Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 62]

Pieter de Nijs
Het vertellen weer levend maken
Vertelculturen in Nederland

In een opstel in Raster (nummer 61, 1993), dat geheel gewijd was aan het onderwerp Vertellen beschrijft Anthony Mertens de merkwaardige ervaring die hem overviel toen hij een van de afleveringen uit de tv-serie ‘De Vertellers’ zat te bekijken. De camera registreerde de geconcentreerde aandacht van het publiek dat zich in een kring om de verteller had geschaard, en deze illustreerde zijn verhaal met een scala aan gebaren en mimiek - en toch weigerde de klaarblijkelijke magie van het verhaal zich te openbaren. ‘Waarom werd ik niet geboeid? Waarom betrapte ik me op de gedachte dat de serie opgezet moest zijn door een of andere stichting ter bevordering van ontwikkelingssamenwerking? [...] Was ik al zo bedorven, dat alleen opwinding en razendsnelle beeldwisselingen, alleen het spectaculaire mijn aandacht kon opwekken?’ Het antwoord blijkt uiterst simpel. ‘Ik denk dat mijn teleurstelling voortkwam uit het besef dat ik buitengesloten was, dat ik naar een vertelkring zat te kijken zonder er deel van uit te maken.’

Mertens memoreert vervolgens een opmerking van Walter Benjamin, ‘die in 1936 al schreef dat de verteller definitief in de plooien van het verleden was verdwenen.’ En hij bedenkt dat Benjamin daarmee wellicht niet op het verdwijnen van de vertelkunst zelf heeft gedoeld - die werd tenslotte, gezien de tv-film nog volop gepraktiseerd -, maar op een specifieke ervaring. In de kring is iedere luisteraar immers een potentiële verteller; hij kan het verhaal voortzetten wanneer de verteller niet meer weet hoe verder te gaan en bovendien het verhaal ooit, in een andere kring, in een eigen versie doorgeven.

Organische saamhorigheid

Het geleidelijk verdwijnen van het vertellen in onze Westerse samenleving heeft uiteraard alles te maken met de overgang van een overwegend orale naar een schriftelijke cultuur. Lezen is nu eenmaal iets anders dan luisteren. De traditionele verteller maakte, net als zijn luisteraars, deel uit van een gemeenschap; de verteller verhaalde over datgene wat deel uitmaakte van een gemeenschappelijke ervaring: zijn verhaal bevatte lessen en raadgevingen die uit een overlevering van ervaringen waren voortgekomen.

Het verhaal staat continu open voor interpretatie door degene die het vertelt, open voor uitbreiding, uitweiding, vervorming, transformatie. In het verhaal is dan ook bijna nooit slechts één stem te horen, maar altijd meerdere stemmen. Met de toename van een lezend publiek verdween de kunst van het overdragen van een verhaal en daarmee van kennis en ervaring. Kennis werd niet meer direct, van spreker op toehoorder of van leraar op leerling doorgegeven, maar werd onderwerp van boeken vol voorschriften en recepten. De moderne verteller moet zijn stem in schrift laten horen en zijn woorden bereiken zelden nog een luisteraar; hij is niet in gesprek met zijn publiek, maar met zichzelf.

De roman heeft aan de aard van het vertellen iets ingrijpends gewijzigd. Niet alleen maakte de meerstemmigheid die de traditionele epiek kenmerkte plaats voor éénstemmigheid (van de auteur), ook de vertelvorm vertoonde in toenemende mate een stringent patroon. In de klassieke, realistische (negentiendeeeuwse) roman verloopt de tijd chronologisch en ontwikkelen de karakters van de personages zich psychologisch.

De moderne, twintigste-eeuwse roman heeft zich aan dat chrono- en psychologische keurslijf proberen te ontworstelen. De moderne schrijver mikt allang niet meer op een illusie van realiteit en de moderne lezer wantrouwt de schrijver die hem die illusie als werkelijkheid proberen te verkopen.

Jacq Vogelaar suggereert (in hetzelfde Rasternummer) dat, ook al zal er nooit meer sprake zijn van de ‘organische saamhorigheid’ die er bestond tussen de

[p. 63]

vroegere verteller en zijn gehoor, de moderne verteller met zijn lezer wel eens net zo'n nauwe band kan hebben.

Een moderne lezer is er zich, net als de moderne auteur, van bewust dat het verhaal dat wordt verteld niet hét verhaal is, maar slechts één van de mogelijke verhalen; hij is zich ervan bewust dat de tekst die hij leest een constructie is en heeft naast het verhaal - de plot - ook oog voor de constructie.

Vogelaar wijst erop dat verschillende hedendaagse auteurs, zoals Italo Calvino, Ben Okri, Guimaraes Rosa, Gabriel Garcia Marquez en andere, vaak Latijns-Amerikaanse schrijvers, in die wetenschap bewust aansluiting zoeken bij de mondelinge vertelcultuur. Het gaat daarbij, aldus Vogelaar, absoluut niet om een historische draai van 180^o terug naar de epische vertelvorm, maar om de vraag ‘hoe het vertellen teruggehaald kan worden - om op vroegere uitdrukkingsvormen van ervaring [...] door te kunnen gaan - in de roman bijvoorbeeld maar evengoed in onderwijs en opvoeding, journalistiek, wetenschap en andere kunsten.’ [...] ‘En die aansluiting van de geschreven vertelling bij de mondelinge vertelling is des te interessanter omdat momenteel misschien wel de laatste generatie van volksvertellers aan het verdwijnen is.’

Oraliteit

Die laatste opmerkingen zijn intrigrerend. Het zou heel goed kunnen dat de onmiskenbare vitaliteit van het werk van auteurs als Marquez en Guimaraes Rosa deels berust op het feit dat het aansluit op de orale traditie van Latijns Amerika. Maar - zo vraag ik me af - gaat er met de schriftelijke ‘bewerking’ van elementen uit die orale traditie niet iets wezenlijks verloren? Wortelt de vertelkunst van - bijvoorbeeld - genoemde auteurs niet direct in die orale tradi tie?

De vraag waar het uiteindelijk om draait ligt voor de hand. Heeft het mondeling doorgegeven verhaal nog een plaats in een cultuur waarin communicatie zich steeds meer beperkt tot virtueel, in plaats van werkelijk contact? En hoe staat het met het verhaal in Nederland?

Daarover sprak ik op een zondagmiddag in september met vier propagandisten van het vertellen: Hillie Arduin, Suzan Rezai, Remko van Loon en Olga Orman.

Hillie (Hillianthe) Arduin is orthopedagoge. Ze is afkomstig uit het Caraïbisch gebied, maar woont al geruime tijd in Nederland. Vooral de laatste jaren houdt zij zich intensief bezig met het vertellen van verhalen, afkomstig uit verschillende landen en culturen, aan kinderen en volwassenen. Suzan Rezai Boketi is afkomstig uit Iran en woont sinds 1985 in Nederland. Ze was als consulente drama werkzaam bij de Stichting Kunstzinnige Vorming Amsterdam. Remko van Loon is leraar Nederlands aan het Bredero Lyceum in Amsterdam. Hij organiseert op zijn school in december het Bredero Vertelfestival. Olga Orman is geboren op Aruba. Ze is de laatste jaren werkzaam het ABC (Advies en Begeleidings Centrum) in Amsterdam. Een de doelstellingen van het ABC is de ontwikkeling van interculturele leermiddelen voor taal en cultuur. Orman werkte als docent en vertelster mee aan het vertelproject waar Remko van Loon zo'n zes jaar geleden mee startte. Op basis van de kamishibai, het draagbare Japanse verteltheater, ontwikkelde zij een vertelmethode die kan worden gebruikt in het basisonderwijs.

Arduin en Orman zijn vaak te vinden op verschillende van de vertelfestivals die er de laatste jaren worden georganiseerd. Zij onderstrepen het belang van de vertelling voor de cultuur waaruit zij afkomstig zijn. ‘We hebben weinig geschreven literatuur. In de Caraïbische cultuur speelt de oraliteit nog een belangrijke rol. Het vertellen van verhalen ligt in het verlengde van het doorvertellen van nieuwtjes, van familiegeschiedenissen en van het praten in spreekwoorden en gezegden.’ Orman wijst op het verschil met de situatie in Nederland. ‘Hier is de aandacht voor het orale, voor het (door)vertellen van verhalen voor een belangrijk deel ondergeschikt aan het schriftelijke, aan het leren lezen. Ik merkte dat voor een andere aanpak, die ook beter aansloot bij de cultuur van kinderen van niet-Nederlandse komaf, de didactische middelen ontbraken en daarom ben ik begonnen met het vertellen. Het vertellen van verhalen is erg geschikt als didactisch middel. Wanneer je leest, ben je bezig met een puur-individuele ervaring. Voorlezen is al anders, maar wanneer je een verhaal vertelt, blijf je voortdurend contact houden met de kinderen, met

[p. 64]

je publiek. Je merkt vanzelf wat er van het verhaal overkomt en wat niet, wat kinderen hebben begrepen, welke woorden of begrippen ze niet kennen. Dat is iets wat in een andere leersituatie veel minder snel duidelijk wordt.’

Arduin kwam tot het vertellen van verhalen via een omweg. Uit onvrede over het het eenzijdig beeld dat er heerste van de Caraïbische cultuur (‘alleen en altijd maar dansen en eten’) besloot ze om te gaan schrijven. ‘En van schrijven ben ik bijna vanzelf bij het verhalen vertellen terecht gekomen.’

Dat het verhalen vertellen in andere culturen nog sterker leeft dan in de Nederlandse cultuur is begrijpelijk. Arduin: ‘De cultuur op Sint Maarten, waar ik vandaan kom, is een orale cultuur. Wij noteren onze afspraken niet in een agenda, en wannneer er nieuws is - gewoon nieuws, maar ook familienieuwtjes of roddels - dan hoor je dat van een ander, dat lees je niet. Dat levert wel eens problemen op, maar de manier waarop nieuws wordt doorgegeven betekent ook een soort bevestiging van de band die je met elkaar hebt.’

Susan Rezai herkent dit ook. ‘Het verschil tussen de Nederlandse cultuur en de cultuur waar ik uit stam - ik kom uit Zuid-Iran - is erg groot. Wanneer je hier in de trein om je heen kijkt, zit iedereen te lezen of kijkt uit het raam, alsof hij of zij bang is om iemand in de ogen te kijken en zich wil beschermen tegen contact. Wanneer je in Iran in een bus zit, probeert juist iedereen een gesprek met de ander te beginnen. Vertellen, praten helpt om contacten te bevestigen. Soms los je op die manier ook problemen op. Ik herinner me van vroeger dat iedereen bij elkaar kwam op de begraafplaats om naar verhalen te luisteren. Die werden verteld met behulp van een doek, waarop een verhaal - van bijvoorbeeld een veldslag - te zien was. Die doek was een hulpmiddel: de luisteraars hadden houvast, maar ook de vertellers. Vaak verliep het vertellen van het verhaal in de vorm van een tweegesprek tussen een oudere en een jongere verteller, als een soort leer-gesprek tussen leraar en leerling.

Ik herinner me ook dat, als er een bepaald probleem was, de hele familie zeven vrijdagen achter elkaar bij elkaar kwam. Dan werden er verhalen verteld, maar de bedoeling was om uiteindelijk samen dat probleem op te lossen.’

Arduin kent vergelijkbare voorbeelden uit de Surinaamse cultuur. ‘Acht dagen na een begrafenis bijvoorbeeld wordt de eerste rouwperiode afgesloten. Er wordt gezongen en gebeden, maar om twaalf uur is dat afgelopen. Dan komt er drank en eten op tafel en worden er verhalen verteld. De verteller wordt daarbij vaak onderbroken, maar degene die het verhaal afbreekt om bijvoorbeeld een lied te zingen, moet zich wat de inhoud van dat lied betreft wel aansluiten bij de gebeurtenis die werd verhaald.’

Remko van Loon ziet als betekenis van het vertellen van verhalen niet alleen het bevestigen van een onderlinge band. ‘Met behulp van verhalen leer je de wereld begrijpen.’ Vooral wanneer verhalen uit verschillende culturen naast elkaar worden gezet, levert dat een aardig inzicht in verschillen van opvattingen en gewoonten. Maar het gaat ook om het doorgeven van kennis, of overgeleverde wijsheden. Arduin en Orman sluiten zich daarbij aan. ‘Een Surinaamse moeder gebruikt een odo - een spreuk of een verhaaltje met een les - om haar kind iets duidelijk te maken. Het Caraïbisch gebied kent dergelijke spreuken als proverbio's. Het gaat soms om volkswijsheden, maar ook om het bevestigen van de band tussen, bijvoorbeeld, moeder en dochter, waarbij de moeder de dochter iets vertelt over sexualiteit.’

Arduin: ‘Vertellen verschilt fundamenteel van, bijvoorbeeld, voorlezen of zelfstandig lezen. Ik merkte het verschil toen ik mijn kinderen een verhaal vertelde, dat ze al kenden, omdat ze het al hadden gelezen. De concentratie waarmee ze luisterden, die gefascineerdheid - terwijl ze het verhaal al kenden! - dat wijst op het extra dat verhalen vertellen biedt boven voorlezen of zelfstandig lezen. Het vertellen creëert een band tussen de verteller en de luisteraar.’

Techniek

Remko van Loon onderstreept de waarde van vertellen in een wereld waarin de nadruk ligt op het individueel lezen of schrijven. ‘Schrijven maakt lui, je belast je geheugen niet. Je hoeft het niet meer te onthouden, omdat het staat opgeschreven. Daar zit ook een andere kant aan: omdat veel verhalen slechts bestaan in orale maatschappijvormen, bestaat het gevaar dat traditionele verhalen verloren gaan. Vertel-

[p. 65]

lers zijn vaak geen schrijvers en wanneer die verhalen niet worden geregistreerd, verdwijnen ze onherroepelijk.’

Arduin vult aan dat er meer belangstelling is dan vroeger voor het regeistreren van verhalen, maar dat dat zeker niet alleen de verhalen uit niet-Westerse culturen betreft. Ook Nederland kent nog voldoende verhalen en er komen ook weer vertellers.

Susan Rezai benadrukt dat het verloren gaan van de inhoud van traditionele verhalen niet het enige gevaar is. Ze heeft op festivals gewerkt met Iraanse toneelgroepen, waarvan vele spelers niet konden lezen of schrijven, maar ze gaven desondanks wel de inhoud van de oude verhalen door. Wat haar belangrijker lijkt dan het verlies van de inhoud van verhalen is de techniek van het verhalen vertellen. En die kun je niet, of minder goed opschrijven, die moet de ene verteller aan de andere doorgeven. En die techniek verschilt van cultuur tot cultuur.

Orman: ‘Daarom is het belangrijk dat verhalen uit verschillende culturen bewaard blijven, niet alleen vanwege de inhoud, maar ook vanwege de vorm, de techniek. De verhalen bestaan, nu moet je het vertellen zélf weer levend maken. Dat is ook iets wat we bijvoorbeeld op het vertelfestival van het Brederolyceum aan leerlingen proberen duidelijk te maken: welke technieken kun je toepassen bij het vertellen van verhalen? Hoe maak je een verhaal levend, hoe zorg je ervoor dat je toehoorders zich een voorstelling kunnen vormen van wat er wordt verteld, wat doe je met je handen, maak je gebruik van klanknabootsing enzovoort.’

Doorgeven van een persoonlijke ervaring

Het vertelproject op het Brederolyceum bestaat uit een serie lessen waarin leerlingen met de verschillende technieken in aanraking komen. Op de slotavond van het project vertellen de leerlingen hun verhalen niet alleen aan elkaar, maar ook voor ouders en docenten. ‘Dat levert een aardig inzicht in de individueel vaak heel verschillende aanpak. Maar iedereen is verschillend. Niet alleen moet je een verhaal zoeken dat bij je past, je moet ook je eigen vertelkunst zoeken.’

Van Loon onderstreept dat je met het zoeken en vertellen van verhalen ook in contact komt met je roots; de meerwaarde van het vertellen zit ook in het opbouwen van je eigen identiteit.

Arduin: ‘Maar - en dat vind ik heel belangrijk - je moet niet de fout maken te denken dat het verhalen vertellen iets is wat alleen zou leven in niet-Westerse culturen, zoals je ook niet de fout moet maken om te denken dat dit een exclusief middel is om iets als intercultureel onderwijs te bevorderen. Natuurlijk kweekt het aanhoren van verhalen, verhaaltradities, kenmerkende figuren of termen uit andere culturen een breder kader, maar het is niet zo, dat het slechts een middel is om een bepaalde cultuur te bevorderen. Ik vertel net zo lief verhalen die uit China stammen als verhalen die uit Suriname of het Caraïbisch gebied afkomstig zijn.’

Het gesprek komt zodoende vanzelf uit op de vraag wat er nu zo bijzonder is aan het verhalen vertellen wanneer je dat bijvoorbeeld vergelijkt met lezen.

Orman: ‘Een van de didactische waarden is dat een persoonlijke ervaring wordt doorgegeven, zodat er werkelijk sprake is van onderlinge communicatie.’ En Arduin vult aan: ‘Verder is het voor kinderen van belang dat ze de verschillende aspecten die er aan een verhaal kleven leren ontdekken: de eerste keer dat ze een verhaal horen over bijvoorbeeld Anansi en zijn listen, concluderen ze dat het hier gewoon om een slimme spin gaat. De volgende keer begrijpen ze iets van de tactiek die Anansi toepast om zijn doel te bereiken en de keer daarop begrijpen ze iets meer van de karakters van de andere verhaalfiguren.

Kinderen leren zo ook omgaan met gewone dingen in het leven: ze passen de symbolen die ze uit de verhalen kennen toe op gewone situaties.’

Van Loon: ‘Mijn idee is dat je er ook beter door gaat schrijven, dat je leert hoe je de technieken die je uit het vertellen kent, ook bij het schrijven leert toepassen.’

De voordelen van het vertellen van, en luisteren naar verhalen voor taal- en literatuuronderwijs lijken evident. Afgaande op de verschillende succesvolle vertelfestivals die er de laatste jaren werden georganiseerd, bestaat er in Nederland ook buiten het onderwijs een groeiende belangstelling voor het vertellen. Misschien is dat een logische tegenbeweging in een

[p. 66]

cultuur die eerder het individu aanspreekt dan de groep en waarin meer nadruk ligt op schriftelijke, dan op mondelinge communicatie. In ieder geval vertoont de traditionele vertelvorm, ondanks de explosieve toename van virtuele communicatievormen waarbij onderling contact slechts via beeldscherm, modem en telefoonlijn verloopt, nog steeds tekenen van veelbelovend leven.

Olga Orman publiceerde een boekje over het gebruik van het traditionele Japanse verteltheater, de kamishibai, in het basisonderwijs bij het ABC in Amsterdam. Binnenkort verschijnt van haar Hoe Anansi de ogen van de koning opende, een verhaal met illustraties van Johan Volkerijk. Verhalen van Hillie Arduin e.a. zijn onder meer gepubliceerd in De betovering verbroken, verhalen van vrouwen uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika (Wereldvenster). Informatie over het Bredero Vertelfestival bij Remko van Loon (coördinator), tel. [phone].
Pieter de Nijs (1953) studeerde Nederlands en kunstgeschiedenis in Amsterdam. Hij is werkzaam als free-lance publicist en redacteur.