Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 72]

Reprise
Yves van Kempen

Balling

Eind oktober 1918 vertrekt Paul van Ostaijen samen met zijn vriendin Emma Clément vanuit Antwerpen hals over kop naar Berlijn. In september van dat jaar waren de geallieerden bij Ieper aan een grootscheeps offensief begonnen, dat binnen korte tijd een einde zou maken aan de jarenlange loopgravenoorlog aan de IJzer. Muiterijen maken van het eens zo trotse keizerlijke leger een zooitje ongeregeld dat op allerlei manieren een veilig heenkomen moet zoeken. Daarmee was de aftocht begonnen; op de gevolgen ervan wilde het tweetal maar het liefst vooruitlopen.

Ieder had zo zijn eigen redenen voor deze vlucht naar voren - een avontuur dat Paul van Ostaijen drie jaar later gelouterd en gedesïllusioneerd zou afbreken met een terugkeer naar zijn geboortegrond. Emma had zich in het Antwerps uitgangsleven wat al te opzichtig geamuseerd in het gezelschap van feestende Duitse officieren. Zij verwachtte represailles voor haar vijand-vriendelijk gedrag en daar had ze natuurlijk geen trek in. Als gevolg van haar amoureuze escapades kon ze vrij gemakkelijk aan een paspoort voor zichzelf en haar vriend komen. Dat Berlijn de voorkeur kreeg, had vermoedelijk te maken met een vriendin van Emma die er woonde. Haar adres kon in elk geval voor de eerste opvang zorgen. Daarbij had de grote dichter zelf door zijn belangstelling voor de beeldende kunst een zwak voor de stad gekregen waar op dat terrein zoveel te doen was.

Maar het was zeker niet in de eerste plaats de liefde die Van Ostaijen van huis en haard verdreef. Zijn positie in Antwerpen was niet minder precair geworden dan die van Emma. Al vanaf zijn middelbare schooltijd hield hij zich intensief bezig met de Vlaamse kwestie en zijn opvattingen daaromtrent waren in de oorlogsjaren zelfs sterk geradicaliseerd. Niet dat hij ooit openlijk koos voor een onafhankelijk Vlaanderen; evenmin sloot hij zich aan bij groeperingen die zo'n gedachte in woord en daad actief uitdroegen. Daarvoor werd hij teveel in beslag genomen door zijn belangstellingvoor de kunst, de poëzie en de schilderkunst in het bijzonder. Maar het was nauwelijks nog een publiek geheim dat hij de Belgische nationaliteit vooral als ‘utilitair’ kwalificeerde, de Vlaamse daarentegen als ‘reel’.

Dat zo'n opvatting met de bevrijding van België in zicht niet op sympathie hoefde te rekenen van een bevolking die zwaar te lijden had gehad onder de oorlog, laat zich raden. Het is overigens een standpunt waaraan hij zijn leven lang zou blijven vasthouden. Van Ostaijen heeft de Belgische staat altijd gezien als ‘een artificiële hulpkonstruktie van de diplomatie’, een constructie die hij strijdig vond met de ‘natuurlike staatsorde’ die wat hem betrof Vlaams-communistisch zou moeten zijn. Revolutionair elan was hem geenszins vreemd, al zou dat in Berlijn een stevige knauw krijgen.

Maar er was meer. Al een tijdlang hingen hem drie maanden cel boven het hoofd vanwege belediging van de ‘franskiljonse’ kardinaal Mercier, in die tijd zowat God in België. Alles bij elkaar genoeg redenen voor Van Ostaijen om zijn biezen te pakken en uit te wijken naar de snel groeiende Duitse metropool. Berlijn was toen een nog jonge stad waar de avant-garde kunstenaars woonden die hij net als zijn kunstbroeders Floris en Oscar Jespers - de een schilder, de ander beeldhouwer-zeer bewonderde. Het was ook de stad waar hij zijn meest bewonderde dichtwerk zou schrijven, Bezette stad (1921), een bundel die een meesterlijke evocatie is van de bezetting van Antwerpen vanaf het begin in 1914 tot het einde ervan vier jaar later. Van Ostaijen hoopte in Berlijn nieuwe inspiratie op

[p. 73]

te doen en zou er - onder zeer moeilijke omstandigheden - een korte tijd uiterst kreatief worden. Maar ondertussen betekende zijn desertie uit België uiteraard wel een ondubbelzinnige schuldbekentenis.

Ongetwijfeld heeft Van Ostaijen zich veel voorgesteld van zijn nieuwe thuishaven. In zijn bagage nam hij een rijke voorraad aan idealistische ideeën over kunst, literatuur en politiek met zich mee. Zijn interesse gold vooral activiteiten waarin deze terreinen werden samengebracht. In Berlijn was daar sinds 1910 nogal druk mee geëxperimenteerd in de expressionistische avant-garde rondom tijdschriften als Die Aktion, Der Sturm en Die Weissen Blätter. Daarin verzamelden zich kunstenaars waarmee hij verwantschap voelde, en zielsverwantschap gold voor hem als de basis voor waarachtige vriendschap. Persoonlijke en artistieke waardering gingen bij Paul van Ostaijen altijd hand in hand. Wat hem vooral boeide, was de manier waarop deze kunstenaars hun romantisch pessimisme combineerden met verzet tegen de burgelijke conventies.

Hij leerde er mensen van naam kennen, schrijvers en schilders, Stuckenberg bijvoorbeeld en Walden, Campendonk, Grosz en Feininger, maar ook de neokantiaanse filosoof Friedländer, die toen onder het pseudoniem Mynoma grotesken schreef. Onder invloed van de laatste maakte Van Ostaijen een radicale zwenking in zijn werken en denken. Plotseling was het afgelopen met zijn utopieën van geest, broederlijkheid en mensenliefde. Hij noteert in een brief: ‘Schrijf een novelle waarin ik de mensen probeer voor aap te houden. Positieve kritiek: bral. Ik voel tans voor novellen waar je zo heerlik in kunt zwansen. De mensen zijn niet waard gekritiseerd te worden. Enkel stof voor burleske novellen’.

Toch pakt zijn verblijf in Berlijn heel anders uit dan hij had verwacht of gehoopt. Van Ostaijen is er vooral op zichzelf aangewezen. Veel vrienden maakt hij er niet, iets wat voor een belangrijk deel aan zijn nogal eigenzinnige karakter geweten kan worden. Daarbij was de stad van een geheel andere signatuur dan hij zich had voorgesteld - het artistieke klimaat zou er in korte tijd drastisch veranderen. Werk vond hij er niet. Spottend noteert hij in zijn Zetfbiografie over de ‘kamp voor het bestaan te Berlijn, Potsdam en Spandau’: ‘Op het punt leraar voor ritmies-typografiese poëzie te worden benoemd, moest ik bedanken daar niet in het bezit van een geklede jas. Had ik maar een geklede jas. In de tang van de struggle f.l. sigaretteventer, oppikker (Schlepper) in dienst van een nachtlokaal alwaar naaktdansen. Eindelik fatsoenlike plaats door voorspraak van een vooraanstaande kunstkritieken verkoper in een schoenmagazijn, afdeling dames’.

En zelfs dat is nietwaar, al deze nogal armzalige baantjes zijn aan zijn fantasie ontsproten. Hij moest ondertussen leven van het geld dat ‘zijn Emmeke’ bij elkaar bracht als mannequin en fotomodel en die verdiensten waren allesbehalve een vetpot. Berlijn bracht hem in al die jaren voornamelijk armoede, woonperikelen, depressies, heimwee en, vlak voor zijn vertrek, het afscheid van Emma. Als hij in 1921 naar Antwerpen teruggaat, is hij een totaal ander mens geworden. Gerijpt en reeksen illusies armer, een tobber, maar dan wel een met een sarcastische lach en messcherpe blik.

Over Van Ostaijens zelfgekozen ballingschap heeft tot voor kort een waas van stilzwijgen gehangen. Zijn escapade bleef om begrijpelijke redenen een pijnlijke plek in zijn biografie. Er is vermoedelijk daarom maar weinig onderzoek naar gedaan, en dat terwijl de bijzondere betekenis ervan onbetwist is. Berlijn betekende in veel opzichten een keerpunt in zijn bestaan en werkzaamheden. Niet alleen schreef hij er in grote haast zijn belangrijkste dichtbundel, Bezette Stad, bijna tegelijkertijd nam hij het besluit om zich voortaan vooral op het groteske proza toe te leggen, een voornemen dat hoogst waarschijnlijk zijn definitief afscheid van de poëzie betekende. De uiterste grenzen daarvan leken hem zo inmiddels wel verkend en de mogelijkheden daarom uitgeput. Langzaam maar zeker ging de lyricus in hem onder, terwijl de prozaïst voortdurend aan kracht won.

Gerrit Borgers was lang de enige die deze episode zo goed mogelijk in kaart heeft proberen te brengen. Zijn voortreffelijke Documentatie bevat veel, maar bij lange na niet alle materiaal dat nodig is voor een juiste plaatsbepaling van Van Ostaijens bezigheden en artistieke arbeid in Berlijn. Toch bleef zijn boek ondertussen in verspreide publicaties de enige bron, waardoor een vollediger en samenhangender exposé

[p. 74]

waarin naast het schrijfwerk de historische context werd meegenomen, niet tot stand kwam. Niet uit te sluiten valt dat er om nog andere redenen slechts mondjesmaat onderzoek is gedaan naar Van Ostaijens zelfgekozen ballingschap. Behalve dat een en ander politiek moeilijk lag, waren er ook aanhoudende verhalen en geruchten over overmatig drugsgebruik en homoseksualiteit. Zo ontstond er rond zijn ballingschap ook nog een sfeer van schandalen, van zaken waarover de bewonderaars vaak het liefst zwijgen. En een belangrijk deel van zijn exegeten is vaak teveel bewonderaar.

Daaraan is inmiddels een eind gekomen dankzij een uitstekende studie van Mare Reynebeau, Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen (1918-1921). Het boek verscheen in het Van-Ostaijen-jaar (1996), op een moment dat elke literaire bijlage zich verplicht wist om aandacht te besteden aan deze fenomenale dichter. Toch werd deze interessante en belangwekkende studie niet opgemerkt in de Nederlandse kritiek - ik ken er tenminste geen recensie van. Dat hoort een beetje bij de figuur Paul van Ostaijen. Zijn naam en faam zijn onbetwist, maar de aandacht voor zijn werk is nogal marginaal, al wil de officiele literaire geschiedschrijving ons anders doen geloven. Daarin is hij al snel heilig verklaard en daardoor onaantastbaar gemaakt, en dat vormt nu juist het probleem. Zijn geboorte- en sterfdatum worden even regelmatig als plichtmatig herdacht. Verder treft hem het lot van wel meer beroemde auteurs, uit wier oeuvre enkele fragmenten zo bekend werden dat ze al hun overige werk overschaduwden. Zoals Baudelaire de dichter werd van zijn Fleurs du mal, zo geniet Paul van Ostaijen voornamelijk faam als de maker van de dichtbundels Music-Hall (1916), Bezette stad (1921) en een aantal in het oog springende gedichten, waaronder uiteraard de evergreen ‘Mare groet 's morgens de dingen’. Bekend, door fijnproevers bemind, ook dat nog. Maar Floris Jespers zag het al heel snel goed toen hij schreef: ‘P. van Ostayen is zooals Van Gogh, een kloot, hij zal arm sterven, ongelezen’. De balling van Berlijn is niet minder een balling in de Nederlandse literatuur.

Reynebeau's studie laat zien hoezeer de nieuwe metropool Berlijn van beslissende betekenis is geweest op Van Ostaijens poëzieboek Bezette stad. Zijn beschrijving van de oorlogsjaren in Antwerpen lijken, behalve door het oorlogsgebeuren zelf, voor een groot deel ingegeven door de dynamiek die er van deze ‘grootstad’ uitging. Een stad waaraan hij moest wennen, waarin hij menige crisis doormaakte en teboven kwam, maar die hem toch vanwege de ‘primitieve brutaliteit’ en de afwezigheid van welke traditie dan ook uiteindelijk in haar greep kreeg. De gedichten erin hebben zich in woord en typografisch beeld gevoegd naar de jachtigheid van het grootsteedse leven, vaak verhevigd waargenomen als gevolg van cocaïne -in Van Ostaijens codetaal merkandijs. Ze schikten zich naar de speedy wereld van het cabaret- en nachtleven, de sociale conflicten die uitmondden in de dood van Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg, de botsing der tegenstellingen - die tussen joden, adel, kapitalisten, communisten, arbeiders en werklozen. Vooral de dood van Liebknecht, waarmee hij bijna direct na zijn aankomst geconfronteerd werd (‘Knal!/Liebknecht’), symboliseert voor Van Ostaijen het einde van de hoop op maatschappelijke veranderingen. Vanaf nu weet hij, zoals hij in zijn laatste gedicht van de bundel, De Aftocht, zal getuigen dat er nooit iets positiefs kan groeien uit welke vorm van geweld dan ook. In dat besef zit de schakel naar zijn grotesken. Op het slagveld der ideeën is ‘het leven net zo goed te vullen door het propageren de idee X als door dit der idee Z’. Woorden die hij in De trust der vaderlandsliefde (1925) de cynicus Wybau in de mond legt, maar die naadloos aansluiten op het vernietigend sarcasme van de dichter die Bezette stad componeert. Het is niet zomaar een uitspraak. In de meeste van zijn grotesken weet Van Ostaijen die zin meesterlijk op de spits te drijven, op die manier soms wrang en dan weer hilarisch de omkeerbaarheid van menige redenering of situatie aangevend en daarmee de vergeefsheid van elk menselijk streven.

Het einde van de Eerste Wereldoorlog maakt van Duitsland een republiek en bevrijdt de avantgarde-beweging van haar ondergronds bestaan. Al snel maken de kunstenaars hun opwachting op de markt en kapitalistisch gaan denken. Ze bieden zich aan als producenten van artistieke waar, met als gevolg dat ze, nu ze geen underdogs meer zijn, hun onderlinge

[p. 75]

solidariteit snel uit het oog verliezen. Een ontwikkeling die Van Ostaijen niet ontging, die hij verfoeide en waar hij met lede ogen naar keek, maar waartegen hij zich niet kon verzetten. Misprijzend volgde hij de stijgende populariteit van Walter Mehring en George Grosz -de een oogstte groot aanzien als tekstschrijver van cabaretliedjes, de ander verweet hij een neiging tot ‘bourgeoiseren’ vanwege het succesrijk ‘journalistiek’ (bedoeld is een realiteitsweerspiegelend) element dat zijn werk ging bepalen.

Dan was er verder het verlangen van een aantal expressionisten om zich voortaan vooral voor de samenleving in te zetten en daar had hij al helemaal niets op. Toegepaste kunst loopt altijd in haar eigen ontwikkeling vast, dicteerde hij, en waar geen ontwikkeling is, ontstaat geen kunst. Daarbij wordt de kunst dienstbaar gemaakt aan doelstellingen die buiten haar zelf liggen en, wat nog erger is, doordat ze moet gehoorzamen aan de wetten van de markt ontkomt ze niet aan corrumpering.

‘De druk van de galeriehouders, de klauw van de commercialisering, de accaperatie door de burgerij, de verlokkingen van het geld, de stilstand in de ontwikkeling, de zelfgenoegzaamheid en kortzichtigheid van de zich “gearriveerd” kunstenaars, de in het onderwijs of de economie vergooide talenten, de dwaalwegen van de kunstnijverheid, alles wees erop dat het expressionisme in groot gevaar verkeerde. En het was Paul van Ostaijen die het op zich nam om het te redden’, schrijft Reijnebeau. De messiaanse geest die hier in hem vaart, is een constante in Van Ostaijens leven en bracht hem in Antwerpen nogal wat bewondering onder gelijkgestemden. Maar de opdracht die hij zich hier stelt, zal te veelomvattend blijken, je zou ze eveneens een overspannen idee kunnen noemen. Ze mislukt in elk geval faliekant en vervreemdde hem nog meer van de weinige vrienden die hij nog had.

Andermaal bleek zijn gevoel voor verhoudingen niet sterk ontwikkeld. Berlijn was Antwerpen niet en de kunstenaars uit beide steden waren internationaal gezien duidelijk van een verschillend allure. Tegenover zijn Belgische vrienden deed Van Ostaijen het voorkomen alsof hij heel wat invloed had in de Berlijnse kunstkringen, maar de feiten spreken dat tegen. Inmiddels wordt zijn relatie met de Antwerpse achterban er niet beter op, problematisch zelfs en meer dan dat, conflictueus.

De aanleiding voor de stekeligheden, met ruzies als gevolg, ligt in de oprichting van het tijdschrift Het sienjaal. Met dat blad wilde hij - zoals hij al eerder in Duitsland had geprobeerd -de werkelijk vernieuwende kunst redden van verstarring en commercie. Hij zou er na enig gesoebat de leider van worden en wilde het blad inzetten ‘tegen het ook in België woekerende pseudo-expressionisme’. Maar aan de andere kant van de grens werd zijn toon en optreden steeds aanmatigender gevonden en groeide de weerzin tegen zijn leerstelligheid. Zelfs Oscar Jespers begon het op de zenuwen te werken dat Van Ostaijen zo gewichtig deed over zijn Duitse vrienden, zonder dat er iets konkreets tot stand kwam.

De Van Ostaijen uit Berlijn is een andere dan de op foto's zo gedistingeerd geklede en zelfverzekerd ogende man met de pijp uit het Antwerpse. Al vrij snel na zijn aankomst slaat hij, onder invloed van de omstandigheden waarin hij terecht is gekomen, poëticaal een andere toon aan. De humanitaire bevlogenheid van weleer maakt in de eerste gedichten die hij er schrijft, plaats voor agressie en destructie. Er hangt een sfeer van angst en dreiging in gedichten als De moordenaars en Maskers, beide opgenomen in zijn nooit als afzonderlijke publicatie verschenen bundel De feesten van Angst en Pijn. Het gaat hierin om bekentenislyriek. De gedichten geven zijn stemmingen weer, ze lijken een projectie van de ontreddering waarin de banneling verkeert. Ze zijn een evocatie van iemand die graag de revolutionair uithing maar die, toen hij de chaos zag welke een revolutie nu eenmaal ook is, reageerde als een provinciaaltje met verfijnde maniertjes. Van nature was Van Ostaijen meer een dandy dan een barricadebouwer of bestormer, trouwens ook iemand die het niet zo had begrepen op massa's. Hij moet danig geschrokken zijn van de opstandige proletariërs die hij nog in eerdere verzen zijn ‘broeders’ had genoemd.

De effecten van deze confrontatie met geweld en willekeur waren niet gering. ‘Ik wil bloot zijn/ en beginnen’, staat er ergens in De feesten. Er wordt inderdaad afscheid genomen van het verleden, het komt er voortaan op aan distantie te nemen door te objective-

[p. 76]

ren en ontindividualiseren. Zijn eerste excercities op dit terrein worden uitgevoerd in proza, een genre dat hij tot dan toe nog nooit had beproefd. In maart 1919 schrijft hij aan het eerste van een reeks grotesken, De kudde van Claire of de maagdelike bommelaarster. Bizarre verhalen zijn het, die zich maar moeilijk laat veroveren, van eigenzinnige makelij met een geheel eigen logica, afwisselend vertellend en betogend, weerbarstig, irritant en uitbundig. Met de keuze voor deze vorm van schrijven begeeft Van Ostaijen zich opnieuw op ongebaande wegen. In de Nederlandse literatuur immers heeft de kunst van het realistische en herkenbare een lange, die van het fantastische en absurde nog nauwelijks een traditie.

Het ‘heerlik zwansen’ in deze grotesken is allerminst een vrijblijvend schmieren, doorspekt als het is met maatschappijkritisch denken. Het leeft zich uit in narratieve beschouwingen en krijgt een pendant in het staccato van de dichtbundel die oorspronkelijk bedoeld was als een episch gedicht en aanvankelijk De obus van de stad zou heten: Bezette stad. De visualisering van het algemene verval van de stad Antwerpen is niet minder een meedogenloze afrekening met de burgerlijke samenleving. Op 27 juli 1920 begon hij eraan, 5 augustus schreef hij het laatste woord. In tien dagen zo'n uniek werk schrijven, hoeveel creatieve woede, hoeveel sarcasme, macht en onmacht moet daar niet in samengebald zitten?

Bezette stad is geschreven als een ‘spreek-orchestratie’, als een meerstemmig drama. Anders gezegd, de typografie ervan mocht geen visuele verduidelijking zijn van de poëzie, maar diende als ‘topografie van het gesproken woord’. Daarin verschilt de bundel met het werk van bijvoorbeeld Apollinaire en Marinetti. Je zou ook kunnen spreken van een partituur. Oorspronkelijk als roman gedacht, lijkt Bezette stad uiteindelijk nog het meest op een jazzy opera met filmische effecten. Maar wel een die beter gelezen dan op de planken gezet kan worden, zo blijkt steeds weer in pogingen het boek in een opvoering om te zetten - in het Van-Ostaijen-jaar nog door het befaamde Antwerps gezelschap Internationale Nieuwe Scène.

De bundel werd bij publicatie nogal zuinigjes ontvangen. De weinige critici die hem recenseerden, moesten duidelijk wennen aan deze montage van liedjes, slogans, reclameteksten, krantenkoppen, filmfragmenten en andere citaten. Het geheel oogde dadaïstisch en de bundel had met het dadaïsme in elk geval de wanhoop, razernij en een absoluut gebrek aan respect gemeen voor alles wat tot de gevestigde orde behoorde. Bezette stad geeft de al sinds mensenheugenis voortgaande cyclus van oorlog en bezetting gestalte, op alle fronten en onder alle omstandigheden. Zo wordt in de ogen van Paul van Ostaijen de metropool Berlijn toch weer de provinciestad Antwerpen. Of omgekeerd, Antwerpen wordt Berlijn, het is maar hoe je het wil bekijken. Met deze gedichtencyclus schreef hij zich tenslotte terug naar de piekwaar hij vandaan kwam. Het maakte niet meer uitwaar hij zich ophield. De balling voelde zich in Berlijn even vogelvrij als de activist in Antwerpen. Hij nam afscheid van Emma die hem inmiddels al verlaten had, en keerde terug naar zijn moederland Vlaanderen, naar zijn vaderstad Antwerpen.

Naar aanleiding van zijn honderdste geboortedag gaf Bert Bakker Gerrit Borgers' Paul van Ostaijen, een documentatie opnieuw uit. Het verzameld werk, proza, essays en pozie, verscheen eveneens bij Bert Bakker. Van Mare Reynebeau verscheen vorig jaar bij Globe/de Prom: Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen (1918-1921). In het van Hezik-Fonds 90, Rotterdam, publiceerde Jef Bogman: De stad als tekst. Over de compositie van Paul van Ostaijens Bezette Stad. Cyrille Offermans schreef onder de titel Heerlik Zwansen over de grotesken in De mensen zijn mooier dan ze denken (1985). Oek de Jong schrijft over zijn verhouding tot Van Ostaijen in de essaybundel Een man die in de toekomst springt (1997). Het Vlaamse tijdschrift Gierik wijdde het vorig jaar een interessant dubbelnumer aan de dichter en De Groene Amsterdammer een ‘special’ die nog steeds is op te vragen.