Liesbeth van Nes
Bij Het Perpetuum Mobile van Paul Scheerbart
Paul Scheerbart werd op 8 januari 1863 in Danzig geboren. Hij studeerde theologie, filosofie en oosterse filosofie, maar concentreerde zich tenslotte op het schrijven. In zijn fantasie verplaatste hij zich naar oosterse werelden, naar andere planeten of naar de wereld van de dieren, waar hij de zwaarte van het leven en de armoede die hem altijd is blijven achtervolgen, niet voelde. Zijn boeken verkochten slecht. De onwereldse hoofdpersonen, de arabeske stijl en de oosters-mythische sfeer van de verhalen spraken niet tot de verbeelding.
Scheerbart beschouwde de romanticus Clemens Brentano als zijn inspiratiebron; Rabelais en Swift noemde hij zijn meesters in het burleske. Net als zij behandelde Scheerbart maatschappelijke problemen met bijtende spot. Zijn anti-militarisme bleek uit Pamphlet über den Luftmilitarismus (1909), zijn ideeën over een leefbaarder wereld uit Glasarchitektur (1914) en zijn opinie over de natuurwetenschap kwam tot uiting in Das Perpetuum Mobile (1910). Zijn gedachten waren fris en tintelend en dat zijn ze nog steeds.
Ondanks zijn eigengereide opstelling paste Scheerbart ook in eigentijdse stromingen. Hij was een warm voorstander van het ongekunstelde taalgebruik van het Expressionisme. In 1897 toonde hij zich een Dadaist avant-la-lettre, toen hij een klankgedicht opnam in Ich liebe Dich, een spoorwegroman. Das Perpetuum Mobile was zijn bijdrage aan de traditie van imaginaire machines die aan het begin van de twintigste eeuw een nieuwe impuls kreeg door het werk van beeldend kunstenaars als Marcel Duchamp en Francis Picabia en schrijvers als Raymond Roussel en Alfred Jarry. Scheerbart stierf op 15 oktober 1915. Herwarth Walden, uitgever van het tijdschrift Der Sturm, noemde hem in de aflevering van december 1915 ‘de eerste Expressionist’.
Scheerbart zag Das Perpetuum Mobile als een ‘verhaal’, een verzinsel. Maar soms kreeg de wilde mogelijkheid dat hij toch een perpetuum mobile zou kunnen realiseren de overhand en dan probeerde hij een model in elkaar te zetten van dat wat hij bij elkaar had gedacht. Dan noemde hij zichzelf ‘ingenieur’ en werden bezoekers meegetroond naar de bijkeuken, waar het Perpeh midden op tafel stond. Scheerbart stelde het in werking, de bezoeker staarde naar het apparaat dat zoetjesaan tot stilstand kwam en de ingenieur verklaarde dat het nog om kleinigheden ging, voordat hij zijn vinding in zou kunnen dienen bij het patentbureau. ‘Wiesoschöneinfach,’ zei Scheerbart dan, terwijl hij verliefd naar het apparaat keek: enzodoodeenvoudig.
Paul...
Intussen keek hij werkelijk niet uit naar de verwezenlijking van de machine: bestaande kaders zouden wegvallen wanneer het Perpeh grootschalige landschapshervormingen tot stand zou brengen of voor militaire doeleinden zou worden gebruikt. Het overdenken van die consequenties benutte Scheerbart voor het schrijven van een novelle of een kort verhaal. En zo was het Perpeh een doeltreffende motor voor zijn fantasie.
Das Perpetuum Mobile werd in 1910 uitgebracht bij uitgeverij Rowohlt in Leipzig in een oplage van 2000 exemplaren en raakte maar langzaam uitverkocht. De hierna volgende vertaling is gebaseerd op de uitgave van Porto Editori (1984). In verband met de ruimte is slechts een deel opgenomen. De nummering van de tekeningen is daardoor onderbroken.
Auteursrechtelijk beschermd