Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 68]

Ingrid Hoogervorst
Het landschap zit onder mijn huid
In gesprek met Henk van Woerden

Henk van Woerden (1947) is schilder en schrijver. Hij debuteerde in 1994 met Moenie kyk nie, een autobiografische roman over een Nederlands gezin dat in de jaren vijftig naar Zuid-Afrika emigreert. De moeder sterft jong en de vader wisselt te vaak van vriendin en geloofsovertuiging om zijn kinderen een basis te bieden in het nieuwe land. Het boek beschrijft hoe tegen de achtergrond van de apartheid het gezin langzaam uiteenvalt. De jongere broer van de verteller wordt schizofreen en verdwijnt in een inrichting. Zelf keert hij gedesoriënteerd terug naar Europa. Het boek werd in 1994 genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs. Ook in zijn tweede roman Tikoes is de verscheurdheid van de migrant het hoofdthema. De hoofdpersoon, Thys, keert na twintig jaar met zijn Duitse vriendin Tikoes terug naar Zuid-Afrika waar hij is grootgebracht. Zijn verhouding tot het land en tot zijn geliefde wordt gekenmerkt door vervreemding en verbondenheid. Beide personages zijn getekend door een van geweld doordrongen verleden, dat wordt versterkt door de ontwrichte staat van het land waar ze doorheen reizen.

Totale breuk

Henk van Woerden kan goed kijken en luisteren. Wat zijn romans kenmerkt, zijn de zintuiglijke beschrijvingen van het immense Afrikaanse landschap. Het landschap van zijn jeugd dat in de vorm van gestolde beelden op zijn netvlies is achtergebleven om nooit meer te verdwijnen.

Op weg naar ons interview bedenk ik dat Henk van Woerden me geen makkelijke prater lijkt. Zoals vaak bij die onbestemde indrukken van iemand die zijn gebaseerd op een foto of een vaag gerucht blijkt de werkelijkheid heel anders te verlopen. Van Woerden praat veel en snel. In de tot atelier omgebouwde verloskundezaal van een voormalig ziekenhuis is het groot en licht. We praten over zijn laatste boek, over het niet kunnen wortelen, over de overrompelende berg op de Kaap, over wat het betekent een migrant te zijn en over de huidige leefomstandigheden in Zuid-Afrika. Hij staat met zijn rug naar de hoge, lichte ramen gekeerd en hij praat naarmate het gesprek vordert steeds somberder en feller over het land dat zijn werk en leven nog steeds beheerst. Of het erg zwaar is geworden?, vraagt hij aan het eind bezorgd.

De lezer van je boek krijgt de indruk dat je met je denk-en gevoelswereld nooit los bent gekomen van Zuid-Afrika? Hij reageert aanvankelijk wantrouwend. Wat wil je horen...dat ik er nooit van ben losgekomen? Het zijn deelaspekten van mijn bestaan. Ik tap uit het autobiografische vaatje omdat ik niet zou weten hoe je het anders moest doen. Mijn eerste boek gaat over Zuid-Afrika toen, veertig jaar geleden, mijn tweede over Zuid-Afrika nu. Ik was negen toen we er naar toe gingen en tweeëntwintig bij terugkomst. Belangrijke jaren in iemands bestaan. Het land heeft een onuitwisbare indruk achtergelaten. De breuk die elke groei naar volwassenheid geeft, de breuk met de ouders of de overgang van dorp naar grote stad, gaat bij de meeste jongeren geleidelijk, terwijl de oversteek naar een totaal vreemde wereld voor mij definitief was. De breuk was een feit, je moest leren thuis te raken in een andere taal, maar ik zou er niet over schrijven als ik niet wist dat het een algemene geldingskracht had. Je gebruikt wat je meemaakt, maar het is een deelaspekt dat ook voor anderen interessant moet zijn.

In mijn eerste boek wilde ik de hele emigrantenproblematiek beschrijven. In Tikoes gaat het om iemand die zich naar het heden toeworstelt, niet iemand die teruggaat naar het verleden. Hij reist door zijn nostalgie heen. De verteller wil het beeld uitwissen dat hij had van het land toen hij vertrok om de huidige situatie van Zuid-Afrika te kunnen zien, zonder die voile, dat netwerk van het verleden.

Met zijn geliefde Tikoes, een vrouw van Oosterse afkomst die in Duitsland is opgegroeid, maakt de verteller Thys

[p. 69]

zijn reis door Zuid-Afrika. Hij kent haar een paar maanden en de prille liefdesrelatie spiegelt zich in de hernieuwde kennismaking met het land van herkomst. ‘Kon je in een ander persoon afdalen, zoals je een land bezocht dat je in een ver verleden achter je had gelaten?’ vraagt Thys zich af. Het boek geeft geen antwoord op deze vraag. Beide ‘ontheemden’ zoeken in deze nieuwe omgeving naar zichzelf en naar een thuis, maar of ze dat zullen vinden in Zuid-Afrika laat de schrijver open. Het alom aanwezige geweld is in ieder geval geen reden om zich er niet te vestigen. Beiden hebben ze bij al die berichten over moord en doodslag immers een gevoel van herkenning. Ook Tikoes heeft als drugsverslaafde een gewelddadig verleden. Ze woonde jaren samen met een dealer die bij tijd en wijlen zeer agressief werd en door haar toedoen van de aardbodem verdwijnt. De nabijheid van geweld is niet afschrikwekkend, maar betekent eerder thuiskomst. ‘Zonder dood zou thuis onherkenbaar zijn gebleven,’ zegt Thys ergens in het verhaal.

Onverbiddelijk landschap

Van Woerden woont al twintigjaar in Europa en de beelden van zijn jeugd zijn verstold en zitten hem in de weg. Het verhaal is een reis uit zijn eigen verleden naar het heden. Het blijkt moeilijk de vertellende ik van de schrijver te scheiden. Ik stel voor over hem zelf te praten omdat het anders wel erg ingewikkeld wordt. Daar stemt Van Woerden mee in. Terwijl hij vertelt, dringt steeds vaker het Zuidafrikaanse accent in de woorden en intonatie van de zinnen door.

Die beweging naar het heden wordt hem pas duidelijk door haar verhalen, herinneringen aan vroeger die in Zuid-Afrika naar boven komen. Zij spiegelen zijn eigen gewelddadige verleden en hij herkent haar littekens. Die hoofdpersoon luistert en observeert zoals hij dat vroeger heeft geleerd en de rest van zijn leven is blijven doen. Hij zegt weinig, maar laat haar verhalen in zich doordringen en beseft hoeveel ze met de gewelddadigheid in zijn eigen jeugd te maken hebben. Hij is blij met haar geweld.

Welke beelden stollen na terugkomst?

Voor mij is dat het landschap omdat het alles overheerst. Het Zuidafrikaanse landschap is een persoon, door zijn uitgestrektheid, grootsheid en de onveranderbaarheid ervan. De verhouding tussen mens en natuur verschilt enorm met die van ons. Hier zijn de verhoudingen tussen mensen veel belangrijker. Nederland heeft geen ruimte en een landschap staat altijd tussen mensen wier leven een aaneenschakeling is van kamertjes. Het is een veel geringere component van het dagelijks bestaan dan een landschap in Zuid-Afrika, maar dat geldt ook voor Anatolië of Iran, dus het gemis ervan zal voor elke emigrant opgaan.

Voor de gemiddelde Afrikaan is er de verhouding tussen de mens en grote, vrij gevaarlijke dieren, een bulderende rivier of een dreigende berg. De zon klimt daar met zo'n onverbiddelijkheid naar boven.... In de winter is het licht door de kou zo scherp dat het snijdt in je hoofd, in de zomer is het zo schel dat het alles doodslaat. Dat zijn heel lichamelijke ervaringen. De schaduwen zijn dieper en inktzwart. Het contrast tussen in de zon staan of in de schaduw is bijvoorbeeld véél groter. Aan het Nederlandse landschap wordt voortdurend gesleuteld, het wordt in blokjes verdeeld en als je na twintig jaar terugkeert zou alles - het patroon van de wegen, de loop van rivieren - veranderd zijn. Bergen laten zich niet veranderen. Als je in Kaapstad aankomt, is er onherroepelijk die vlakte, die ruimte, dat loodzware licht en die berg aan het einde. De aanwezigheid van die berg broeit, hij heeft invloed op het leven van de mensen die er wonen. Hij is een groots en zwijgend gegeven waar je niet van loskomt. Het landschap zit onder mijn huid en in mijn hoofd. In Noord-Europa zoek je het tevergeefs terug.

Waarom aardde je familie niet in Zuid-Afrika? Hadden Nederlanders het daar moeilijker?

Het ging niet alleen om het gezin Van Woerden dat er niet kon aarden, het ligt algemener. Het is symptomatisch voor de meeste emigranten uit Europa die zich in De Derde Wereld vestigden. Ze mislukten omdat hun verwachtingen niet strookten met de inheemse ontwikkeling van die landen. Kijk maar naar Indonesië. De geschiedenis wijst uit dat de hele gang van Noord-Europeanen naar het Zuiden meer mislukkingen dan succesen toont.

De Zuid-Afrikaanse, blanke samenleving is doodsbang. De achterblijvers bewegen zich niet, ze zijn verlamd, terwijl om hen heen het geweld steeds dichterbij komt. De meesten zijn natuurlijk gevlucht en leven nu ergens met de schimmen van dat landschap in hun hoofd, verlangend naar hun moedertaal.

[p. 70]

Ik was te vertrouwd geraakt met de beeldspraak van het noorden. Het lichaam ging op reis, maar in het hoofd bleef alles halverwege steken, zodat de gedachten tussen twee continenten spagaat maakten. Doemde er een keer vergelijkingsmateriaal uit het zuiden op, dan werd het door de winterse ijs-schotsen en het wonderlijk heldere, gelijkgestemde herfstlicht van het noorden weer betrekkelijk gemaakt. Bij de riviermonding, verzon ik, werd iets van beide werelddelen geboden. De heuvels van Matjiesfontein hadden altijd enigszins Europees aangedaan, weker, minder hard dan het achterland.

Degene die het best slaagt in de overstap van de ene naar de andere cultuur is de kameleon, de mens die zichzelf ontrouw is. Een migrant kan nooit duidelijk maken dat hij als buitenstaander recht heeft op het land van zijn keuze. Hij moet altijd begrip voor zijn situatie vragen aan de autochtoon, het is nooit andersom. De mate waarin hij opgenomen raakt in de nieuwe situatie is evenredig aan zijn zelfontkenning. Daarom gebruik ik het beeld van de kameleon, iemand die de schutkleur aanneemt van zijn omgeving. Hij verliest zijn kleur zodra er gevaar dreigt. Thys gedraagt zich bij familie en vrienden als een kameleon. Hij observeert en luistert en moet letterlijk van kleur veranderen wil hij geaccepteerd worden.

De kameleon; verkleursmannetjies, noemden we ze - in de tijd dat we nog niet op een Engelse school zaten - en in gedichten stond trapsoetjies voor hetzelfde dier. ‘Trap zoetjes,’ zei Tikoes, en glimlachte.

Opnieuw een vreemdeling

Jij hebt meerdere malen die gedaanteverwisseling moeten ondergaan: na je aankomst in Zuid-Afrika en bij terugkomst in Nederland. Hoe deed je dat?

Mijn identiteit verliep via de taal. Als jongetje ben ik Afrikaanstalig opgevoed, het Zuidafrikaans was mijn moedertaal. Daarna kwam ik op een Engelse school terecht en moest mezelf vertalen naar het kleinburgerlijke Engelse milieu van die tijd. Aan de universiteit van Kaapstad waar ik kunst studeerde, ging ik een paar treden omhoog op de talige ladder en veranderde mijn plat-koloniaal Engels in bekakt Oxfords.

De volgende gedaantewisseling had plaats toen ik in mei 1968 terugkeerde naar Nederland. Ik vond dit land benauwd, het stond me tegen. Ik zat op mijn grootmoeders flatje in Bussum - zij was in Kaap gebleven - en voelde me verschrikkelijk ellendig. Ik schaamde me omdat ik mijn taal kwijt was en de Nederlandse gewoonten waren onbegrijpelijk voor me. Dat rare eten. De HEMA binnenwandelen betekende een absolute cultuurshock. Het beeld van het naoorlogse Nederland dat ik als achtjarig jongetje had bewaard vond ik nergens terug. Terwijl ik wel dacht: ‘Ik ben thuis,’ want als ik op straat wandelde, leek ik fysiek op de mensen om me heen, iets wat in Afrika nooit zo was. Ik was opnieuw een vreemdeling.

Ik moest bijvoorbeeld televisie leren kijken, wat voor mij een totaal onbekend fenomeen was. In Zuid-Afrika hebben ze de komst van de televisie vanwege de democratiserende en gelijkschakelende werking heel lang tegengehouden. Pas tegen het einde van de jaren zeventig is de televisie daar geïntroduceerd. Ik wist niet hoe je naar dat kleine schermpje - het was nog zo'n oude zwart-wit-tv - moest kijken. Steeds als ik mijn hoofd bewoog, flitste het en verschoof het beeld.

Hoe heb je je leren aanpassen?

Van mijn hele Afrikaanse vriendenkring was iedereen vertrokken. Je kon niet blijven vanwege de politieke omstandigheden en als kunstschilder had ik daar geen enkele ontplooiing. Als tweeëntwintigjarige besloot ik me in de Hollandse cultuur te integreren, me aan te passen aan het leven hier. Twintig jaar lang heb ik dat Zuidafrikaanse verleden ontkend. Ik sprak er met niemand over - wat in die tijd ook noodzakelijk was. Ik begreep van de Nederlandse politieke situatie, van die links-rechts scheiding, helemaal niets, want ik dacht: ‘Waar hebben ze het over? Hier zijn helemaal geen tegenstellingen.’ Ik zag geen onderscheid tussen WD en wat links van de PvdA stond. Er waren geen issues, niemand vloog elkaar naar de keel of maakte elkaar af..

Na negen maanden Bussum vluchtte ik naar het ‘foute’ Griekenland onder de junta en betrapte mezelf op blijdschap over een systeem met een dictatuur. Vriendelijk omgaan met mensen in uniformen, je wist wie de vijand was: zonder doodslag geen herkenning.

[p. 71]

Ben je gaan schrijven om jezelf onder al die gedaantewisselingen terug te vinden?

Het was niet de drijfkracht, maar misschien wel het gevolg. Schrijven betekent een goed verhaal vertellen omdat je denkt dat je dat kan. Ik schilder en schrijf verhalen omdat ik dingen wil maken zoals iemand meubels maakt. Een andere manier van leven kan ik me niet voorstellen. Moenie kyk nie was het boek van het oog: ik ben een kijker en wilde laten zien hoe het leven in een land met een apartheidsregime eruit zag. Tikoes is het boek van de neus. De associaties die door geuren worden opgeroepen zijn nog onmiddellijker dan die van het oog. Ze zijn chaotischer omdat je er veel minder greep op hebt.

Rook het anders in Nederland?

Wat ik me herinner, is de geur van Hollandse bloemen: schoon en fris of de geur van rotte bladeren. Dat was nieuw voor me. In Afrika overheerst de lucht van brandhout, pijnbomen en het zilte van de twee oceanen - de Indische en Atlantische - die De Kaap omsluiten.

Leven onder een stolp

Wat was er veranderd toen je na twintig jaar terugging naar Zuid-Afrika?

Toen ik in 1989 terugkeerde, bleek er niets veranderd. Ik daalde af in het land van mijn jeugd en daar stond dezelfde berg, daar hing dezelfde lucht. Niet alleen het landschap was onveranderd, ook het stratenplan, de mentaliteit, de verpakkingen van huishoudelijke spullen, de dagelijkse gebruiksvoorwerpen zoals pakjes thee, spaghetti... alles. De hele vijftigerjaren-cultuur bestond nog. Het was een timelock en ik was euforisch. Ik wil nog eens met een kladblok door de supermarkt lopen en alle dingen noteren die ik van veertig jaar geleden herken. Uit sentimentele overwegingen zou ik graag een koffer van al die spullen meenemen. Dat kleinburgerlijk-Engelse blijft steken bij hetzelfde middagtijdstip voor thee, de toast met ansjovispasta, tennis en cricket; het is beschermd en veilig. Als je naar Australië zou gaan, vind je hetzelfde terug.

Ik ging pas twintig jaar na mijn vertrek uit Zuid-Afrika terug omdat ik meende dat het toen kon. Met Kerst, toen Mandela vrij gelaten zou worden. Uiteindelijk kwam hij pas drie maanden later vrij, maar de poltieke omwenteling was op handen. De reden dat ik niet eerder ging, was juist de angst terecht te komen in de valkuil van de romantische Heimat - het leven onder een stolp, zoals ik het in Moenie kyk nie beschrijf. Het was een onverdraaglijk idee dat alles was blijven voortbestaan. Uiteindelijk bleek dus na twintig jaar niets veranderd, ook niet na de omwenteling.

Die herkenning legde een voile over alles heen en verborg het heden. Om de werkelijke toestand in Afrika te kunnen zien, moest de voile verscheurd worden. De moeite die het verscheuren ervan kostte, wilde je in dit tweede boek beschrijven. Hoe was het zicht op de realiteit daarna?

Voor ons is apartheid een dagbladbegrip waarvan we denken dat het voorbij is. Maar Nederlanders hebben geen idee van de anarchie in Zuid-Afrika. Het is een land met verschrikkelijk veel angst. Men heeft geen vertrouwen in de overheid, er wordt geroofd, gemoord, verkracht, er zijn geen gevangenissen en geen wethandhavers. Er is alleen een politie met vuile handen. Van handhaver van een misdadig regime naar gedienstig zijn aan een gemeenschap en het handhaven van een public service houdt een mentaliteitsverandering in als van het jaar nul naar het jaar 2000. Bij mijn laatste bezoek interviewde ik politieagenten die vol berouw bekenden te proberen de mensen te dienen in plaats van te knevelen, maar het wordt nog steeds alleen met de mond beleden.

Het openbaar vervoer is geërodeerd, weggevaagd. Het bussysteem rond Kaapstad zoals ik dat kende toen ik jong was, bestaat niet meer. De treinen zijn erg onveilig. Je moet precies weten in welke coupé je gaat zitten en waar je naar toe gaat, anders ga je er aan. Je wordt om een paar stuivers vermoord. Zelfs je totaal gebarricadeerde huis biedt geen garantie. Blanken, zoals Leo in mijn boek, wonen in hun auto, want zolang je in beweging bent, ben je veilig.

De situatie onder de blanken grenste voor de omwenteling aan schizofrenie, daarna werd het die van de totale paranoïa. Anders overleef je het niet. Je moet je voortdurend afvragen: kan ik deze wijk in, is deze straat veilig, wie loopt er met me mee, wie bevindt zich achter me, wie voor me, kan ik deze bus nemen, is dit station veilig? Een dagelijkse realiteit voor wie te voet gaat en dat is de overgrote meerderheid van de bevolking. De gemiddelde toerist beweegt zich van veilige

[p. 72]

straat naar veilig natuurgebied, niet bewaakt door de staatspolitie maar door het leger of particuliere bewakingsdiensten die als paddestoelen uit de grond schieten omdat de overheid het af laat weten.

Op de zandvlakte Khaye Pitra bij de Kaap wonen anderhalf miljoen mensen zonder enige sociale voorziening. Als blanke kun je je er niet vertonen, er is geen politie, geen gezondheidszorg, geen brandweer want die durft daar niet te komen, geen scholen, geen administratie... niets. Op de enige politiepost die er staat, durft niemand buiten de omheining te komen uit angst vermoord te worden. De ambassade zal me dit verhaal niet in dank afnemen, maar het is de gruwelijke werkelijkheid.

Ik was me indertijd ook bewust van het geweld. Waar ik dat bewustzijn vandaan haalde, weet ik niet, maar ik had het. Ik kreeg ooit een klap op mijn hoofd en kwam in een ziekenhuis terecht waar overal om me heen gewonden en lijken werden binnengedragen. Naast me op een bankje zat iemand met een mes in zijn hoofd. Als welgestelde Zuidafrikaan moet je verdomd goed weten waar je verzorgd wordt. Zomaar naar een ziekenhuis gaan, heeft geen zin, want je wordt gewoon niet geholpen. De hele gezondheidszorg is afgezakt naar een Derde Wereld-situatie omdat alle voorzieningen die Vroeger waren voorbehouden aan een kleine groep welgestelden, nu door iedereen gebruikt worden. De mensen die het kunnen betalen laten zich direkt naar Londen vliegen.

Toen ik mijn broer bezocht, die nooit is wegegaan, kwam zijn hele leefsituatie mij lachwekkend voor. Lachwekkend én bedreigend als je er te lang in vertoeft. De omgangsnormen, het volstrekt platvloerse van het materialistische gezwets en het niet-nadenkende en cultuurloze van die mensen. De gesprekken gaan over vrouwen, geld en drank. Na tien minuten grijpt het je naar de keel en dan jij naar het glas. De banaliteit van het leven van de blanken is eerst om te lachen, maar uiteindelijk om te snikken.

Tikoes van Henk van Woerden is uitgegeven bij Balans.

Ingrid Hoogervorst [1952] studeerde Nederlands in Amsterdam. Van 1991 tot 1993 was zijn literatuurrecensente van De Limburger. Tegenwoordig is zij als literatuurrecensente werkzaam bij De Telegraaf.