Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 27]

Arjan Peters
De Gulden Schrijftip van Arjan Peters

De beste stuurlui staan aan wal, leerde ik op de lagere school. Vanaf dat moment heb ik mij beijverd daar te komen, aan wal, want ik hoor graag bij de besten. Na het voltooien van een universitaire studie en het vervullen van mijn dienstplicht ben ik daarom leraar geworden. Tot driemaal toe verving ik overspannen of in elkaar geslagen docenten, die echter telkens verbazend rap herstelden zodra ze vernamen dat er een jonge vervanger was aangetreden. Overigens duurde deze fase anderhalfjaar, lang genoeg om te ontdekken dat leraren weliswaar stuurlui zijn, maar dat menig klas met een schip op woelige baren is te vergelijken. Alweer ruim zeven jaar schrijf ik inmiddels over Nederlandse literatuur, en dat is pas werkelijk wat je noemt: aan wal staan. Immers, het pierenbadje der vaderlandse letteren kan immers bezwaarlijk een kolkende zee worden genoemd.

Pronte eerste bladzijde

Wat moet een beginnend schrijver doen, wil hij in de smaak vallen bij een criticus? (Bij mij, bedoel ik daarmee, maar ik heb de pretentie dat ik ook namens collega's spreek.) Wel, om te beginnen doet een schrijver er verstandig aan ferm te beginnen, dus met een pronte eerste bladzijde. Want die openingspagina, dat is het presenteerblaadje van een schrijver - in de ogen van de lezer dan, maar die is hier aan het woord. Ik heb het hier liever niet over het gelamenteer waar schrijvers in interviews mee plegen aan te komen, over al die uren dat ze aan het priegelen en zwoegen zijn geweest vóórdat er eens een keer een boekje van aanvaardbare omvang in de winkel lag. Nee, slechts het gedrukte woord telt, en we beginnen pas te tellen vanaf het eerste gedrukte woord!

Let goed op, want hier komen de tips waar u uw voordeel mee kunt doen:

Tip 1. Begin met een opvallend stilistisch staaltje: een oogverblindend meanderende zin, een eigenaardige bladspiegel, rare zinnen, een paar goede grappen kort na elkaar. Alles mag, als het doel maar wordt gediend, en dat is een opening die in zelfverzekerdheid kan wedijveren met die van de stuurlui die zich, godgeklaagd als het mag zijn (maar er is geen kruid tegen gewassen), criticus wagen te noemen.

Neem Patrizio Canaponi's debuutbundel Een gondel in de Herengracht (1978): ‘Het was - aan de vooravond van iets, een koninklijke bruiloft: de prinses ging trouwen.’ Een zin die vragen oproept (waarom de verdeling in vier brokken, en vanwaar dat ‘iets’ als de invulling direct daarop lijkt plaats te vinden), maar die is opgesteld door iemand die doet of er niets vreemds aan de hand is. Zo zit hij nu eenmaal in elkaar, dat hij zulke zinnen schrijft.

Verrassende stijl

Aanvankelijk wilde ik een lange lijst met adviezen opstellen. Bij het overlezen kom ik erachter dat het eigenlijk allemaal varianten zijn op welgeteld één stelling, die ik dan maar uitroep tot de Gulden Schrijftip, tot uw dienst gratis verstrekt: ‘Vang aan door de criticus te verrassen met je stijl.’ Als appendix daarbij zou dan kunnen staan: ‘En ga daar vervolgens mee door.’ Hoe moet het wel, hoe beslist niet? Ik beperk me tot enkele schrijvers die in dit decennium hebben gedebuteerd, want daar zijn beginnende schrijvers als u op gespitst: uw aanstaande collega's, ijs en weder dienende!

Ronald Giphart maakt op de eerste bladzijde van Phileine zegt sorry (1996) twee kapitale fouten. De hoofdpersoon blikt terug op de dag dat ze met haar vriend Max in een park lag. ‘Ver weg begon het te schemeren, wind ritselde voor het eerst die dag de bladeren [...]’. Ho. Dat mag ze alleen beweren als ze reeds de gehele dag in het park lag, en het ging slechts om uren, zo

[p. 28]

bewijst een zin uit de tweede alinea. De schrijver neemt in het citaat onaangekondigd het stokje over van de ik-figuur, die grossiert in redundante zelfgenoegzaamheden (‘ontzettend blij met mijzelf en alle dingen die ïk deed’, ‘tevreden met mezelf en met ons’). Max doet een test uit de Viva: ‘“Met jou heb je nooit een saai moment,” las hij over mij voor, terwijl wij net uren achter elkaar in lome tevredenheid niets hadden gedaan.’ Waar slaat dat ‘terwijl’ op. Er is geen sprake van een tegenstelling. Wie uren in lome tevredenheid doorbrengt, ervaart die tijd niet als saai.

Boekenbal, Carré 1995: Peters en Giphart ‘in gelukkiger tijden’ (foto: Lisan Leuvenberg)

Giphart luistert niet naar mijn Tip 1. Na het lezen van de vermoeiende openingspagina bad ik dat hij die Phileine op haar bek liet gaan, een gemene ziekte bezorgde, haar op de één of andere manier van repliek zou dienen. Ik hoopte dat Giphart ons met dat begin in de maling nam. Quod non.

De eerste bladzijde van Blauwe maandagen, de debuutroman van Arnon Grunberg, is daarentegen een plaatje: ‘Mijn vader handelde in postzegels, in ieder geval dat dachten mijn moeder en ik. Mijn moeder had me verteld dat zíjn vader een drogisterij had. Dat was een drogisterij op een karretje. Die man liep de hele dag door Berlijn met dat karretje. “Op een dag troffen ze hem dood boven zijn karretje aan,” zei ze, “maar dat kwam niet door de SA, dat kwam door de neunundneunziger.”’ Zo springt de neurotische verteller van de ene dwarse anekdote over op de andere. Grunberg weet weer minder goed hoe hij zichzelf een halt moet toeroepen, waardoor zijn roman als geheel niet geheel geslaagd is; maar beginnen, dat kan-ie.

Dé sanne van Brederode begint Ave verum corpus als volgt:

[p. 29]

Jij hebt dit boek ter hand genomen. Nieuwsgierig? Gewoon uit verveling? Op advies van wie? Begrijp je de titel, dan ken je een beetje Latijn.

Alles aan deze regels, een naïeve poging tot een captatio benevolentiae, is fout: het ongemanierde tutoyeren, de overbodigheid van de mededeling dat de lezer ‘dit boek’ ter hand heeft genomen, en de dommigheid van dat ‘beetje’ Latijn. ‘Lees mij met je zintuigen. Wil je er met niemand over praten?’ Dat bepaal ik zelf, mejuffrouw.

‘Sibawayh!’ De stilte ging ongemakkelijk verzitten als een schroomvallige vrouw in mannelijk gezelschap. Ik riep nogmaals. Het was weer hetzelfde ritueel, al sinds de tijd dat hij zijn plaats op mijn bed had verruild voor de stal beneden.

Hier hebben we te maken met een zelfbewusteling, die zich niet schaamt voor pure aanstellerij, door de eerste echte zin met die ongemakkelijk verzittende stilte op de proppen te komen. De ongebruikelijke roepnaam, en de niet minder opvallende opmerking over bed en stal, maken nieuwsgierig naar het vervolg. Dit fragment komt uit De voeten van Abdullah van Hafid Bouazza.

Enfin, u begrijpt het procé dé, en kunt nu vast en zeker op eigen kracht vooruit. Denk aan wat ik heb gezegd, en sla alle adviezen van uitgevers en redacteuren over andere aspecten dan dat van de stijl onmiddellijk en zwiepend in de wind. Wat men u ook probeert diets te maken, aan de start van uw literaire carriè re: niets anders doet ertoe.

Ik houd u in de gaten.

Arjan Peters is redacteur van Optima en literair recensent van De Volkskrant.