uitgedrukt.

Lang geleden dus. Ik dacht en ik dacht.

Hoe denk je na? Wat is de beste houding? Rodin had daar heel bepaalde gedachten over. Iedereen moet maar doen wat hem of haar het beste bevalt, maar ik leun achterover, in een fauteuil als het moet, het liefst in mijn ergonomische, Zwitserse bureaustoel, speciaal ontworpen opdat het lichaam zo wordt ondersteund dat er denken vrijkomt.

In de tijd waarover ik spreek, was dat denken zoals gezegd maatschappelijk van aard, revolutionair van karakter, subversief van gevoel. Er moest gebroken, er moest gewenteld, er moest gekraakt, van alles moest radicaal anders. Ik heb me nog nooit op een uitzonderlijke gedachte betrapt, maar in die dagen dacht ik volgens de geijkte patronen, de platgetreden paden van de twintigjarige jeugd.

Rodin denkt het beste met neergeslagen blik, ik sla de ogen op en laat de blik langs de muren van mijn kamer weiden. In de tijd dat ik maatschappelijk dacht, mijn krakersjaren, hing er in mijn huis weinig aan de muur. Een in een container gevonden pianoklavier, een hunkerend landschapje op een veiling gekocht, een affiche dat vertelde dat buurtcafé C'est la Vie in de Amsterdamse Fannius Scholtenstraat haar jaarlijkse feest hield: ik had er al mijn krakersvrienden aangetroffen.

Zo'n interieur, zulke muren. Tot ik een kennis op bezoek kreeg.

‘Knus hier. Een beetje erg gezellig als je het mij vraagt.’

Een dag later hield ik beeldenstorm. Over bleef gipswit. Niets dat nog afleidde, de gezelligheid van de kloostercel waar misschien niet diep, maar wel hoog wordt gedacht. Zo verkokerden mijn gedachten nog meer, tot het punt waarop ik iets begon te missen.

Het is nu twintig jaar later. Als ik een politieauto zie, zwaai ik vriendelijk naar de agenten. Ik voel me een stuk maatschappelijker dan toen. Ik woon in een heel gezellig huis, dat is belangrijk geloof ik. Die gezelligheid is te danken aan een groot aantal beelden aan mijn muren. Schilderijtjes, prenten uit boeken, gesneden beeldjes. Bij het leunen en het weiden haakt mijn blik aan al die afzonderlijke dingen, ze roepen herinneringen op. En uit die herinneringen komt dan soms een gedachte op, een eigen gedachte, hoeveel anderen voor mij ook hetzelfde hebben gedacht.

Zonder deze beelden kan ik niet meer denken:

Een prent van de negentiende-eeuwse meesterlitho-graaf Keulemans, met een ijsvogeltje er op. Mijn favoriete vogeltje, vraag me niet waarom.

Twee foto's van een rietkraag, waarin een piepklein houten huisje dat ‘Voor anker’ heet.

Een gietijzeren kop van een Tataar met pijp waarin je een kaars kunt steken, gekregen van mijn Oekraïense vriend Irvanets.

Een scheef geschilderd scheepje dat door een tweede scheef scheepje wordt aangevaren.

Een naïef doekje waarop het plaveisel als water tussen de huizen stroomt.

Een litho van de hengelvis.

Een ingelijst plaatje uit een Amerikaanse encyclope-

[p. 29]

die, waarop de eieren van twintig uitheemse vogels staan afgebeeld.

Een sorbetfoto uit een Italiaanse ijssalon.

Een met een pen getekende kievit die alleen dankzij de pentekening blijft staan op zijn ver naar achter geschoven pootjes.

Twee opgeprikte vlinders in een lijstje.

Een broos gekonterfeit kerkje tussen waaibomen dat Van Gogh (je denkt bij dit kerkje nooit aan een andere schilder) nooit zo zou hebben geschilderd.

Een foto waarop een naaktmodel de brekelijkheid van de vrouwelijke gang verbeeldt: voorover, de voeten in pumps à la Katrien Duck, de handen in amforen.

Een serie getekende boerenkoppen, die achtereenvolgens de gemoedsbewegingen ‘ik ben Jezus’, ‘ik weet het ook niet’, ‘gelooft U het zelf?’ en ‘we moeten wel’ uitdrukken.

Twee aardappelen op een steendruk in een gouden lijst.

Een zeegezichtje in olieverf op hardboard.

Een ingelijste aquarel van een boerenbont bakje.

Een bloemkool waar een bliksem uit slaat.

Een tandprothese in zilver, roze en wit op een achtergrond van hout: een reclameprent van de firma Vitallium.

Een grote zeefdruk, waarop heel veel spinazieblaad-jes, getiteld ‘Een half pond’.

Een houten beeldje van Don Quichot met een boek in handen.

Twee schilderijtjes van oude vrouwenkoppen, waarvan de rechter door Alzheimer is bezocht.

Mijn huis is niet zo groot. Het raakt steeds voller. Gisteren vond ik in een container aan de overkant van de straat een elandengewei. Een zestender, had ik altijd al willen hebben. Er zat nog een ijzerdraadje aan, ik kon hem zo ophangen. Tijdens mijn Tunesiëvakantie kocht ik voor een paar dinar een opgeprikte schorpioen in een onhandig toeristenlijstje.

Zulke dingen maken mij gelukkig. Ik kijk er elke dag naar en krijg gedachten. Uit die gedachten zijn in de loop der jaren een aantal boeken voortgekomen. Ik geloof dat ik ze zonder alle beelden aan mijn muur nooit had kunnen schrijven.

Hebben schrijvers een voorkeur voor naïef, onnozel en onhandig als het gaat om beeldende kunst? Ik geloof het niet. Ik kan alleen maar zeggen dat ik me tussen zulke beelden het prettigste voel. En wie zegt dat ik niet ook vertederd raak door de treinenhobby van Delvaux? Waarom zou ik ontkennen door de bezeten achttiende-eeuwse, Engelse schilder Richard Dadd te zijn gegrepen, door de nostalgie van Siert Dallinga, door de geest van Rob Scholte, door de gestrengheidvan Eli Content, door hetplantaardigevan Erik Andriesse, de humor van de schilder Duchamp, het stijve gevoos bij Balthus... Dat ik van Burne-Jones hou, van Matisse, Vermeer, Van Eyck, Piranesi, of die gekke schilder uit Ostende die nog bij zijn moeder woonde en van wie de wereldberoemde naam me nu ontschiet...

Laten we zeggen dat ik steenrijk was. Alle kunst van alle schilders te koop. Wat zou aan de muren in mijn kamer hangen?

Hier schiet me een woord te binnen.

‘Onvoltooid’.

Het nadeel van grote kunstwerken is dat ze vaak af zijn. Klaar. Ik kijk graag naar zulke kunstwerken, maar ik zou er niet tussen kunnen leven. Ze zijn er te groot voor. Ik stel me voor dat ze op me af zouden komen als de wandelende bomen in het beroemde Birnham-woud uit Shakespeares Macbeth. Is het meteen gedaan met de daad. Uit.

Grote kunstwerken doen denken. Ze roepen associaties op, gevoel waarvan je niet wist dat je het in je had, gevoel ook dat je kent, maar dat ergens onder in je geheugen lag weg te stoffen.

Ik gaf een kleine inventaris van wat in mijn werkkamer aan de muur hangt. Elke dag leun ik achterover in mijn Zwitserse stoel en laat mijn blik weiden. Allemaal afbeeldingen die niet meer willen zijn dan zichzelf.

Veel is het niet. Doodgewone dingen.

Ik heb geschreven dat ik gedachten krijg van de beelden aan mijn werkkamermuur. Dat is zo. Want zo doodgewoon zijn ze ook weer niet, zeker niet nu ze allemaal bij elkaar hangen. Als ik visite heb, wordt

[p. 30]

vaak gezegd dat mijn collectie bizar is. Dwarse dingen, die je op het verkeerde been zetten. Ik heb er maar een reactie op: dwars is wat mij betreft heel gewoon. Toen ik twintig was, was ik al dwars. Waarschijnlijk altijd al geweest.

Ik krijg gedachten van de beelden aan mijn werkkamermuur. Uit die gedachten zijn een aantal boeken voortgekomen. Is dat zo? Ik weet het niet. Over de werking van andermans kunstproducten op je eigen gedachtenleven is het laatste woord nog niet gezegd, of het nu grote of kleine kunstproducten betreft. Ik heb er een heel eenvoudig, gemeenplaatselijk idee over: de aanblik van een beeldend werk betekent helemaal niets als je er niet op een of andere manier van uit het evenwicht raakt.

Ik kijk opnieuw naar de beelden aan mijn muur, achterover in de stoel die ik noemde. Deze gedachte schiet tevoorschijn: misschien moet dit stuk dan ook maar in verwarring eindigen, en als ik mezelf tegenspreek, nou dan hebben we dus op zijn minst een paradox.

Laten we zeggen dat mijn wateren woest en ledig raken als ik de blik over de werken aan mijn muur laat weiden. Als je eenmaal op het verkeerde been staat, dan gaat de geest waaien.

Houdt het denken op, begint het doen.

Atte Jongstra (1956) publiceerde de verhalenbundels De psychologie van de zwavel (1989) en Cicerone (1992) en de romans Groente (1991) en Het huis M (1993). Onlangs verscheen zijn essaybundel Familieportret (1996).