Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 52]

Hester Eymers
Het kind dat wij waren

‘t Eenzame, kleine kind, zelj langverdwenen,
dat wij zo fel en reedloos soms bewenen,
tussen de dode heren en mevrouwen.

E. du Perron, ‘Het kind dat wij waren’. In: Verzameld Werk 1

Klaarblijkelijk is er iets aan de hand met het jeugdboek. Niet alleen is de BZZLLETIN die u nu in uw handen houdt aan dit onderwerp gewijd, eerder dit jaar verscheen ook al een speciale bijlage van Vrij Nederland die kinder- en jeugdliteratuur tot thema had, iets wat in een van de augustusnummers van De Groene Amsterdammer - onderwerp: het klassieke kinderboek - nog eens dunnetjes werd overgedaan.

Het lijkt er bovendien veel op dat kinderboeken bij de volwassen lezer in populariteit toenemen. En niet alleen dat, er zijn ook steeds meer schrijvers die het wagen, soms na een indrukwekkende reeks romans en essaybundels te hebben gepubliceerd, een boek voor kinderen te schrijven.

Wat betekent die belangstelling van volwassenen voor boeken die ze jaren geleden al ontgroeid hadden moeten zijn? Hebben we hier met een verontrustende nieuwe trend te maken? Wordt er, zoals de onderzoeken sinds jaar en dag uitwijzen, niet alleen minder gelezen, maar beperken lezers zich ook nog eens tot steeds eenvoudiger lectuur?

Dat is een pessimistische, maar misschien ook een wat al te zeer voor de hand liggende suggestie. Het lezen van kinderboeken door volwassenen kan dan de laatste tijd opvallend zijn toegenomen, het is niettemin een verschijnsel van alle tijden. Aan het begin van deze eeuw, in 1909 om precies te zijn, mocht de schrijver van het boekje The Wind in the Willows, Kenneth Grahame, een brief ontvangen van president Theodore Roosevelt, waarin deze hem verheugd mededeelt hoezeer hij en zijn gezin hebben genoten van de avonturen van Rat, Mol, Pad en alle anderen. En sommige zogenaamde kinderboeken lijken wel niet eens in eerste instantie voor kinderen bedoeld te zijn. Alice in Wonderland wordt dikwijls leuker gevonden door volwassenen dan door kinderen, en de verhalen van Duizend-en-één-Nacht zitten boordevol ontucht en overspel, toch niet direct geschikte onderwerpen voor de tere kinderziel.

Wat maakt eigenlijk het verschil uit tussen kinder- en jeugdliteratuur, en literatuur voor volwassenen? In de reeds genoemde Vrij Nederland (van 18 mei 1996) verdedigde auteur Nicolaas Matsier de stelling dat er zo goed als geen verschil bestaat tussen kinderboeken en boeken voor volwassenen. Wat kwaliteit betreft doen goede kinderboeken beslist niet onder voor ‘echte’ literatuur. Hooguit kun je een verschil bespeuren, zij het een gradueel, in de aangesneden thematiek. Van volwassenen mag je verwachten dat ze al enige ervaring hebben met de dood en met erotiek, aldus Matsier, terwijl een kind dergelijke dingen hopelijk nog niet heeft hoeven meemaken. Maar hij ondergraaft dit onderscheid direct weer wanneer hij erop wijst dat ook kinderen verlies kennen. Speelgoed raakt zoekt of gaat stuk, huisdieren gaan dood. En sinds Freud weten we dat ook kinderen seksuele gevoelens hebben.

Tegenover de geringe hoeveelheid ervaringen die een kind in zijn nog korte leven heeft opgedaan, staan echter twee eigenschappen die de jeugdige lezer ontegenzeglijk voor heeft op de volwassene. Allereerst is daar de schier ongebreidelde fantasie die kinderen bezitten, een verbeeldingskracht die de meeste volwassenen node moeten missen. Daarnaast zijn zij met hun onuitputtelijke nieuwgierigheid ook nog eens in het bezit van een onmiskenbaar wijsgerige inslag. Waarom is de lucht blauw? Waarom ben ik ik, en niet iemand anders? Misschien moeten we de zaak wel omkeren, besluit Matsier, ‘en ons er niet langer over [...] verwonderen dat kinderen voor literatuur in de wieg gelegd zijn, maar dat wijzelf, volwassenen, godlof iets hebben weten te behouden van de grenzeloze nieuwsgierigheid en van de goedgelovigheid.’ Als we Matsier moeten geloven, is er niets bijzonders af te lezen aan de belangstelling van volwassenen voor kinderboeken: volwassenen lezen kinder- en jeugdliteratuur simpelweg omdat dat gewoon ook

[p. 53]

goede boeken zijn. Maar, er is dan misschien wel geen hard onderscheid te maken tussen de twee genres - is het, goed beschouwd, niet altijd onmogelijk om tussen twee (literaire) genres een scherpe lijn te trekken? -, het gaat wat ver om te stellen dat aan de gesignaleerde belangstelling verder geen enkele betekenis hoeft te worden toegeschreven. Er is misschien toch wel iets meer aan de hand.

Nog niet af

Het kenmerkende aan kinderboeken is niet zozeer de thematiek - laat staan dat daar sprake zou zijn van inferieure kwaliteit -, maar veeleer de manier waarop tegen de dingen wordt aangekeken. Daarover heeft Matsier zelf ook al eens geschreven, naar aanleiding van de nieuwe vertaling van Alice's Adventures in Wonderland waar hij toentertijd aanwerkte. Tenslotte is Matsier behalve de schrijver van een aantal verhalen, romans en essays ook vertaler van het wereldberoemde kinderboek van de wiskundige Charles Lutwidge Dodgson, alias Lewis Carroll. Dat is op zichzelf nog niet zo'n belangwekkend feit, want er lopen op de wereld honderden vertalers van ‘Alice’ rond, maar het is wel uitzonderlijk dat hij als eerste ook het vervolg op deze avonturen in het Nederlands vertaalde, het deel getiteld Through the Looking Glass. In een artikel in NRC Handelsblad (van 25 november 1988) legde Matsier uit wat ‘Alice’ volgens hem tot een kinderboek bij uitstek maakt. Hij lijkt hier overigens iets anders te verstaan onder ‘kinderboek’ dan in Vrij Nederland, als hij ‘Alice’ een kinderboek noemt ‘in die zin dat het gáát over manier waarop een kind de wereld gewaarwordt.’ Alhoewel zijn argumenten in eerste instantie lijken te pleiten voor (toch!) een onderscheid tussen literatuur voor kinderen en literatuur voor volwassenen, blijken de punten die hij bespreekt weliswaar in sterkere mate voor kinderen te gelden, maar zijn zij daarnaast ook op volwassenen van toepassing.

Matsier noemt twee thema's die van ‘Alice’ een kinderboek maken. Ten eerste spelen eten en drinken een grote rol in het verhaal. Direct in het begin van Alice's Adventures in Wonderland vindt Alice een flesje waarop staat ‘Drink Me’. Wanneer ze ervan proeft, blijkt het erg lekker te zijn: ‘it had, in fact, a sort of mixed flavour of cheny-tart, custard, pineapple, roast turkey, toffee, and hot buttered toast. Even later, ze is inmiddels als gevolg van het drankje aanzienlijk gekrompen, vindt ze een piepklein koekje, waarop met krenten geschreven staat ‘Eat Me’. Dit koekje zorgt ervoor dat ze snel weer groter wordt, ‘opening out like the largest telescope that ever was!’ In het tweede deel, Trough the Looking Glass, waarin alles gespiegeld is, krijgt Alice droge biscuitjes geoffreerd wanneer ze klaagt dat ze zo'n dorst heeft.

Voedsel speelt niet voor niets zo'n grote rol in het verhaal. Kinderen moeten tenslotte nog groeien, ze zijn nog niet af. Maar als je maar genoeg eet en drinkt, dan word je vanzelf snel groot.

Maar in zekere zin geldt ook voor volwassenen dat ze ‘nog niet af zijn’ - een idee dat vooral door het Franse existentialisme en Jean-Paul Sartre is uitgedragen. In welk stadium van het leven een mens zich ook bevindt, er strekt zich altijd een toekomst voor hem uit. Deze toekomst eindigt niet dan in de dood, die tevens de voltooiing van het geleefde leven tot stand brengt. Tot het stervensogenblik is aangebroken zullen zich echter steeds nieuwe ervaringen, gedachten en verlangens voegen bij de oude, al beleefde, gedachte of bestaande. Tijdens zijn hele leven blijft een mens zich ontwikkelen, groeien, ook al is dat niet meer zo verbazingwekkend snel als in het begin en niet langer zo duidelijk fysiek zicht- en meetbaar.

Zoektocht naar identiteit

Een tweede rode lijn die zichtbaar is in de avonturen van Alice is die van de zoektocht naar identiteit. ‘Who are you? vraagt de rups, waarop Alice het antwoord

[p. 54]

schuldig moet blijven. Ze legt uit: ‘I can't explain myself, I'm afraid, sir, because I'm not myself, you see.’ De rups begrijpt het niet, nota bene een dier dat toch verondersteld mag worden bekend te zijn met gedaanteverwisselingen, terwijl hij daarbij ook nog eens bovenop een paddestoel zit die Alice, afhankelijk van de kantwaarvan ze eet, groter dan wel kleiner doet worden. Voordat de rups ernaar vroeg, had Alice zichzelf ook al afgevraagd of ze nog wel dezelfde als gisteren was, aangezien er zonder ophouden rare dingen met haar gebeurden. ‘But if I'm not the same, the next question is, Who in the world am I? Ah, that's the great puzzle!’

Nu is de zoektocht naar de eigen identiteit een favoriete bezigheid van kinderen, en dan vooral wanneer ze in de puberteit zijn, maar betekent dat dat elke volwassene voor eens en voor altijd een antwoord heeft gevonden op de vraag naar de eigen identiteit? De teneur van het existentialisme in gedachten houdend, kun je je zelfs afvragen of het überhaupt mogelijk is een definitief antwoord te vinden op de vraag ‘wie je bent’. Zolang je werkelijk leeft, dat wil zeggen zolang zich steeds nieuwe ervaringen, gedachten en verlangens aaneenrijgen, kan er in de strikte zin van het woord geen sprake zijn van een uiteindelijke, vastliggende identiteit. Want zolang een mens zich openstelt voor het leven, zolang is de mogelijkheid niet uitgesloten dat hij, zelfs op zijn oude dag, nog tot verrassende nieuwe inzichten komt en zoals men wel zegt, een compleet ander mens wordt. Het lijkt er veeleer op dat de meesten onder ons het zoeken op een bepaald moment eenvoudigweg staken, omdat er belangrijker dingen te doen zijn: er moet carrière worden gemaakt, een partner worden gezocht en veelal ook nagedacht worden over kinderen. Tussen twintig en veertig zijn de meeste mensen vooral bezig met werken, plannen, organiseren en opvoeden. Het nadenken over jezelf en de zin van het leven wordt even uitgesteld tot later: de midlife-crisis.

Het tweede thema dat Matsier noemt is dat van de opvoeding. Zowel het toen gangbare schoolsysteem als de rechtspraak krijgen er in ‘Alice’ danig van langs. Matsier gaat op dit tweede punt echter nauwelijks in, en ik zou dan ook willen voorstellen het te vervangen door een ander, dat met name in het tweede deel aan de orde komt. In Through the Looking Glass is alles omgekeerd: koekjes worden geacht de dorst te stillen, en wanneer je ergens naar toe wilt is het raadzaam de tegenovergestelde richting in te slaan. De wereld waarin Alice terecht komt, wanneer ze door de spiegel stapt, kan gelezen worden als een poging een antwoord te vinden op de even kinderlijke als wijsgerige vraag ‘waarom alles is zoals het is’. Na de zoektocht naar zichzelf die Alice in het eerste boek ondernam, stelt ze zich nu vragen over de werkelijkheid om haar heen. De eigenaardige tweeling Tweedledum en Tweedledee brengen haar zelfs op het verontrustende idee dat zij allen niet meer zijn dan de gedroomde verzinsels van de rode koning. ‘If that there King was to wake,’ added Tweedledum, ‘you'd go out - bang! - just like a candle!’ Alice sputtert tegen, maar de broertjes houden vol: ‘You know very well you're not real.’ ‘I am real!’ said Alice, and began to cry.’

Wanneer de veronderstelling juist is dat de meeste mensen op zeker moment ophouden zich af te vragen wie zij zelf ten diepste zijn, dan kan het weinig verbazing wekken dat twijfels aangaande de aard van de werkelijkheid om hen heen, nog veel minder gestalte krijgen. Als je al geen tijd hebt je het hoofd te breken over jezelf, waarom zou je dan in hemelsnaam wel vraagtekens willen zetten bij de wereld buiten jezelf? De verwondering dat er ïets is en niet veeleer niets, de vraag vervolgens hoe en wat dat iets dan is, welke betekenis eraan toegekend moet worden, dat zijn vragen waar gewone mensen zich niet mee bezig houden. Als kinderen lastige vragen stellen, zoals waarom de lucht blauw is en het gras groen, en niet andersom, of hoe wij zeker kunnen weten dat wij overdag niet dromen en onze nachtelijke dromen geen realiteit zijn, dan weet menige ouder geen bevredigend antwoord te verzinnen. Buiten kinderen stellen alleen kunstenaars en filosofen dergelijke ongewone vragen, vragen die in ieder geval op het eerste gezicht geen economisch nut opbrengen, en daarom ook wel als ‘onzinnig’ worden bestempeld.

Samenballing van het wezenlijke

Langzamerhand begint zich de omtrek van een antwoord op onze vraag af te tekenen. Even gesteld dat ‘Alice’ terecht wordt opgevat als een boek niet alleen over, maar ook voor kinderen, dan is het onderscheid

[p. 55]

tussen kinderboeken en literatuur voor volwassenen wellicht gelegen in zo niet een wijsgerige inslag, dan toch op zijn minst aandacht voor de essentiële karakteristieken van een mensenleven. Identiteit, ontwikkeling of groei en de wereld waarin we geboren worden, behoren tot de meest basale elementen in ons aardse bestaan. We vinden die elementen in bijna karikaturale vorm terug in ‘Alice’, maar ook in andere kinderboeken is een samenballing van het wezenlijke, een verdichting van het leven tot eenvoud, te vinden. Hoewel ze ieder mens, ongeacht zijn leeftijd, betreffen, vinden we deze elementen vooral in kinderboeken, omdat een kind zelf te beschouwen is als een mens teruggebracht tot zijn essentie. Hierop wijst ook de fascinatie die Lewis Carroll, en hij niet alleen, had voor kinderen.

Carroll vertelde zijn verhalen aan een klein meisje, Alice Pleasaunce Liddell, en twee van haar zusjes. Later stelde hij zijn verzinsels op schrift en deed ze haar toekomen. Carroll, oftewel Dodgson, was weg van kleine meisjes, en van de snoezige Alice in het bijzonder, die hij ook meer dan eens heeft gefotografeerd.

Een ander boek, van een andere schrijver, is trouwens nauw verbonden met Dodgsons voorliefde voor Alice. Vladimir Nabokov vertaalde ‘Alice’ in het Russisch, en schreef veel later Lolita, de klassieke roman over de wanhopige liefde van een oudere man voor een zeer jong meisje. Lolita is, aan het begin van de roman, net als Alice tien jaar oud. Humbert Humbert, haar stiefvader en aanbidder, is rond de dertig, net als Dodgson toen hij ‘Alice’ schreef. Humbert Humbert is schrijver van beroep en Nabokov heeft zijn naam naar alle waarschijnlijkheid geënt op het ei-vormige personage ‘Humpty Dumpty’ uit ‘Alice’. Tijdens een wat moeizaam verlopend gesprek verklaart Humpty Dumpty: ‘When I use a word, it means just what I choose it to mean - neither more nor less’, waarmee hij het ideaal van elke schrijver onder woorden brengt.

De populariteit van kinderboeken lijkt kortom net zo zeer in de boeken als in de kinderen te liggen. Het nog ongerepte leven dat zich voor elk kind uitstrekt, als het ware ineengevouwen aanwezig in het nog onvolgroeide lichaam, weerspiegelt zich in het kinderboek, dat zonder schaamte kan spreken over de belangrijke dingen in het leven, die dikwijls de meest eenvoudige blijken te zijn. Kinderboeken zijn als het ware de popmuziek van de literatuur, en een verademing voor de volwassene, die zich bij tijden hopeloos verstrikt kan zien in werk, hypotheek of huwelijk.

Hester Eymers (1968) studeerde letteren en wijsbegeerte. Zij schrijft recensies en essays voor diverse tijdschriften. Daarnaast verricht zij filosofisch onderzoek.