Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 11]

Herman de Coninck
Een middeleeuws gevoel voor originaliteit
Over Ernstig genoeg van Willem Wilmink

Lang geleden was er in de Tour de France een prijs voor de elegantste renner. Hij heeft maar enkele jaren bestaan. Eigenlijk had Jacques Anquetil hem elk jaar moeten winnen, maar dat kon moeilijk want die won al teveel andere prijzen. Dus werd de prijs algauw weer afgeschaft. Ik moet daaraan denken, schrijvend over Willem Wilmink. Voor hem zou er in de literatuur misschien een even gekke prijs bedacht moeten worden: de prijs voor de sympathiekste dichter. Het ziet er immers niet naar uit dat hij, behalve die voor kinder- en jeugdliteratuur, veel andere prijzen zal winnen. En toch zou hij er een moeten hebben.

Hij zal niet veel andere prijzen winnen om verschillende redenen: om dezelfde reden waarom Godfried Bomans nooit een prijs heeft gewonnen, bijvoorbeeld: beetje te populair. Daar wordt al snel onder verstaan: te onserieus. Of omdat Wilmink tussen twee stoelen zit: hij schrijft voor volwassenen en kinderen en weigert daar een scheiding tussen te maken. Of tussen twee andere stoelen: hij schrijft ernstig en cabarettesk en weigert daar een scheiding tussen te maken. Of tussen nog twee andere stoelen: hij vertaalt zowel oud-Chinese poëzie als dat hij uit eigen naam een berijmde kritiek op punt stelt, dat alles in de mening dat dat allemaal, oud en nieuw, vreemd en eigen, maar poëzie moet wezen. Waar hij gelijk in heeft - maar intussen zit hij eigenlijk al tussen zes stoelen. Misschien maakt Wilmink ook wel wat al te gretige dikke verzamelbundels van al wat hij maar van zichzelf verzameld krijgt. Misschien is hij soms een beetje bijna onnozel, als hij zich bijvoorbeeld naar aanleiding van het feit dat je voor sommige flessen statiegeld krijgt en voor andere niet, afvraagt of er ook een flessenhemel zou zijn. Blijkbaar een kindergedicht, maar zelfs kinderen vinden dit nogal melig, vrees ik. Zijn antropomorfisme is soms een beetje flauw: een vulkaan wordt toegesproken met de vraag hoe hij het allemaal zo lang kan opkroppen. Hij moraliseert niet altijd even vinnig, een enkele keer is het slechte Hieronymus van Alphen (‘Geduld hebben, Jantje’). En ik heb al betere woordspelingen gelezen dan de uitspraak van een walrus: ‘In Rusland ben ik nooit geweest, / toch noemt men mij een Rus’.

Toch zou Wilmink ooit een prijs moeten hebben, al was het maar om een van de bovenstaande redenen. Omdát hij een beetje te populair is, bijvoorbeeld: hij is een buitengewoon goed enthousiasmeerder, kan brede bevolkingslagen warm maken voor zowel zijn eigen poëzie als voor die van Hendrik de Vries als voor die van de oud-Chinezen. De algehele Nederlandse poëzie zou dankbaar moeten zijn dat er af en toe een collega opstaat, bereid tot populariteit, en bereid om die voor het goede doel aan te wenden, niet alleen voor zichzelf. Maar vooral zou Wilmink ooit een prijs moeten krijgen, die van de sympathiekste dichter dan maar, omdat hij dingen aandurft die in de roddelbewuste Nederlandse poëzie niemand anders nog durft. In Vlaamse stadjes en dorpen was vroeger de term ‘menselijk opzicht’ een begrip. Menselijk opzicht was de vrees voor wat de buren van achter hun gordijntjes wel zouden denken. Toen mijn moeder al lang wist dat ik nergens meer in geloofde, vroeg ze me toch nog naar de mis te blijven gaan, want wat zouden de buren wel denken. Menselijk opzicht was een eigenlijk erg ingrijpende vorm van zelfcensuur, die maakte dat zo'n dorp aan één veldwachter genoeg had. De Nederlandse poëzie wordt geregeerd door een gelijksoortig menselijk opzicht, dat maakt dat je aan twee, drie poëziecritici genoeg hebt. En Willem Wilmink verdient een prijs, omdat hij zich daar niks van aantrekt. Hij beoefent in zijn eentje een aantal poëziegenres die niemand nog aandurft. Hij beoefent een soort van op rijm gezette wetenschap zoals Jacob van Maerlant destijds (in ‘In de steigers’ bijvoorbeeld: een gedicht over onze lichaamscellen die zich voortdurend vernieuwen, zodat we vandaag geen enkele cel meer over hebben van toen we geboren werden); hij durft nog een ‘poëti-

[p. 12]

sche vraag’ aan, in de trant van ‘Waarom zijn de mensen zo moe?’; hij kent de troost van het toch maar uitspreken van waarheden die iedereen kent, dat we doodgaan bijvoorbeeld; de troost ook van het gewoon benoemen van dingen; de troost van een homerisch adjectief er bij. Enkele van die eigenschappen komen bij elkaar in een gedicht uit de bundel Javastraat, ongetwijfeld zijn beste bundel, dat een Engelse woonwijk in Enschede beschrijft:

(foto: Herman Nijhoff)

De spinners, wevers, sterkers leefden hier
niet zeer uitbundig, maar wel met plezier.

De mensen waren met elkaar begaan
en er werd nooit een deur op slot gedaan.

Het Pathmos met zijn vriendelijk gelaat.
De poortomgeven Bataviastraat.

Maar hij durft ook schaamteloos een mop te
annexeren, eveneens in de bundel Javastraat:

Kiel had een afdakswoning: 't groot gezin
sliep in één kamer, 't paard sliep bij hen in,
en als men vroeg: ‘gaat dat niet stinken, dan?’
antwoordde Kiel: ‘doar went 't peerd wal an.’

Hij zal een prachtig smartlap-effect nooit uit
de weg gaan, het voorbeeld komt alweer uit
Javastraat:

Een NSB-vrouw, ieder keek haar na,
postte vaak brieven voor Kamp Erica,
en altijd als ze een brief de bus in deed,
riep haar zoontje ‘dag, pappie’ door de spleet.

Bovendien weet Wilmink wat raadseltjes zijn en spookdromen en liedjes. Dingen die al bijna van zichzelf poëzie zijn. (Elk beeld is in zekere zin een soort raadsel.) In sommige van zijn liedjes is er geen grens meer tussen het eigen gedicht en allemanspoëzie. Ik heb het idee dat ik hiermee heel dicht bij Wilminks essentie kom. Hij heeft er geen. Of positiever: hij schrijft vanuit een allemansziel Lezend in de verzamelbundel Ernstig genoeg, waar eigenlijk dit hele stuk op gebaseerd is - er een beetje gauw van uitgaand dat Wilminks vroegere gedichten, voor driekwart bijdragen aan de Seniorenshow en de Stratemaker-op-zee-show, voldoende bekend zijn - heb ik af en toe in de marge namen van andere dichters genoteerd waar Wilmink mij aan deed denken. Als ik ze op een rijtje zet, kijk ik er wel van op. Voor wie het wil nakijken, zet ik er de pagina bij: aan Annie M.G. Schmidt natuurlijk (wie een gedicht schrijft over ‘De hond van hier waak ik’ ontkomt niet aan de vergelijking met het schaap Veronica, het kan Wilmink niks schelen dat die vergelijking in zijn nadeel uitvalt); aan Hendrik de Vries (p. 22, 59, 194);

[p. 13]

aan Dèr Mouw (p. 100); aan Jan Kuijper (p. 103); aan Hans Memlinc en de Middeleeuwen (p. 131); aan Bomans (p. 136, een knettergek gedicht over de Elfstedentocht); en, zoals gezegd, aan Jacob van Maerlant (p. 24). Wilmink maakt er probleemloos overal Wilmink van. Of hij is ze probleemloos allemaal zelf.

Toch klinkt dit waarschijnlijk te negatief, terwijl ik er iets positiefs mee wil zeggen. Wilmink heeft zo'n al-lemansziel in zo'n brede allemans-zeemansborst waarmee hij de zeven zeeën van de poëzie heeft bevaren, en ook weer is thuisgekomen. Van daaruit beoefent hij de allergemeenste expressie van de allergemeenste emotie. Hij heeft een middeleeuws gevoel voor originaliteit: originaliteit bestaat niet. (Het rare is dat originaliteit ook voor postmodernisten niet bestaat, en dat die toch niet meteen de poëzie van Wilmink zullen gaan bejubelen.)

Toch is Wilmink, zelfs in zijn imitaties of hommages, helemaal Wilmink, hoe moet ik dat gaan uitleggen. Hij is een robuust soort iedereen, misschien is dat juist een verademing tussen ikker-dan-ik-zijnde pro-beerders. Je houdt op den duur niet zoveel meer over, met die ikkerigheid. Wilmink, die daar weinig hinder van heeft, is op z'n minst genereus. Het lijden is een algemeen lijden. Melancholie is algemene melancholie. Juist de ikloosheid van zijn poëzie, is troostend. Zijn leed is niet zo specifiek dat ik er geen deel aan kan hebben, maar juist zo algemeen dat ik het bijna weldadig vind: het sluit mij niet uit. De katharsis van Aristoteles: ik maak andermans leed mee, en Aristoteles maakt daar wereldleed van. Dat lucht op, in plaats van pijn voel ik een soort serene solidariteit. Wiulmink is goed in het allemansgevoel.

En toch is hij eigener dan ik tot nog toe heb gesuggeerd. Het gedicht waarbij ik tussen haakjes Jan Kuijper had genoteerd, denkend aan diens Tomben, is een hommage aan Gerrit Achterberg. Ik dacht aan Kuijper vanwege de opbouw. Het begint met een regel van Achterberg en werkt toe naar een slotregel van hem. Daartussenin is het anekdotischer dan Kuijper. Eerste kwatrijn:

‘Diep in zijn bril wemelt het, of hij huilt’;
zo'n zin, waarin zich een heel boek verschuilt
zo neer te zetten, quasi zonder erg,
dat kon alleen maar Gerrit Achterberg.

Dat kan Wilmink dus ook, vooral rijmen met zo'n gemak dat het allemaal wel spreektaal lijkt. Het is poëzie zonder dat je er erg in hebt. Maar hij kan net zo goed een beklemmende gedachte opschrijven in de wetenschap dat je daar in godsnaam verder niks meer mee moet doen, het enige wat je kunt doen is het zo laten. Wilmink heeft veel geleerd, maar nog meer afgeleerd. Zo schrijft hij over ‘De pastoor van het plaatsje B.’, een gedicht dat nauwelijks de pretentie heeft een gedicht te zijn. Hij vergeet van pure emotie ook te rijmen. En toch moet hij van te voren geweten hebben dat dit de enig mogelijke vorm was voor dit gedicht: deze hulpeloosheid, dit alleen nog maar kunnen noteren:

De pastoor van het plaatsje B.
als je die zou vragen
zegt u eens eerlijk
hoeveel drinkt u eigenlijk,
zou zijn antwoord zijn:
lang niet genoeg.

Toen hij onderduikers hielp
besefte hij nog niet
dat Auschwitz en Bergen-Belsen
door God en geallieerden
oogluikend werden toegelaten.

Dag na dag is het langer geleden,
dag na dag komt het dichterbij.

Dag na dag na dag
looft hij de Heer,
want dat is het enige vak
waar hij voor heeft geleerd.

Ik wil nog graag één gedicht in z'n geheel citeren, een waarbij ik ‘Dèr Mouw’ genoteerd had. Omdat die ook zo hooggegrepen en platvloers tegelijk kon zijn. Maar het realisme is helemaal dat van Wilmink. De wetenschap dat het detail meer vertelt over het geheel dan omgekeerd, is van hen beiden. Het komt alweer uit de bundel Javastraat. Deze zou weer eens als aparte uitgave herdrukt moeten worden, dan zou een aantal critici tot zwijgen gebracht worden, dan wel tot spreken.

[p. 14]

 

Ik ging van Enschedé naar Enschede,

 

want waar bleef toch dat streepje op de e?

 

Waar bleef Marinus, die zo dikwijls zei

 

dat zijn broer Manus gekker was dan hij?

 

En waar bleef Manus? Ooit werd mij verteld

 

dat hij niet gek was, maar een oorlogsheld,

 

daar hij, verroest van fiets en mank van been,

 

dwars door zijn strakke Und wir fahren heen

 

vol hartstocht zong: 'Leve de Willemien!’

 

 

 

Waar bleef Eerappel Jan met Siepel Trien?

 

Waar bleef Liemburg, die met de venterskreet

 

‘è-è’ zijn fruit en verse groenten sleet,

 

in de oorlog met een kaart onder zijn jas

 

waar Duitslands terugtocht op te lezen was?

 

 

 

Met de muziek mee, met Kiels orgel mee,

 

net als dat kleine streepje op de e.

Herman de Coninck (1944) is dichter, poëziecriticus en bovendien hoofdredacteur van het Nieuw Wereldtijdschrift. Zijn jongste gedichtenbundel heet Schoolslag (1994) en zijn recentste essaybundel De vliegende keeper (1995). Onlangs publiceerde hijerhalen: De cowboybroeklena (1996).