Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 68]

Reprise
Yves van Kempen

Moor

Een requiem. Een even gevoelig als voldragen requiem voor een man, dat is Margriet de Moors laatste roman, Hertog van Egypte. Josephheethij in het boek joseph Plato om precies te zijn, en God weet welke naam hij nog meer heeft. Een prachtig boek voor wie van verhalen houdt die zich over tijden heen uitstrekken en zonder ophouden voorzetten. Gipsy is hij, een zigeuner, een bohemer en derhalve, net als eertijds de Moor in christelijke contreien, een buitenstaander, niet zelden ook een buitengeslotene. Een gadjo zoals de zigeuners zeggen. Letterlijk zelfs, want als het boek begint, is hij dood. Dat komt de lezer overigens pas veel later aan de weet, in een mooi en opmerkelijk slotakkoord.

Een andere vergelijking dringt zich op. De roman Hertog van Egypte is als de grafschildering in de Tomba de Barone, een Etruskische dodenkamer uit het Italiaanse Tarquinia, de stad waar ondergronds een indrukwekkende necropolis werd gebouwd. Ooit letterlijk een schaduwstad, een kopie namelijk van de stad der levenden. Op de muur staan de wereld van de levenden en die van de doden naast elkaar afgebeeld en de grens tussen beide is goed zichtbaar. De passage heeft al plaats gevonden, maar de geliefden gedragen zich alsof ze elkaar nog kunnen zien en horen. En in zekere zin is dat ook zo. De doden leven met hun stem en gestiek voort in de levenden. Geen volk in Europa dat daar ooit intenser getuigenis van heeft afgelegd dan die mysterieuze Etrusken, ontheemden trouwens in de Romeinse samenleving die hen onderwierp. Een volk met een taal die zich nog steeds schuil houdt voor de levenden, die nog altijd ontsluierd moet worden. Hoe dan ook, bij het lezen van Hertog van Egypte was er allereerst die gedachte aan een requiem: het boek dient zich aan als een meerstemmig gezongen eerbetoon voor een dode. De gedachte aan een muziekstuk lijkt voor de hand te liggen - het schrijven van Margriet de Moor is immers van meet af aan op allerlei manieren met muziek verbonden. Uiteraard dringt zich dan onmiddellijk de gestalte op van de castraatzanger Gasparo Conti, bijgenaamd il virtuoso, die in haar tweede roman De virtuoos (1993) de hoofdrol kreeg.

Maar meer wordt duidelijk dat De Moors schrijven zelf vaak uitermate muzikaal is. Het zit vol stemmen en tegenstemmen, vol dynamiek, vertragingen en versnellingen, vol thema's die met elkaar harmoniëren en contrasteren. Al in het eerste verhaal van haar debuut Op de rug gezien (1988) zet ze de toon van wat in later werk steeds rijker wordt omspeeld.

In Op de rug gezien gaat het om een alleenstaande vrouw, een pianolerares, dieverliefdraaktop de vader van een van haar leerlingen. Of beter gezegd: misschien, want ze wordt eigenlijk verliefd op de woorden waarmee hij het huiswerk van zijn zoon becommentarieert. De jongen krijgt voor haar hoe langer hoe meer de betekenis van een postillon d'amour, iemand die boodschappen tussen twee op zichzelf staande werelden overbrengt. In haar fantasie brengt ze die sferen bij elkaar in een muziekstuk dat quatre mains gespeeld moet worden. Maar de koortsachtige verbeelding over een ontbrekende wederhelft heeft haar gedachten inmiddels volledig op hol doen slaan. Als ze de man uiteindelijk in levenden lijve ontmoet, is de teleurstelling ontstellend. Toch is het een ontnuchtering die voor haar niet helemaal onverwacht komt. Ze heeft zich eigenlijk al aangekondigd in het angstvisioen van de vrouw dat beiden hetzelfde deel van de partituur hebben ingestudeerd. ‘Variation pathétique’ heet het verhaal. Het betreft hier een thema waarop De Moor in al haar boeken op verschillende manieren en soms zeer geraffineerd zal variëren - het gaat om erotische verlangens die opgeladen worden door droombeelden waarin zelfs de sentimentaliteit een kans krijgt.

Door de liefdeszang, die zich daaruit losmaakt, mengen zich vervolgens gevoelens die je onder het begrip maladie d'amour zou kunnen vatten -gevoelens waaruit zich langzaam maar zeker een mélodie de mort loszingt, een rouwzang over het afsterven van het lief-

[p. 69]

desgevoel. Hoe intens en hartstochtelijk dat ook ooit is beleefd, ten slotte lijkt het onvermijdelijk dat die gevoelssnaar de volheid van haar klank verliest. Ooit dooft de vlam van de liefde. Ook in haar nieuwe roman roert Margriet de Moor die ongrijpbare, onnaspeurbare en ondoorgrondelijke relatie tussen liefde en dood weer aan. Nu in de liefde tussen de zigeuner Joseph en de Twentse boerendochter Lucie, die vanaf het allereerste moment brandde als een magnesium-vuur. Althans, zo wil de dorpspraat het. Maar was dat ook zo?

We schrijven de roemruchte jaren zestig. In de eerste scène worden ze opnieuw opgeroepen via de gesprekken in café De Kraan. Het is het drukste uur van de dag. Borrelpraat gaat over en weer. Er is het eerste contact tussen het tweetal; op het eerste gezicht gaat het om een onbetekenend voorval. Iemand die een sigaret wil, maar even zonder zit. Dan is er een aansteker, een hand die Lucie haar lievelingsmerk aanbiedt. Zulke gebaren lijken zich altijd met betekenissen te laden die een geruchtenstroom op gang brengen. Zo ook hier. De roddel leidt vervolgens een reeks van anekdotes en vertellingen in, verhalen die verhalen oproepen, stemmen die lang vervlogen tijden actualiseren, ‘van een soort mensen zo boordevol lucht dat die er hoe dan ook uit moet: als gelamenteer en getier, als lied en, daar gaat het hier om, als verhaal. Familie-en avonturenroman’.

Zigeuners zijn grenzeloze vertellers, hun verhalen klinken als hun muziek, de woorden volgen het ritme van hun hartslag en ademhaling, maar worden nooit verankerd in geschreven taal. Uit die veelheid van stemmen geeft de roman er één het woord en schrijft zijn geschiedenis: die van Joseph. Die wordt tegen de achtergrond gehouden van de geschiedenis van het hele zigeunervolk, een historie die een verstrengeling is van lief, leed, geweld en eeuwenlang verdragen grof onrecht. Joseph is een geboren verteller met een hang naar het theatrale. Moeiteloos bijna spint hij Lucie volledig in met verhalen die elk detail van amandel-boor, houtvuur, egel, vis en waterstroom opnieuw tot leven weten te wekken. Ook aan het eind van de roman, wanneer zijn stem niet meer spreekt, boort ze zich door de geluidsmuur van de dood heen en blijft in Lucies hoofd doorzingen.

Het verhaal over het gemeenschappelijk leven voor dit tweetal begint in september 1963, wanneer ze elkaar voor het eerst ontmoeten op de boerderij van Lucies vader Gerard. Die boerderij valt ergens in het oosten van het land te situeren, in de buurt van Benckelo - een streek met historie overladen. In vroeger tijden trokken er geregeld plunderende Spanjaarden, Pruisen en Fransen doorheen. Daarnaast is het een plek waar Josephs vader in de oorlogse jaren van '42 en '43 regelmatig zijn toevlucht zocht. Totdat hij wordt afgevoerd naar Duitsland en daar vlak voor de bevrijding in een concentratiekamp zal sterven.

Van een ontroerende schoonheid is het moment waarop Gérard zijn aanstaande schoonzoon Joseph voor het eerst het erf ziet opkomen en hem voor zijn doodgewaande vriend Jannosch houdt. Vader en zoon lijken als twee druppels water op elkaar. Het is dan rond twaalf uur in de middag, het uur van de mulo waarvan men zegt dat ‘de zon even stil is gaan staan om de mulo, om hij-die-dood-is de gelegenheid te geven zijn reis aan de andere kant van het graf te onderbreken en in de streek waar hij ooit thuis was even stilletjes, kalmpjes op visite te gaan’. Die streek is voor Joseph allereerst de warmte die Lucie hem bood.

Joseph is in zich een wat ongedurig type, iemand die zich maar moeilijk blootgeeft. ‘Die onrust van hem heb ik altijd begrepen,’ noteert de ik-vertelster, iemand die dichtbij Lucie staat, als een zuster bijna, en vanuit haar eigen zwerflust een zeker engagement met Joseph voelt. Tegelijkertijd is ze te veel van het dorp zelf gebleven, om het anders zijn van Joseph helemaal zonder vooroordeel te doorgronden. ‘Huizen en straten zijn bakens die wij zelf in ons hoofd hebben aangebracht, net als kalenders en klokken en opgeschreven verhalen. Maar in Josephs memorie zitten een paar andere dingen, wielen en paarden en blaffende honden die allemaal aandringen op vertrek.’ Lucie is een meid die vroeger nogal eens werd gepest om haar rode haar, het feit dat ze op school maar moeilijk kon meekomen, en haar wereldvreemdheid. Ze sluit zich graag in zichzelf op, van ‘alle werelden vindt ze haar eigen wereldje het beste’.

Zo'n zestien jaar zal hun verhouding duren, drie kinderen krijgen ze en samen bouwen ze een succesvolle paardenstoeterij op. Aan het begin van iedere zomer

[p. 70]

begint Josephs zigeunerbloed sneller te stromen en vertrekt hij in een of andere grote Chevrolet, Mercedes of Buicknaar hetzuiden, naar Joegoslavië of Italië, om er familieleden en geestverwanten te ontmoeten. In het najaar keert hij dan weer terug. Nooit zijn er opzichtig nieuwsgierige of indringende vragen van haar kant. Bij zijn terugkeer stapt hij moeiteloos terug in de tredmolen van zijn gezin, zij geniet vervolgens van wat hij aan verhalen heeft meegebracht en die voor haar stukje bij beetje een licht werpen op de - vaak wrede - geschiedenis van zijn volk.

Dat gaat zo door tot in het jaar van zijn dood, wanneer ze hem op de dag na zijn aankomst in Benckelo betrapt in het bed van haar grootste vijandin, Christina Cruyse. Na de kinderen waren het vooral de paarden dit bijzonder tweetal met elkaar verbond. Maar uitgerekend een paard markeert de ontbinding van hun liefde. Een getijgerd paard, een Appaloosa waarvan de afstamming teruggaat‘op Spaanse voorouders met Moors bloed’. Het dier is Lucie door Christina te koop aangeboden. Christina gebruikt het tevens als lokaas om Joseph te verleiden en in haar armen te vangen. Na dat fatale moment voelen Lucie enjoseph voor het eerst in al die jaren het verlangen ‘om voorgoed met elkaar te breken’. Maar al scheurt het hart, breken doet het niet. De dood is hen daarvoor trouwens te vlug af, al zal de keerzijde daarvan ook wel duidelijk zijn. Wat besproken had moeten worden, blijft voor goed onuitgesproken.

Zoals in wel meer verhalen van Margriet de Moor verkennen ook de protagonisten van Hertog van Egypte behoedzaam elkaars innerlijke wereld. Daarbij stuiten ze nogal eens op hermetisch gesloten innerlijke plekken bij zichzelf en de ander. Omgekeerd sluiten ze zich regelmatig op in een betekenisvolle zwijgzaamheid. Wat ontvouwen wordt, wordt nooit helemaal bloot gelegd. Er blijft altijd onbesproken wat de kern van het mysterie zou kunnen zijn. Het zoeken daarnaar begint meestal als het al te laat is, als er iets voorgoed verloren is gegaan, definitief dood is. Zoals bijvoorbeeld in Eerst grijs dan wit dan blauw (1991) de passage waarin Robert in het uur van zijn hartstocht plotseling overpeinst dat ‘zijn vrouw te lang is weggebleven, dat hij toestemming heeft haar uit haar onderwereld terug te voeren en daarbij wel om mag kijken, dat hij haar zelfs beet mag pakken’. Robert eist hier rechten voor zich op, die zelfs zijn voorbeeld Orpheus niet bezat toen hij de gestorven Eurydice naar het land van de levenden wilde terugvoeren. Zo hevig is zijn verlangen naar hereniging, maar, zoals later zal blijken, te laat ingezet.

Wat hij wil, is niet meer mogelijk, hooguit op een andere manier. De Orfeus-mythe is een embleem voor de herinnering, de oergrond voor de verbeelding. Hoe die partieel uitkomst kan bieden laat een verhaal zien dat dicht bij Hertog van Egypte staat. Het gaat om een novelle die Margriet de Moor in haar bundel Dubbelportret (1989) opnam met als titel: ‘Op het eerste gezicht’. Het verhaal preludeert, zo blijkt achteraf, in verschillende opzichten op haar nieuwe roman, te beginnen bij het motief van de gestorven geliefde en de troostende werking van de herinnering.

Andere elementen waarin beide vertellingen op elkaar lijken zijn: een hoofdpersoon die een vreemde is voor de omgeving; het platteland als locatie; de geheimzinnigheid rond een onbekende liefde van de gestorvene; in dit geval eveneens een man. Zijn vrouw speurt na zijn dood alle hoeken van haar geheugen af om hem terug te roepen in haar herinnering, zoekt naar de intonatie van zijn stem, zijn geur, tekens en gebaren, om iets van de intimiteit van anderhalf jaar huwelijksleven opnieuw op het spoor te komen. Pas nu hij dood is, realiseert ze zich hoe weinig ze van hem wist. Met zijn dood is een vroegere verliefdheid van hem uitgegroeid tot een bijna obsessieve fascinatie. Een toestand die vergelijkbaar is met de situatie waarin Magda in Eerst grijs dan wit dan blauw nog tijdens hun huwelijk Robert brengt, nadat ze bijna drie jaar lang uit zijn leven is verdwenen. Een dode plek in hun privé-geschiedenis die ook de liefde heeft aangetast. Compositorisch zijn er eveneens overeenkomsten. Je zou roman en novelle in de reeks van zogenaamde zusjesverhalen kunnen onderbrengen, verhalen waarin over zusjes verteld wordt of, breder gezien, waarin vrouwen met een speciale onderlinge band over elkaar het woord voeren. Het titelverhaal uit Dubbelspel is er een voorbeeld van, Ik droom dus (1995) bevat er eveneens een aantal van, het eerst geschrevene ‘De andere kunne’ bijvoorbeeld of‘Nijd’. Bij deze verhalen tekent Margriet de Moor aan dat ze

[p. 71]

eveneens gelezen kunnen worden als essays ‘over lezen, luisteren en vertellen’.

Vertellen en musiceren zijn bezigheden die het uurwerk manipuleren. Zolang ze voortduren, wordt de tijd opgeheven, staat de klok stil, doen jaartallen er niet toe. Alles vloeit in elkaar over. Dat is wat in Hertog van Egypte gebeurt. De roman is een stroom van verhalen, verhalen over geloof en bijgeloof, over vetes die decennia overbruggen, over Parasja en haar verhouding met Joseph waarop geen zegen rustte, over eeuwen van vervolging onder allerlei regiems, over de strop waarin Josephs betovergrootmoeder stierf in 1722 op de markt in Zutphen, collaboratie en verzet in de Tweede Wereldoorlog, de gaskamer waarin Jan-nosch Franz en zijn familie vermoord zullen worden, op die ene na, Joseph die bij toeval aan de dood ontsnapt wanneer hij samen met zijn zestienjarige neef Paulko op het station de trein uitloopt om een pakje sigaretten te kopen.

Maar voorop staat het verhaal over Joseph en Lucie, over een liefde die de tijd leek te trotseren en toch doodging, over de opheffing van het verdriet daarvan in een dodenzang. Hertog van Egypte kent een schitterend einde, een sprookjesachtige thuiskomst in de eeuwigheid. Het verhaal speelt zich afin 1422, als de hertog van Egypte met groot gevolg de stad Deventer binnentrekt, en heeft het karakter van een rite de passage. Het gezelschap weet met zijn charmes, zijn muziek, paardenhandel en kunsten de stad te betoveren. Tot op een onverdacht ogenblik de hertog weer verder trekt. Mensen wuiven hem na ‘maar geen van hen neemt hem zo uitvoerig op als de boerenmeid, een stevig kind met waterogen en van dat rossige hoog-gotisch haar, dat weet dat haar leven geen enkele zin meer heeft als... “Neem me mee!” schreeuwt ze met dezelfde, uiterste daad van het hart als waarmee ze zijn blik heeft gevangen.’ Haar roep wordt verhoord.

Bij uitgeverij Contact verschenen van Margriet de Moor achtereenvolgens Op de rug gezien, Dubbelportret, Eerst grijs don wit dan blauw (AKO literatuurprijs), De virtuoos en Ik droom dus. Hertog van Egypte verscheen bij uitgeverij Querido.