Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 20]

Atte Jongstra
Verhuisbericht
Bruintje Beer in Terwispel

Wie zijn bibliotheek moet verhuizen, ziet veel titels opnieuw. Sommige hebben jaren lang een vergeten bestaan geleid. Ik pakte mijn boekendozen uit en stuitte bij voorbeeld op Peter Cornells Paradisets vägar (De paden van het paradijs, 1986), een vreemd, Zweeds werkje dat slechts uit noten bestaat. Het zijn aantekeningen bij een manuscript dat de schrijver zegt te zijn kwijtgeraakt, maar dat waarschijnlijk nooit heeft bestaan. Dit is een van die noten:

‘In 1902 beklom Freud de Vesuvius.’

Een ander boek dat ik terugvond is Rose E. Selfes How Dante Climbed the Mountain (1903), een bundeltje zondagschoollezingen, ingeleid door de ‘Lord Bishop of Ripon’. De adelijke eerwaarde zegt in die inleiding dat het hoogste, het beste een combinatie is van groot en klein, wijs en simpel. Daar heeft hij waarschijnlijk gelijk in. Verder acht de prelaat het in Selfes stichtelijke bergbeklimmersboek behandelde Purgatorio van Dante bij uitstek geschikt voor kinderzieltjes. Dat roept wel vragen op. Zijn argumentatie had trouwens in Cornells Paradisets vägar kunnen voorkomen, waarin de noten vooral over zoeken gaan en het vinden van ondergeschikt belang is.

Inferno is te diep de kelder in voor ontvankelijke zieltjes, Paradiso te hoog gegrepen. Weten zij veel hoe de reis op hun levensweg is begonnen? Beseffen zij waar ze zullen stranden? Ik dacht het niet. Nee, dan is de route naar boven, waar de piek van de Louteringsberg zich in de wolken schuilhoudt, de gulden middenweg. De kindertjes op dat spoor te zetten behoort de taak van alle opvoeders te zijn.

Ik ben niet zo vaak verhuisd, ik hou er niet van. Je vindt weliswaar vaak vergeten boeken terug, voor de rest betekent het chaos, méér dan ik aan kan. Iedereen verhuist op zijn minst één keer. Daar komt geen kartonnen doos aan te pas: van de moederschoot naar de ouderlijke woning. Als je geluk hebt, zijn daar boeken. Ik had dat geluk. Voor het eindexamen van de kweekschool voor onderwijzers had mijn vader Zola's De misstap van Pastoor Mouret moeten lezen, een roman in drie delen over een ziekelijke, Franse zieleherder die door middel van onbevlekte Marialiefde zwakhoofdig genoeg raakt om te menen dat hij het paradijs op aarde heeft gevonden, in de vorm van een enorme, ommuurde tuin met een onweerstaanbaar nichtje erin. Het had mijn vader kennelijk niet onberoerd gelaten, hij had het tenminste bewaard. Ik vond dat boek op mijn zestiende in grootvaders kist op zolder. Het bracht mij uit het lood. Ik was ontvankelijk - er komt negentiende-eeuwse bevlekking in voor - maar het was te hoog gegrepen.

Later ben ik nog een paar keer verhuisd, ik kon er niet aan ontkomen. Studie, mijn huis werd afgebroken, scheiding, force majeure. Maar wie is benieuwd naar verhuizingen? Ik woon trouwens tegenwoordig in de Rivierenbuurt, in een huis dat vanuit de erker een weidse blik biedt, voorzover dat mogelijk is in een stad als Amsterdam. Ik hou van rivieren, altijd gedaan. Er is uitzicht, zelfs als het een waterloop betreft die een kilometer verder al achter een heuvel het beeld uitloreleit. Je weet immers dat zo'n water uit gaat monden, in een zee, of in een andere rivier die op haar beurt in zee eindigt. Dat geeft lucht. Een verre einder, al is het maar in je verbeelding.

Wie foto's heeft gezien van de met antieke beeldjes en Perzische tapijten volgepropte spreekkamer van Sigmund Freud begrijpt misschien de onderbewuste neiging een landschappelijke verheffing als de Vesuvius te beklimmen. Onderbewust, want voorzover ze wisten hielden de Victorianen niet van verre einders.

We weten dat Luther, achter een gesloten poepdoosdeur, tot de introspectie van het sola fide (‘alleen het geloof in je binnenste telt’) is gekomen. Waar Nietzsche op de Übermensch-gedachte is gekomen weten

[p. 21]

we niet. En Freud? Ik ken zijn werk slecht, afgezien van dat ene essay dat over een ontmoeting in Pompeï gaat, maar neem bij dezen aan dat de Weense bellettrist, staande op die kraterrand in het jaar 1902, voor het eerst zijn Über-Ich heeft gezien.

Terug naar mijn eerste verhuizing. Die vond plaats binnen de dorpsgrenzen van het Friese Terwispel. Achter Terwispel loopt een oude rivier (een van de grote vier oude stromen in Friesland), kronkelig als die ene rivier in het Nabije Oosten die de Grieken ‘Meander’ noemden. In Terwispel spreken ze van 't Ald Djip, maar haar bochten naderen hier en daar de vorm van de Griekse Omega. Rivieren als Meander en Ald Djip tasten zichzelf een weg door het landschap. Weerbarstige, ondoordringbare grondstukken laten ze links of rechts liggen, ze zoeken de zachte delen op en likken zich zachtjes slingerend naar de monding.

Op die manier probeer ik me hier een stripverhaal in te kabbelen, het eerste dat ik onder ogen kreeg. Rustig, van boven naar beneden. Het was in Terwispel, bij de oude onderwijzer Cees Stielstra, die in een huis woonde vlakbij de brug over de Opsterlandse Compagnonsvaart. Die brug werd aan het eind van de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers opgeblazen. Stielstra vertelde: ‘Ik had iemand te logeren die avond. Ik weet niet meer precies waarom. Er was al een bed opgemaakt in het voorkamertje boven, maar ik zei tegen hem dat hij beter in de woonkamer op de bank kon slapen. Die nacht ging de brug de lucht in. Ik schrok wakker van de ontploffing en hoorde glasgerinkel. Was er niet een enorm stuk staal door het raam in dat opgemaakte bovenbed geslagen? Het zat tien centimeter diep in de vloer, dwars door de matras heen. Stel je eens voor dat mijn gast daar had geslapen... Het bloed had tot het plafond gezeten! Spetters overaljongetje. Denk je eens in!’

Ik was veel te jong voor dat verhaal en Stielstra wist het. Hij was een man met genoegens in de sfeer van Sparta (hij was erg actief in het Gymnastiekverbond) en het kwellen van dieren, zo stel ik mij voor. Ik heb twee schooljaren lang onder zijn straffe pedagogie gezucht. Mijn klasgenoot Atze Hakse heeft dat stille genot aan den lijve ervaren, als vast object voor de correctieve maatregelen van de Klassieke opvoeder Stielstra: kop tussen de onderwijzersknieën, billen omhoog voor krachtig bericht. Stielstra was voor ons wat meester Besteman is in het werk van Willem Brakman: sadisme, barstend van spanning in de hoepels der dorpsmoraal. Hard boe roepen vanuit een ongeziene struik als er kleuters in buurt zijn, ontreddering in een kring van oudere kinderen aan de hand van draconie op ongeregelde tijden. Zuigen, tarten, treiteren. De vrouw van Stielstra gebruikte altijd citroenen in het eten, je rook ze in keuken als je binnenkwam. Het was in de jaren zestig, toen de mensen in Terwispel de citroen nog als een heel zure vrucht beschouwden.

Stielstra gaf mij Bruintje Beer.

‘Dat is een mooi verhaaltje voor jou,’ zal hij gezegd hebben, met de kuiltjes in de tanige wangen, die je ook zag als hij met Atze Hakse tussen de knieën, verwoed tamtammend, de reacties in de klas peilde. Hij had gevoel voor wat kinderen de stuipen op het lijf joeg. Een echte onderwijzer.

Nu moet ik vertellen dat mijn vader een auto had gekocht, een zwarte Opel Record uit mijn geboortejaar 1956. Een garage hadden we toen nog niet, de auto stond in de schuur van een vriend die halverwege het buurdorp Gorredijk woonde. Om bij de Opel te komen passeerden we het huis van Stielstra. Op klaarlichte dag was er niets aan de hand, maar als we in het uur van hond en wolf, tegen de avond de auto moesten halen, zag ik vanaf mijn vaders bagagedrager, achter dat oorlogsraam boven in Stielstra's voorgevel, Bruintje Beer vervaarlijk staan uit te stralen. Soms stond dat makkertje van hem, een dassenjong met een sjaaltje als een strop, er naast te grinniken. Ik was altijd bang, daar hielp geen beschermende vaderrug aan. Bruintje Beer heeft mij veel ongemak bezorgd, en bezwete dromen.

Ik herinner mij Bruintje niet als een erg gymnastisch beertje. Erg stijf, die pluizige ledematen. Maar hij en Stielstra hadden beslist iets gemeen. Misschien waren ze geestverwanten, misschien deelden ze geheim genot (die das vertrouwde ik ook voor geen cent), ze spanden onmiskenbaar samen, geheimzinnig roerend in ternauwernood voorkomen Tweede Wereld-

[p. 22]

oorlogbloed. Terwijl op de achtergrond van Terwispel 't Ald Djip als eeuwen tevoren haar rug kromde, likkend aan haar boorden van klei. In die oevers zijn nog Romeinse munten gevonden, ik bedoel maar.

Stielstra is al jaren dood. Ik kan niet zeggen dat hij op verdiende manier is gestorven - eenzaam, op het toilet van Zuster Koster, diacones te Gorredijk, hartaanval - want ik had geen hekel aan de man. Iedereen heeft zijn eigenaardigheden. Tien ex-pupillen in turnkostuum verstrooiden zijn as in het stroomgebied van 't Ald Djip. Er was opluchting voelbaar, is mij verteld.

Bruintje Beer heb ik sinds mijn bezoekjes aan hem - eerst door die citroenenkeuken, dan in zijn Victoriaans geurende huiskamer blootgesteld aan zijn zure opvoedershumor - nooit meer gezien. Ik schrijf over mijn geheugen aan een oud stripverhaal, op de enige manier die zich daar voor leent: kronkelend, met zicht op...

Denkend aan Bruintje Beer zie ik twee tekendiertjes onschuldig ogend voor zware loofpartijen staan. Iets in de sfeer van liguster dat geen heggeschaar kent, rododendrongroen, donker. De omgeving waarin Bruintje Beer verkeerde, en andere figuurtjes waarvan ik mij alleen genoemde das met dat strakke sjaaltje herinner, was door de natuur volgepropt als een Victoriaanse huiskamer: zwaar treurbomenbehang, duistere tapisserie van woekerend lover, onheilspellend gemeubileerd met stammen waarin je steevast diabolieke aanschijn ontwaarde. Kwam er een rivier in voor? Het zal wel, ik weet het niet meer. Verder dan pagina tien van dat ene Stielstra-exemplaar ben ik nooit gekomen. Ik werd er benauwd van. Er was geen uitzicht, de einder was volgegroeid. Bruintje Beer was een strip om snakkend naar de kraterrand van de Vesuvius te vluchten.

Een vriend van mij verhuisde naar Amerika en gaf een afscheidsfeest. Ik liep er een andere vriend tegen het lijf, een liefhebber van oude Duitse en Franse strips, die ik vertelde over dit stuk.

‘Bruintje Beer, angst...’ zei hij. ‘Ik begrijp het. Bruintje maakt ook hele erge dingen mee, samen met zijn vriendje Wim Das. Op een slecht moment lopen ze in een ommuurde tuin, als ze een bres in die muur vinden. Ze klimmen er doorheen en komen in een andere tuin, waar onnatuurlijk grote bloemen staan, om een huisje waar ze aan de schel trekken. Daar woont een zekere Stielstra, die ze onmiddellijk naar binnen trekt en ze opsluit in de kelder. Enfin, ze komen daar op een of andere manier weer uit, rennen weg, en zien tot hun verbijstering dat die bloemen intussen tot de hemel reiken. Doodeng.’

Ik moest aan Zola's Pastoor Mouret denken. Die vindt ook een bres in de muur om de nichtjestuin die hij ‘Le Paradou’ noemt, ook op een slecht moment: de potige broeder Cornee (een citroen van een kerel met kuiltjes in de wangen) is ter plekke, grijpt hem in zijn dunne nek en sleept hem terug naar zijn dorpskerkje, waar die zwakhoofdige pastoor zijn verdere bestaan wijdt aan een tot onnatuurlijke hoogten reikende liefde voor de Moeder Gods.

‘Ik werd vooral bang van die loofpartijen,’ zei ik.

Mijn vriend knikte.

‘Bladeren ja, veel bladeren.’

Waar heb ik toch gelezen dat Petrarca de man was die het bergbeklimmen heeft uitgevonden? Nazoeken kan ik het niet, er zijn nog zoveel boekendozen onuitgepakt. Laten we aannemen dat hij het was. Wat deed hij daar? Uitkijken in de verte, naar de einder koekeloeren denk ik. En wat zag Petrarca? Ik stel me daar mistflarden bij voor, in de vorm van een noli-me-tangere-geliefde, een kruidje-roer-me-niet, het type dat zich maar al te graag door een dichter laat bezingen. Laura was haar naam. Aan die mistflarden hebben we onvergetelijke sonnetten te danken.

Petrarca mag dan de eerste zijn, Freud klom ook. In 1902, één jaar voor E. Selfe How Dante Climbed the Mountain publiceerde, haar reisgids voor de gulden middenweg bergopwaarts, ten behoeve van zondagschoolleerlingen.

Freud verbreedde de menselijke blik - dat hebben we althans lang gedacht - met het Über-Ich. Mag ik Freud een Victoriaan noemen? Misschien waren Freud en Petrarca piekbroeders. Tot op zekere hoogte, want Petrarca was bepaald geen Victoriaanse... Op dat laatste kom ik zo.

[p. 23]

Net als in alle perioden in de schone kunsten, was ook in de Victoriaanse tijd het landschapsschilderen een veelbeoefend genre. Met de Victoriaanse conterfeitsels van berg en dal is iets aan de hand. Ik weet niet of ze mist haatten of vreesden - de Victoriaan Jack de Ripper was dol op slecht zicht in Oost-Londen, maar misschien is dat een slecht voorbeeld. Ik weet evenmin of ze de blik ins Blaue hinein niet aankonden, maar je zou het bijna zeggen. Op al die Victoriaanse landschappelijkheid is geen uitzicht zo weids of er rookt wel een ver schoorsteentje. Zeegezichten eindigen niet bij een lege einder, er is een stip aan de horizon, een schip aan de horizon, een mastpunt, een zeiltje. Laagland mag oneindig zijn, maar in die oneindigheid wonen ook mensen waar je bij calamiteiten altijd aan de schel kunt trekken. De wereld is bewoond, onder controle, veilig. En ach, die laatste witte plekken op de kaart (waar bijvoorbeeld ontspringt de Nijl?), die tekenen we vandaag of morgen wel in. Kwestie van tijd, de mens kan immers alles aan. Als er nu nog geen schoorsteentje rookt in de witte verte, dan steken we daar morgen de haard wel aan.

Freud tuurde vanaf de Vesuvius naar beneden en zag het Über-Ich. Typisch Victoriaans ook, zou ik zeggen. Als er geen schoorsteentje rookt, kan er toch vuur zijn. Voor wie Freud als zielenschouwer serieus neemt, is de horizon des geestes dichtgemetseld met verklaringen.

Ik had beloofd een kwestie met bergpionier Petrarca op te lossen, als hij het tenminste was. Hij was dichter als Freud, maar deed geen moeite iets anders te zijn. Petrarca zag op zijn berg mist, of helemaal niets, en stelde daar het (de) zijne bij voor. De leegte was zijn muze. Dat die nu eenmaal de naam moest hebben die ik al noemde, daar kon hij ook niks aan doen.

Ik ben geen Victoriaan, nooit geweest. Plamuur het uitzicht dicht en ik ben rijp voor vastbesloten, klinisch toezicht. Bruintje Beer, Stielstra, Broeder Cornee, dat raam, Tweede Wereldoorlog, woekerloof. Denkend aan de strips in mijn jeugd zie ik naast een willoze hoofdpersoon een Wim met een wurgsjaaltje staan, naar voren geschoven - op mij af - door bladerpartijen, dreigend als Birnams wandelwoud uit Shakespeare's Macbeth. Er is geen glooiend pad naar boven, geen horizon. Zo voel ik dat, als ik groot en klein, wijs en simpel, likkend als een oude Meander, door mijn jongetjesgeheugen vloei.

In sommige boeken wil je wonen. Dat geldt ook voor strips - lang leve Robert Crumb, met zijn vesuviaanse vrouwen zou ik mijzelf kunnen terugvinden! Bruintje Beer bracht mij als lezertje op een andere gedachte. Biezen pakken! Weg! Hoe erg ik verhuizen ook vind.

Atte Jongstra (1956) publiceerde verhalenbundels (Cicerone, 1992), de roman Het huis M (1993) en onlangs de essaybundel Familieportret (1996).