Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 33]

Patrick van den Hanenberg
Willem Wilmink: Zweven op de grond
De perfecte tekst van een kleinkunstlied

Aan welke eisen moet - naar de subjectieve maatstaven van ondergetekende - de perfecte kleinkunstliedtekst voldoen?

Een: er moet iets interessants worden verteld. Het hoeft geen serieus onderwerp te zijn. Drs. P heeft bewezen dat over knolraap en lof, schorseneren en prei een buitengewoon belangwekkend lied kan worden geschreven.

Twee: de tekst moet de luisteraar beroeren. Deze beroering kan bestaan uit lachen (zie het lied over knolraap en lof, schorseneren en prei), huilen (niet zichtbaar, we hoeven het niet te overdrijven) of aanzetten tot denken: Gôh, het is inderdaad niet eenvoudig om eenzaam en alleen in Amstelveen te zijn.

Drie: er moet een intrigerend rijmschema worden gehanteerd dat bij het zingen toch een terloops karakter behoudt. En ‘Elsje moet naar Hopsi Topsi-land’ van Neerlands Hoop? Jazeker, dat is een puik lied, en Bram Vermeulen heeft zich bij deze ongelijkvormige, rijmloze poëzie van Freek de Jonge kranig gedragen. Maar we hebben het over perfectie en niet over heel goed.

Vier: het moet een ruime houdbaarheidsgrens hebben. Natuurlijk, geen enkel lied is voor de eeuwigheid geschapen, maar als in een lied namen worden gebruikt van ministers, of van leiders van rebellenlegertjes die streven naar onafhankelijkheid van hun tien bij vijftien kilometer lapje grond, dan is dat lied slechts te consumeren op de dag van productie.

Zelfs dat prachtige lied van Joop Visser over de hardvochtigheid van minister Ruding, die zijn dochter ‘in d'r blote reet’ voor het raam laat werken en zijn moeder laat ophangen, als het maar helpt het financieringstekort te drukken?

Eh... Ruding?

Of dat grappige nummer van Jeroen van Merwijk over Shevarnadze?

Shevar-wie?

Vijf: het lied moet een substantiële lengte hebben. En dan hoeft het niet zo uitgesponnen te worden zoals Guus Vleugel dat doorgaans deed voor Lurelei en Jasperina de Jong solo, voor wie hij bijvoorbeeld eindeloos doorzaagde over Sibylle, de laatste striptease-danseres. Maar een lied moet wel voldoende vlees hebben.

Konden bij de vorige criteria de uitdagende tegenargumenten nog worden verworpen, bij het lengte-criterium komt treiterig een zeer geestig jaren zeventiglied uit de Amerikaanse protest-folk-hoek naar voren, een richting die floreerde dankzij de oorlog in Vietnam, het vertrappen van de negers, en schurkachtige bewoners van het Witte Huis. Na een weelderig openingsakkoord (op de gitaar natuurlijk), klonk het:

I'll sing of Spiro Agnew
and all the good he's done...

Einde lied.

Maar, zo zal de oplettende lezer opmerken, wordt met dit lied punt vier dan niet geschonden? Want Agnew, eh, was dat niet die man die hoorde bij die man van Watergate?

Als je dan inderdaad nog weet dat Agnew die aartsconservatieve vice-president onder Nixon was, die vanwege een belastingschandaal het veld moest ruimen nog voordat zijn baas werd afgeserveerd, waardoor Gerald Ford als nieuwe vice-president werd benoemd, die, na het voortijdig vertrek van Nixon, voor het eerst in de Amerikaanse geschiedenis, in het Witte Huis kwam zonder door het volk te zijn gekozen, ja als je dat allemaal nog weet, treedt dan niet punt zes in werking? En dat luidt: het perfecte kleinkunstlied moet geschreven zijn in de Nederlandse taal. Eigenlijk zou dat punt moeten worden overgeslagen, want onder kleinkunst valt natuurlijk ook al het moois dat Jacques Brel, Kurt Tucholsky en het Amerikaanse supertrio Tom Lehrer, Randy Newman en Loudon Wainwright III hebben geschreven. Maar voor het ge-

[p. 34]

mak plaatsen we punt zes er toch bij, want na deze inleiding moeten we uitkomen bij Willem Wilmink, en wie weet wat er verder nog allemaal aan internationale kwaliteits-kleinkunst is geschreven.

Nu zijn we echt bij Wilmink, want hij weet namelijk wél wat er internationaal te koop is. Hij vertaalde/bewerkte uit het Engels, Frans, Duits, Zuidafrikaans, Portugees, Chinees en Grieks. Voor ‘Het Huishoudschoolsyndroom’ (1991) van Jenny Arean herschreef Wilmink twee teksten van de Griekse dichter Nikos Kawadias. Het breed-romantische pathos is aan Wilmink wel besteed en Jenny Arean zingt met zulk materiaal en met haar tweehonderdtwintig volt-stem scheuren in het pleisterwerk van elke schouwburg. Over de lichtmatroos die cyclonen overleeft, warmte zoekt bij een jongen in Sevilla, een man in Algerije vermoordt, en voor straf een koud en kledderig zeemansgraf zal vinden ‘zonder zijn drie gouden strepen’:

Vergeef me, in druilerig Santa Fé
ging ik op een nacht met een dame mee
en ik heb uit haar kous het geld gejat
waar ze heel die dag voor gezondigd had.

En over een mes, dat door een koopman op een markt in Algiers wordt aangeboden (‘hij leek wel uit een schilderij van Goya weggelopen’), waarmee Don Basilio zijn ontrouwe Dona Julia heeft gedood, een Italiaan zijn Griekse bootsman in de longen stak, en Comte Antonio zijn broer heeft aangevlogen. Ondanks de waarschuwingen van de handelaar, koopt de zeeman het mes toch:

Achter mijn riem heb ik een mes, ik draag het altijd bij me.
Ik zal er niet mee pronken en ik zal er niet mee zwaaien.
'k Heb niemand op de wereld om te haten of te doden,
ik zal het op een dag wel in mijn eigen lijf omdraaien.

Boven de tien

De perfecte tekst van een kleinkunstlied bestaat natuurlijk niet. Dat zou ook te ontmoedigend zijn voor die vele ploeteraars die nog al die programma's moeten vullen. Maar Willem Wilmink komt een aantal keren behoorlijk dicht in de buurt. ‘De oude school’ behoort zeker tot die categorie. Het werd voor de eerste keer gepubliceerd in Goejanverwellesluis. Korenschoven, liedjes en gedichten (Amsterdam 1971) en werd opgepikt door Cabaret Don Quishocking, dat het nummer gebruikte voor het programma Zand in je badpak (1973). Het bevat een aantal typische Wil-mink-ingrediënten. Allereerst verwijst het naar Enschede, de stad waar Wilmink in 1936 is geboren. Ten tweede wordt er een opmerking over voetbal gemaakt, Wilminks geliefde sport:

Je speelde in een schooltoernooi
en het begin was wondermooi
fijn voetbalweer
je kreeg met 10-1 op je smoel,
de kleine keeper in zijn doel
hij weende zeer

Oospronkelijk was de nederlaag zelfs nog groter: 12-1. Twaalf is het maximaal aantal doelpunten dat men in één lettergreep kan vermelden. Maarwie goed naar sarrende stadionspreekkoren luistert (tien, tien, tien!) weet dat 10-1 nog smadelijker is dan 12-1. (Prachtig is Wilminks verontwaardigde gedicht dat hij schreef toen PSV de Twente-speler Arthur Numan uit het Diekmanstadion wegkaapte. En ook als hij over het plechtige Wilhelmus, de Tachtigjarige oorlog en de Vrede van Münster schrijft [‘Qua rijm en ritme is het Wilhelmus soms bijzonder onhandig. Een ervaren liedjesschrijver zou het beter hebben gedaan], schuift hij er nog wel wat voetbal in:

En zelfs wie nimmer van die oorlog
en van die vrede heeft gehoord,
zingt nu nog zachtjes het Wilhelmus
wanneer Van Basten heeft gescoord

Maar dat alles terzijde.) Ten derde worden er dingen verteld die het lied ook voor kinderen toegankelijk maken: behoorlijk ziek worden van roken in het fietsenrek, de meester verrassen met een klapsigaar.

Wilmink schrijft eigenlijk nooit speciaal voor kinderen, ook al is veel van zijn werk voor kinderen uitermate geschikt. Het is een tweede natuur van hem ge-

[p. 35]

worden om zo te schrijven dat ook kinderen het kunnen begrijpen.

Zijn gave om de grens tussen kleinkunst voor jeugd en volwassenen te laten vervagen heeft alles te maken met zijn leeftijd: ‘Ik ben nooit ouder geworden dan elf jaar.’

Ten vierde: Wilmink heeft (naast Nederlands) geschiedenis gestudeerd. Deze interesse klinkt in veel liedjes door. Van zijn oude school herinnert hij zich de platen van ridders met een kruis en van Goejan-verwellesluis, en de mooie lichte plaat waarop een kleine dessa staat. Voor de uitvoering van Don Quis-hocking werd deze herinnering aan Ons Indië nog verduidelijkt door er ‘Bali, Lombok, Soemba, Soembawa, Flores, Timor enzovoort’ aan toe te voegen. Ten vijfde: het lied zit vol melancholie, zonder dat het ook maar één moment zeurderig wordt. De auteur denkt met weemoed aan de tijd dat er 's winters nog gewoon sneeuw was, en geen centrale verwarming.

De najaarsblaren op de grond
daar stapte je zo fijn in rond,
de school voorbij,
en 's winters was de kachel heet
en als je daar dan sneeuw in smeet,
dan siste hij

Zes en tenslotte: het is een ambachtelijk geschreven tekst, met lekker veel allitererende s-en in de laatste regel van de winterstrofe, met een degelijk rijmschema (aabccb), en een prettig strak ritme met een klein huppeltje, waar een componist zich met liefde op werpt. Pieter van Empelen heeft er een passende, aangenaam droefgeestige melodie bij gemaakt.

Bom

Wilmink heeft niet speciaal voor Don Quishocking geschreven, zoals hij later deed voor de Stratenmaker-op-zee-show, Klokhuis, De Taalstraat en het bejaardenprogramma Dat ik dit nog mag meemaken. Maar - zo herinnert ex-Don Quishocking lid Jacques Klöters zich - wat hij zelf echt mooi vond, droeg hij altijd op zak.

Voor Kinderen En Militairen Halfgeld (1969) gebruikte Don Quishocking ‘Atoombom-Annie’. Deze doem-denk-dame wordt door Wilmink met veel liefde beschreven, maar hij maakt toch duidelijk dat ze niet moet overdrijven:

Annie was van jongs af aan al
een wat zorgelijke natuur
Annie denkt maar steeds ‘we gaan al’
en we gaan pas op den duur
en het vuurwerk zal gaan knallen
en de klokken zullen slaan,
en dan gaan we met z'n allen
naar de maan,
Atoombom Annie.

Er spreekt een zalige relativering uit de opmerking... dat we pas op den duur gaan. Er is dus geen reden om een diep pessimistische levenshouding aan te nemen en de dingen die je doen moet, ideologisch onderbouwd terzijde te schuiven. Wilmink is geen moralist, die de boodschap door de strot wil duwen, maar achter zijn woorden doemt wel de vriendelijke onderwijzer/opvoeder op. Zoals hij ook laat zien in ‘De bom valt nooit’, dat door Herman van Veen op het repertoire is genomen. Het lied was weer een reactie op de regel ‘Jij moet nog huiswerk maken, voordat de bom valt’ uit ‘De Bom’ van de popgroep Doe Maar. Ofschoon Wilmink allesbehalve een zorgeloze geest is, weigert hij excuses te zoeken voor onaanvaardbaar onmaatschappelijk gedrag. Daarom moeten we ervan uitgaan dat de bom niet valt:

Moet het nu uit zijn met die kater?
Moeten wij denken over later?
Ach, dat gezeur van ‘Het heeft geen zin’,
daar trapt geen schoolmeester meer in.

Doordacht en onbevangen

Net als Wilmink combineert ook Herman van Veen lichtvoetigheid met realisme. Dat maakt de clown/bard een zeer geschikte vertolker van het doorleefde Wilmink-materiaal. Toen een journalist van De Tijd (8-4-1988) opmerkte dat melancholie en humor toch eigenlijk niet samen kunnen gaan, antwoordde Wilmink: ‘Ik geloof dat het bij elkaar hoort. Neem Joop Doderer. Was in de oorlog fel anti-Duits,

[p. 36]

weigerde lid te worden van de Kultuurkamer, zat met Jan Musch samen in een illegaal cabaret. Zo'n man dus, zo'n door en door ernstige en melancholische man, daar lacht heel Nederland zich de pleuris om. Of neem Churchill. Manisch depressief, zat vaak dodelijk in de put, maar heeft, wat die dan verder ook voor een man geweest moet zijn, heel Engeland moreel op de been gehouden. Het lijkt me dat een melancholicus dat kan, omdat die voelt wat er in de mensen omgaat.’

Willem Wilmink met Herman Finkers (foto: Herman Nijhoff)

Willem Wilmink weet eveneens wat er in de mensen omgaat. Hij kijkt geïnteresseerd om zich heen, kan uitstekend luisteren, en vindt niets of niemand te min, omdat hij zich constant goed realiseert waar hij zelf vandaan komt: zoon van een Twentse textielarbeider. Hij heeft altijd dingen willlen maken die ook mensen uit zijn eigen straat zouden kunnen waarderen. Na de lagere school gingen maar twee leerlingen naar de middelbare school, de rest ging de fabriek in. Wilmink beseft dat die mensen zijn studie hebben betaald en vindt dat ze daar best iets van terug mogen zien.

Hij kruipt in de huid van een spelend kind, een door haar man verlaten vrouw, een bouwvakker op de steiger, de vrouw van middelbare leeftijd die de voetbalkantine verzorgt en haar man die grensrechter is bij de junioren. Hij bestudeert een oude foto en probeert erachter te komen wat er omgaat in de zoon van de Amsterdamse jood die bij een razzia wordt opgepakt, maar ook in de zoon van de soldaat die daar lachend bij staat te kijken. Willem Wilmink houdt niet van afstand. Hij klimt over muren, ontleedt het hart, en ziet in alles waarde. Daar schrijft hij over, in taal die voor iedereen begrijpelijk is, zonder dat hij hinderlijk

[p. 37]

op zijn hurken gaat zitten. Het is een wonderlijke mengeling van doordachtheid en onbevangenheid, die Joost Prinsen, Jenny Arean, Wieteke van Dort, Herman van Veen en nog een aantal kleinkunstenaars aanspreekt.

Droefgeestige klanken

Van 1961 tot 1978 doceert Wilmink aan de Universiteit van Amsterdam Moderne letterkunde. In zijn colleges behandelt hij alle literaire genres met evenveel liefde en ontzag. Onder zijn gehoor bevinden zich studenten als Ivo de Wijs, Hans Dorrestijn en Fetze Pijlman, die als tekstdichters nog duidelijke Wilmink-sporen in zich dragen. Na de woelige jaren 1968/69 komt docent Wilmink op de ‘gedemocratiseerde’ Universiteit van Amsterdam goed tot zijn recht. Zichzelf begeleidend op de accordeon (een instrument, mits goed bespeeld, dat de meest droefgeestige klanken kan voortbrengen), zong hij zelfgemaakte smartlappen en opgewekte liedjes. Ook tegenwoordig treedt Wilmink, die als kind al ‘zanger met een cowboyhoed’ wilde worden, nog op met enkele leden van de Twentse groep Jakkes.

Aan de universiteit toont hij zich wars van elke vorm van elitarisme en negeert de hogere status die de poëzie ten opzichte van het lied heeft verkregen. Deze opvatting is duidelijk terug te vinden in het boekje Van Roodeschool tot Rijsel, een persoonlijke kijk op het Nederlandse lied (Amsterdam, 1988), waarin rijp en groen, volksliedje, Middeleeuws kerklied, geëngageerd werk van Jaap van de Merwe en Jules de Corte, kinderliedje en zeemansballade een gelijke behandeling en waardering krijgt. Niet het genre, maar de intentie bepaalt de waarde volgens Wilmink: ‘Als Eddy Christiani zingt “Mijn achterband is wel wat zacht, maar dat geeft niet lieve pop, spring maar achterop, spring maar achterop”, dan heeft hij geen fiets bij zich en daarom is het literatuur.’ En als hij erop wordt gewezen dat veel teksten van de Zangeres zonder Naam louter humbug zijn, dan is zijn reactie: ‘Veel teksten van A. Roland Holst zijn óók humbug, dat is dus ook geen literatuur.’

In 1979 volgt hij Rob Chrispijn op als docent tekstschrijven aan de Akademie voor Kleinkunst in Amsterdam. Wilmink had zich al in zijn studententijd met cabaret ingelaten. Eind jaren vijftig maakte hij deel uit van het groepje La Pie qui chante, met onder meer Hedy d'Ancona en Hans Reiziger.

Chrispijn had de kleinkunst-studenten zoveel vrijheid en ruimte gegeven ten aanzien van metrum, rijmschema en onderwerp, dat zij bijna het lokaal uitzweefden. Wilmink geeft aan dat je wel met hogere onderwerpen bezig kunt zijn, maar dat je die aards en toegankelijk moet behandelen. Eenvoud voor alles.

Uiteindelijk botst hij met de directie van de Akademie die meer waarde hecht aan presentatie en accentloos Nederlands dan aan de inhoud. En Wilmink is vooral inhoud. Met een fijngevoelige pen, die soms doet denken aan het vriendelijk realistische proza van Simon Carmiggelt, beschrijft hij grote problemen aan de hand van overzichtelijke voorbeelden:

Als er iemand nu zou vragen:
was er liefde in het spel?
Ach, hij heeft haar nooit geslagen,
dus misschien een beetje wel.
En ze hebben in die jaren
een bestaantje opgebouwd,
wat niet iedereen kan zeggen -
zestig jaar getrouwd

Als student schreef Willem Wilmink in de Almanak van de Vereniging Unitas Studiosorum Amsteloda-mensium: ‘Ik ben wel eens zo eenzaam geweest dat mijn spiegelbeeld mij niet meer wilde herkennen.’

Het leed van zelfs de meest eenzame mens zal na het lezen van deze verzuchting verlicht worden. Wilmink biedt troost door herkenning, dat is de grootste kracht van zijn liedteksten.

Er zijn dus meer mensen die niet het vermogen hebben om elkaar voor langere tijd lief te hebben:

Reken het niet dat ik je nimmer heb begrepen
en geen benul had van het psychisch mijn en dijn
Want zonder jouw gevoelens en problemen
hadden we goden kunnen zijn

Er zijn dus meer mensen die moeite hebben met ouder worden:

[p. 38]

 

Alle mensen lopen me voorbij

 

links en rechts gaan hele rijen me voorbij

 

Mij is de afstand veel te groot

 

na vijf stappen staat het licht op rood

En er zijn dus meer mensen die heimwee hebben naar hun geboorteplek, of naar een ander houvast uit het verleden:

Ach zo'n café
met een lage zoldering
en geen wc
voor dames apart,
ach, zo'n café
wordt spoedig een herinnering:
verboden door de wet,
met z'n rommelig buffet
en z'n scheve biljart.

Er zijn dus meer mensen... Willem Wilmink is aangenaam intiem. Het is een gewenste intimiteit. Hij kruipt heel dichtbij en zegt: Het is niet leuk, maar we slaan ons er wel doorheen. Samen.

Literatuur:

Willem Wilmink:

Verzamelde liedjes en gedichten. Amsterdam 1986

Ze zeggen dat de aarde draait. Amsterdam 1988

Javastraat. Enschede 1993

Patrick van den Hanenberg (1953) is docent in Dordrecht en theaterrecensent van de Volkskrant. Recente publicaties: Wij maken van ons huis geen abattoir (over Drs. P.). Dit najaar verschijnt Het is weer tijd om te bepalen waar het allemaal op staat. De geschiedenis van het Nederlands cabaret 1970-1995 bij Nijgh en Van Ditmar, geschreven in samenwerking met Frank Verhallen.