Bzzlletin. Jaargang 24

[p. 33]

Helga Ruebsamen
De bunkers van het Benoordenhout
(foto's: Chris van Houts)

Den Haag en Scheveningen zijn het decor van mijn jeugd. Had ik zelf over mijn lot mogen beslissen dan was ik liever in Bandoeng gebleven, maar het was nu eenmaal niet anders, wij voeren in 1939 naar Nederland en kozen in Den Haag domicilie. De jaren die volgden speelden zich af in muffe kelders, onder het accompagnement van mitrailleurvuur en bombardementen. Juist toen ik begon te denken dat dit het leven was en dat men hiermee al dan niet genoegen kon nemen, kwam, als een wonder, de bevrijding. Canadezen, motoren, chocola, sigaretten, jazz en veel meer, dat was de vrijheid, die werd gevierd. Dansend in het Haagse Bos, op het Malieveld, op alle krankzinnig versierde winkelpleinen. Waarna iedereen helaas en tenslotte, na een jaartje of twee, weer tot bezinning kwam en zich terugtrok in koude juffertjeshuizen, waaruit men zo nu en dan even tevoorschijn kwam voor een bedaagde wandeling in een kaalgeknipt park.

Na de oorlog groeide ik verder op in het Benoordenhout, dat een soort broedplaats is voor blazers en plooirokken en waar een groot gedeelte van de bewoners het ‘du bon ton’ vindt om met opgetrokken wenkbrauwen en neergetrokken mondhoeken door het leven te gaan. Zo heb ik het althans altijd gezien. Misschien is het minder erg dan ik denk. Misschien waren die koelheid en afstandelijkheid indertijd nodig om te suggereren dat er niets aan de hand was geweest. Moest men zich met een Engels aandoende manhaftigheid, met ‘chin up!’, ‘keeping a stiff upperlip’, verheffen boven de schanddaden die hier vijf jaar lang waren gepleegd door misdadigers die zich hier wel degelijk hadden genesteld, die hier hun sporen hebben achtergelaten: brandmerken, littekens.

Rauter heeft op de Van Alkemadelaan gewoond.

Om de hoek zat Seyss-Inquart, Reichskommissar van Nederland. Met mooi weer in het huis van de freule, maar als het gevaarlijk werd, dan schoof de top van de bezettende macht in de degelijke Duitse bunker, die op loopafstand van het landhuis was gebouwd en die er trouwens nog altijd is.

Het Nederlands hoofdkwartier van het helse regime bevond zich hier, in Den Haag, en het elegante, lichtelijk bekakte, maar verder ozo vriendelijke Benoordenhout werd, al wil het dit niet meet weten, door de bezetter aangerand, verkracht en tot gruwelijke daden gedwongen. En dat tot het laatst toe. Een van de lieflijke, aan Wassenaar grenzende landgoedjes diende als lanceerplaats voor de V1 en V2, de moordwapens die werden ingebracht toen de strijd al verloren was.

Onder de kolossale bunker van Seyss-Inquart is een gangenstelstel gegraven, dat alle bunkers in het stedelijke gebied en aan de kust met elkaar verbindt. Deze gangen lopen nog steeds onder Den Haag en Scheveningen. Soms verbeeld ik mij dat er echo's van langgeleden uit opklinken, marcherende voeten naar zee. Maar nu dienen de bunkers als opslagplaats en overwinteren er vleermuizen. Voor zover ik weet. Er wordt tegenwoordig nogal vaag gedaan over het bestaan van de gangen. Toen ik er eens bij een officiële instantie naar informeerde, omdat ik er iets over wilde schrijven, werd mij eerst te verstaan gegeven dat ik maalde en vervolgens gaf men mij te kennen dat ik mij niet moest bemoeien met zaken die mij niet aangingen.

Goed, laten wij vijftig jaar vrijheid gedenken: alles dik in orde met iedereen? In ieder geval wel met het Benoordenhout, nergens een centje pijn, niets meer te zien.

Niet waar dan?

In ‘De Panter van Piet’ schreef ik er dit over:

Je zou verwachten dat het saai fietsen was in dit gebied, waarin het uitzonderlijke en het onverwachte niet werden aangemoedigd, hoogstens geduld, omdat de goede manieren een gewelddadige uitdrijving in de weg stonden. Maar misschien

[p. 34]

juist omdat niemand zijn handen ergens aan vuil wilde maken, wemelde het in onze buurt nog van de littekens die een schandelijk verleden had achtergelaten.

... schandelijk litteken...

Te pas en te onpas stuit men in het fraaie, hier en daar landelijk aandoende Benoordenhout nog op zulke monstruositeiten, die voor ons als kinderen overigens spannende speelplaatsen vormden. Daar konden veldjes met schommel, glijbaan en wip niet tegenop. Nog tot wel begin 1950 kon je in zulke bunkers trouwens indrukwekkend ‘vuurwerk’ vinden. De helden onder ons staken het nog af ook, door met hamer en spijker op het kruithoedje te slaan en het projectiel vervolgens zo snel als mogelijk was weg te slingeren. In de eerste klas van het Maerlant-lyceum zat ik met twee ondernemende jongetjes, aan wie door zulke spelletjes ontbraken: elk een halve hand en ettelijke vingers van de andere hand - één moest zelfs zijn neus missen. Hun populariteit werd hierdoor niet geschaad, integendeel, bij de afklapdans stonden alle meiden voor ze in de rij. De bunkers zijn later deels ontmanteld, van hun gevaren ontdaan, soms voor andere doeleinden in gebruik genomen. Met de grond gelijk gemaakt zijn zij echter niet. Voor wandelaars die de oorlog hebben meegemaakt levert hun aanwezigheid in het riante woonoord, in de lommerrijke parken en aan het strand gek genoeg toch altijd weer, iedere keer, een kort ogenblik op van schrik, of vertwijfeling, of woede.

Dit lommerrijk en vredig woonoord voor oppassende burgers was in de oorlog bezet geweest door Duitsers en Oostenrijkers. Het had de vieze naam Sperrgebiet moeten dragen. De sombere merktekens van die tijd had geen beschaafd mens blijkbaar willen vernietigen en zo kwam het dat de oorlog er nog jarenlang bleef rondhangen, als een grofbesnaarde spotgeest die de bewoners met hun wellevendheid telkens weer voor schut zette.

[p. 35]

Om het landgoed van de freule, die ongeveer een eeuw geleden had beslist dat in deze omgeving nimmer cafés mochten komen, was de zwarte tankgracht gedolven, die nog vol opgerold prikkeldraad lag. Als de wind het water in beweging bracht, kon je de kwaadaardige knotten stijf tegen elkaar aan geperst zien liggen, van oever tot oever en van begin tot eind. Geen Jezus had over dit water willen wandelen, er kon geen kroos verschijnen en watervogels zijn het een mensenleven lang blijven mijden.

Een smalle, lange laan, omzoomd met ranke bomen van bescheiden hoogte, voerde naar het landgoedje, waarin alle pracht en praal door Hollandse eenvoud binnen de perken waren gehouden. Er was hier gestreefd naar een combinatie van doelmatigheid en simpele, landelijke genoegens.

Rechts lagen weilandjes, een boerenhoeve en een kleine bollenkweek, links had je zacht golvende siergazons, waarop een grote beuk en een blonde treurwilg stonden, die zich spiegelden in een ondiepe vijver van overzichtelijke afmetingen. Ietsje verderop groepten welgevormde struiken bijeen, die de privéliefhebberijen van de freule, zoals een Japanse tuin en een collectie rodondendrons, aan het oog onttrokken. (uit: ‘De Panter van Piet’)

... veertien vooroorlogse grafzerkjes...

Haar pekinezen, die alle zeventien of negentien, hoeveel zijn het er eigenlijk, onder veertien precies eendere vooroorlogse grafzerkjes liggen begraven, had ik aanvankelijk in deze opsomming vermeld, maar later heb ik ze geschrapt omdat ze de tekst een onbedoeld accent verleenden, een rijtje can-can danseressen dat op zondagochtend de Nederlands Hervormde Kerk komt binnenhuppelen, frivool en oubollig tegelijk, en dat was niet de bedoeling. Maar iedereen die landgoed Clingendael kent, weet dat ze er in werkelijkheid zo bij liggen dat niemand er aanstoot aan nemen kan....

Er ging van dit alles een schroomvallige bekoring

[p. 36]

uit, het was daar aangenaam pozen voor lieden die niet van hun stuk gebracht wilden worden door oprispingen van natuur of cultuur. Zodra hier een gewas bulkend begon te bloeien en de rest dreigde te overtroeven met zijn weelde, werd het gekortwiekt.

Het dunne landhuis met zijn hoge smalle ramen keek er al bij voorbaat misprijzend, maar ook een beetje verlegen op neer. Het bevond zich op een glooiend veldje en daar zat het bangelijk als een wereldvreemde juffrouw, die haar witte jurkje niet vuil wilde maken, die met haar kouwe billen toch nog net boven op een tor was beland.

... hef dunne landhuis met zijn hoge smalle ramen...

Breeduit en patserig hurkte verderop een blind, want vensterloos monster, dat bovengronds al vele malen groter en dikker was dan het juffertjeshuis. Het had een geweldige, vierkante, zwartglanzende schedel waar de kruinen van eeuwenoude bomen met hun lispelend gebladerte maar net, lichtelijk geërgerd, bovenuit kwamen. In de winter lag deze reuzenschedel kaal te kijk, maar als we erlangs fietsten keken we strak voor ons uit, zoals we hadden geleerd.

Dit was de bunker van Seyss-Inquart. Daar hadden wij niets mee te maken.

Na de oorlog is dit gevaarte door Nederland in gebruik genomen voor vredelievende, maar militaire doeleinden. Ik zou niet weten welke, want het merkwaardige geval doet zich voor dat ik deze bunker de laatste tijd liever met afgewend hoofd wil passeren. Ik weet dus niet welk legeronderdeel zich daar thans bevindt, voor zover dat dan zou worden vermeld en voor zover ik de uniformen van de desbetreffende wachtlopers zou kunnen herkennen. Het afgewende hoofd is een reactie, waarover ik geen macht heb, maar waaraan ik niet de betekenis wil hechten dat het gruwelijke niet zou mogen of zelfs moeten worden

[p. 37]

onderzocht, vandaar dat ik mijn jonge hoofdpersonage uit de ‘Panter van Piet’, het meisje Nora, wel nader kennis heb laten maken met deze bunker.

... de bunker van Seyss Inquart...

Het was allerminst in de haak dat ik soms mijn fiets tegen zijn muur zette, maar dit had niet de gevolgen die ik ervan verwachtte. Er gebeurde daar niets opwindends, die bunker was morsdood, zelfs hartje zomer hingen er kou en een kelderachtige stank omheen. Wie hierin hadden gezeten, wie hieraan hadden helpen bouwen, moesten ook al lang dood zijn.

Misschien marcheerden nog schimmen door de onderaardse gangen naar zee. Het wijdvertakte, stenen wortelstelsel van de bunker strekte zich, volgens de verhalen, uit onder onze stad. Het moest een immens, maar nutteloos lichaam zijn dat daar lag ingegraven. De lelijke schedelpan waarmee het gevaarte door de aardkorst was gestoten gaf niets prijs over wat zich in de diepte had afgespeeld. Ongetwijfeld huisden er in de ingewanden van de kolos opnieuw de legioenen der duisternis, nu in de gedaante van ratten en spinnen. Maar een weg naar binnen kon ik niet meer vinden, ik was te laat, de toegang was dichtgemetseld.

En toch, als ik dan teleurgesteld naar mijn fiets terugkeerde, leek het of de bunker een zware, vochtige zucht loosde waarvan een geur uitging die voos en verleidelijk was, als van champions en schimmelkaas.

Ik verbeeldde mij dat een muil zich had opengesperd en dat een gulzige tong zich zoekend in mijn richting bewoog. De bunker zat op mij te wachten als een pad op een vlieg.

Het verhaal ‘De Panter van Piet’ beschrijft hoe de oorlog korte metten heeft gemaakt met

[p. 38]

illusies en schone schijn en hoe moeilijk het is geweest om daarna opnieuw - of, zoals in het geval van Nora en mijzelf: voor het eerst - te gaan geloven in de andere kant van de medaille, de mooie kant van het leven, waar goede bedoelingen zouden heersen, waar liefde en romantiek konden bestaan. In een omgeving waar de vormloze, kolossale bouwsels van demonen de enig overgebleven tastbare blijken waren van het Kwaad (de schuilkelders die waren bestemd voor de gewone burger stonden er, tussen haakjes, ook nog, maar die zijn wel snel verwijderd), is het geen wonder dat Nora verwachtte het paradijs te vinden in een anderssoortig bouwsel, waar volgens haar engelen woonden.

ik verbeeldde mij dat een muil zich hod opengesperd en dof een gulzige tong zich zoekend in mijn richting bewoog....

Het huis van Piet en zijn Panter lag aan de andere kant van het park, waar Wassenaar begon. Onze buurt was hier op zijn weelderigst, de voortuintjes waren uitgedijd tot kleine plantsoenen, die zich heenslingerden om behuizingen die hoog en breed onze eenvormige herenhuizen overtroffen.

In een duinlandschapje dat vlak aan het park grensde lagen pronkjuwelen van moderne bouwkunst, sommige waren kalkwit en hadden bolle, verglaasde ogen rondom. Zij zagen eruit als aangespoelde voorwereldlijke zeedieren, die niet van hun verbazing konden bekomen over wat er allemaal rond hun lijven werd aangericht; het voorjaar was nog maar net begonnen of alom al volop gespikkelde parasolletjes, glazen gevuld met rode dranken, bekroond door een parapluutje om insekten te weren, glanzende kinderfietsjes, ernstige, slanke vrouwen met slappe, witte hoeden op, die dagelijks het struweel bijknipten, croquetpoortjes in het gras, gevederde balletjes op de inrit. Hagen als bleekgroen filigram, ook hier mocht iedereen zien wat zich afspeelde.

Behalve bij het huis van de Panter.

[p. 39]

[...]

Een gewelfd glazen dak stak uit boven het geboomte. De rest van het huis en de tuin werden volledig afgeschermd door een hek van zwarte tralies dat in de loop der tijd was overwoekerd door grijs gebladerte, van nog een hek, binnen de tralies.

Dit was het hek van de Duitsers en de Oostenrijkers die de villa in de oorlog hadden bezet. Er werd verteld dat zij het hout hadden meegevoerd van hun moordende tochten in de Biesbos. Het was wilgehout en de wanstaltige omheining was later brutaal weer gaan groeien, met bleke twijgen en grauwe bladeren. Maar de rodondendrons uit het park van de freule stonden hier al eerder en zij waren een lijf-aan-lijf gevecht met de wilgen begonnen. Het was nog onbeslist. De strijd had wel op sommige plaatsen de zwarte tralies ontzet, maar laag bij de grond waren er in plaats van vijandelijkheden pogingen tot innige verbroedering ondernomen. Daar vormden wilg en rodondendron in elkander gekronkeld, tunnels en holen voor kleine, nieuwsgierige indringers zoals ik.

Een gewelfd glazen dak stak uit boven hef geboomte...