Bzzlletin. Jaargang 24

[p. 18]

Rogi Wieg
Ik ook niet
Joost Zwagerman als dichter

Eén dag voor de première van de film Vals licht belt Joost Zwagerman mij op:

‘Ja, met Joost.’

‘Hé.’

‘Ik moet je wat zeggen.’

‘Zeg het maar.’

‘Ik heb een nieuw gedicht geschreven.’

Joost zwijgt. Ik zeg:

‘Morgen komt Vals licht in de bioscoop. Heb je niks beters te doen dan gedichten schrijven? Moet je geen interviews geven ofzo?’

Joost zegt: ‘Jawel, maar dit gaat voor. Zal ik je het gedicht even voorlezen?’

Gelukt

Joost en ik zijn ongeveer gelijktijdig begonnen met onze loopbaan. Dat was in 1986, dus zo'n acht jaar geleden. Joost droeg in die tijd nog een leren jack en woonde met Monique op een soort zolder in Amsterdam-Oost, vlak naast de spoorlijn. Joost was bezeten. Ik herinner me dat hij op een avond, na een slechte recensie op De houdgreep te hebben gelezen van Wam de Moor, rood aanliep en begon te ijsberen door zijn kamer. Toen begon hij de patriarch uit Bertolucci's 1900 te imiteren en brulde met een Italiaans accent: ‘Respetto, ik wil respetto!’

Het was duidelijk: Joost wilde respect.

Later wilde hij nog meer. En het is hem gelukt. Verdomme, het is Zwagerman nog gelukt ook!

Meervoud, enkelvoud

Is Joost Zwagerman een dichter? De logica leert ons:

Alle mensen zijn sterfelijk
Socrates is een mens

Socrates is sterfelijk
Alle taalkunstenaars zijn dichters.
Zwagerman is een taalkunstenaar.

Zwagerman is een dichter.

Als we nu goed kijken zien we het volgende: In de eerste premisse staat het woord ‘sterfelijk’ en in de conclusie staat ook ‘sterfelijk’. Dit zijn dezelfde woorden. In de tweede premisse staat ‘dichters’ en in de conclusie staat ‘dichter’. Het woord ‘dichters is plotseling enkelvoud geworden. Maar zou deze conclusie ook juist zijn: ‘Zwagerman is dichters’? En wat zou dit dan betekenen?

Joost zei zelf een keer tegen mij: ‘Ik ben geen dichter, want ik voel in mijn poëzie geen noodzakelijkheid en daardoor hebben mijn gedichten iets willekeurigs. Je leest er andere dichters doorheen, ik reageer op hun werk, ik gebruik hen. Ik heb niet eens een dichterlijke problematiek. Ik dicht vanuit ambitie, niet vanuit talent.’

Poëzie als vingeroefening, als rederijkerskunst, doelde Joost daarop? Zoals er in Sibyl meerdere persoonlijkheden woonden, zo wonen er in Zwagerman misschien meerdere dichters die niet helemaal tot ontwikkeling zijn gekomen, die geen eenheid vormen en zich niet als één geheel presenteren aan de wereld. Dichters die zijn geboren doordat Joost dichters heeft gelezen. Als het waar is wat Joost Zwagerman zegt, is hij een ‘dichters’.

Maar of Joost nu vanuit ambitie dicht of niet, laat mij Siberisch koud. Want ik ga niet uit van zijn woorden, van zijn aan mij, in het geheim, toegefluisterde bekentenis. Ik ga uit van iets anders: van de toon. De eigen toon van een dichter.

Alle mensen met een eigen toon zijn dichters.
Zwagerman heeft een eigen toon.

Zwagerman is een dichter.

[p. 19]

En dat is nu het grootste verschil tussen taalkunstenaars en dichters: de eigen toon. Alleen de eigen toon maakt dat je geen meervoud bent, maar enkelvoud.

Hermeten

Het was 1986 en Joost zou debuteren met de roman De houdgreep. Hij was in die tijd bijzonder opgewonden (net als ik, overigens, want ik zou in dat jaar debuteren met Toverdraad van dagverdrijf) en zijn opwinding werd niet alleen veroorzaakt door schrijfdrift, scheppingsdrang, ambitie en de kans op succes, maar ook door woede. Joost was boos op de hermetische dichters.

Waarom? Was het een fixatie? Zocht hij iets om zijn, al aanwezige, woede op te richten? Vertegenwoordigden ‘de hermeten’ iets waar Joost niet tegen kon, een mentaliteit, een houding? Ik ben geen psychoanalist en ik zou het ook niet willen worden. Maar één ding weet ik wel: Joost komt uit Alkmaar. En in Alkmaar is alles te vinden, behalve ‘de ruimte van het volledige leven’.

Joost werd Amsterdammer. Dat gaf hem de vrijheid en die vrijheid wilde hij misschien weerspiegeld zien in de taal.

De eerlijkheid gebiedt mij om hier te melden dat Joost Zwagerman niet de eerste was die opstond tegen ‘de hermeten’. Het was, volgens mij, Maarten Doorman, die in zijn gedichten voor het eerst de strijd aanging met ‘witheid’, ‘stilstand’ en ‘verstilling’. Een jaar later kwam Zwagerman met de gedichtenbundel Langs de doofpot. Doorman had geen aanleg voor publiciteit, hij bleef anoniem. Joost wist intuïtief hoe je publiciteit kon krijgen en het duurde dan ook niet lang voordat hij een leidersrol kreeg aangewezen in deze kwestie. (In de tv-serie Dallas zegt Jock Ewing op een gegeven moment: ‘Macht is niet iets wat je krijgt, macht moet je nemen.’)

‘De doofpot’, dat was, zoals Joost zei, het afvoergat, het thema, van de ‘hermeten’. Ze stopten het leven in de doofpot, ze stopten Amsterdam, de jongheid, de ambitie in de doofpot en ze waren zo handig dat ze hun verstarde houding tegenover alles wat leefde ook in de doofpot stopten.

Joost en ik zijn nu wat ouder. We weten allebei dat we noch gelijk, noch ongelijk hadden. Maar het is toch de hardnekkige overtuiging van zijn gelijk geweest die de toon van Zwagermans eerste gedichten heeft bepaald.

Een mooi meisje

Ik schreef over Langs de doofpot een recensie in ‘Het Parool’. Dat was natuurlijk een merkwaardige zaak, want Joost en ik waren beste vrienden. Hij schreef over Toverdraad van dagverdrijf een stuk in ‘Vrij Nederland’. Zo ging dat in die tijd, we staken veren in elkaars reet en ondertussen slachtten we het kleinkind van Hans Faverey af: Marc Reugebrink.

Toen begon Joost aan gedichten die zouden worden gebundeld onder de titel De ziekte van jij. Joost had iets met deze ‘jij’, hij wilde steeds maar een ‘jij’ worden, een ander, een mooi meisje. Ja, Joost wilde een mooi meisje worden.

Ik zei: ‘Wees blij dat je bent die je bent. Ik bedoel: ik zou jou zeker niet willen zijn, maar op zichzelf is het toch niet zo slecht om als Zwagerman door het leven te moeten.’ Maar Joost wilde ineens samenvallen met een geliefde, of hij wilde haar aanbidden en zelf helemaal leeg zijn, ik weet het niet. In elk geval was het moeilijk communiceren met hem.

Hij las zijn gedichten aan mij voor. Thematisch zeiden ze me niet veel, maar ik zag wel die grote eigenheid (en dus herkenbaarheid) van zijn werk. Joost herhaalde steeds: ‘Ik ben geen dichter. Ik weet het wel. Zeg me dat ik geen dichter ben, dan kan ik ermee leren leven.’ Maar ik vond hem juist wel een dichter. We belden elkaar elke dag zeker acht keer. Als de telefoon in mijn huis overging, was het Joost of mijn grootmoeder. Nog een geluk dat mijn grootmoeder geen gedichten schreef. Het waren vooral Wiel Kusters en T. van Deel die de woede van Joost opwekten. In die tijd studeerde hij nog Nederlands en zijn haat tegen sommige Neerlandici werd dan ook elke dag gevoed. Joost had genoeg van de docenten en van de stof die zij aan hem doceerden. Joost wilde niet zelf doceren; volgens mij wilde hij zèlf gedoceerd worden, hij

[p. 20]

wilde dat zijn werk het les-onderwerp zou worden van zijn leraren.

Ook dat is Zwagerman gelukt. Er worden tegenwoordig scripties over zijn boeken geschreven en er is geen student Nederlands die hem niet kent. Zijn prozaboeken zijn meerdere malen het onderwerp van colleges geweest. Toch heb ik het gevoel dat zijn gedichten minder worden gewaardeerd dan zijn romans. En dat is alleen maar de schuld van één persoon: van Zwagerman zelf, met zijn achterlijke minderwaardigheidscomplex over zijn dichterschap. Joost heeft het ons zelf aangepraat, hij heeft ons zelf wijs gemaakt dat hij geen dichter is.

Minderwaardigheidscomplex

Het is 1994 en Bzzlletin wijdt een nummer aan Joost. Ik kan dat nauwelijks geloven, want het is pas tien jaar geleden dat ik me verdiepte in themanummers van Bzzlletin over onze belangrijkste schrijvers. Zwagerman wist in die tijd misschien net hoe je een geslaagde tongzoen moest geven en ik wist dat nog niet eens. (Ik weet het overigens nog steeds niet. Maar in ieder geval gaat het niet zoals in de film, want dan stik je, kwijl je, beschadig je je voortanden en word je later voor ‘reptiel’ uitgemaakt omdat je je tong te snel bewoog.)

Op tournee door Vlaanderen met Tom Lanoye (november 1991)

Ik heb de dichtbundels van Joost herlezen voor dit themanummer. Men heeft, geloof ik, ook Ron Elshout gevraagd om over de gedichten van Joost te schrijven. Elshout kan het goed. Hij is analytisch en geduldig. Hij heeft minstens evenveel verstand van poëzie als ik. Ik weet niet goed wat ik over de poëzie van Joost moet schrijven. Ik heb zoveel meegemaakt met Joost, ik ken zijn motieven, zijn achtergronden, zijn standpunten, zijn obsessies, zijn meisjes, zijn angsten, zijn zwakke en sterke plekken en zijn ouders. Ik ken ook zijn broer die het trouwens, net als Joost, heel goed doet. Hij is niet alleen een briljant student, maar zet zich ook in voor minderheidsgroepen en zal het, naar ik hoop, maken in de politiek. Kortom, waar zal ik over schrijven? Over wat Joost bedoelt met een gedicht? Over hoe hij een gedicht maakt? Over goede en minder goede regels? Moet ik zeggen dat ik dolgraag wil dat Joost als dichter serieus wordt genomen? (Ik bedoel: ik wil dolgraag dat mijn vriendin gezond en gelukkig is, dat mijn grootmoeder niet lijdt onder haar dementie. Dat zijn de dingen die ik wil. Of Joost als dichter uiteindelijk serieus zal worden genomen, maakt weinig uit. Niet voor zijn gedichten, want die bestaan toch al, en niet voor zijn bankrekening. En een minderwaardigheidscomplex ten opzichte van je poëzie los je toch niet op. Hoogstens slaat dat om in een meerderwaardigheidscomplex en dat is helemaal funest.)

Wat ik kan doen is citeren uit de gedichten van Joost. Zomaar, citeren, regels overschrijven, zijn woorden kopiëren - vat dit laatste niet te pathetisch op. Door gedich-

[p. 21]

ten van hem over te nemen komt misschien voor mij het verleden even terug. De tijd dat ik zelf begon met het schrijven van gedichten en daar zeer opgewonden door raakte, de tijd dat Joost en ik samen naar België gingen om voor te lezen en dat ik me bijna heb doodgelachen.

Zwijgzame Belg

We kwamen met de trein aan in Kruiningen-Ierseke. Joost was opgefokt. We moesten verder met de bus. Hij liep naar een loket, tikte nerveus op het glas en zei: ‘Ik wil een buskaartje naar Kruiningen-Ierseke’. De man achter het loket zei: ‘Daar bent u al.’ Joost dacht even na en riep toen: ‘Dat laat me ijskoud!’

Daarna werden we opgehaald door een zwijgzame Belg die ons in een vies, klein en ongetwijfeld afgekeurd autootje de stad uitreed, richting platteland. ‘Waar gaan we naartoe?’, vroeg Joost. De Belg antwoordde niet. Joost keek een beetje naar het landschap en zei: ‘Het is mooi hier.’ De Belg zei niets. We stopten bij een eettent, midden in een weiland. We begonnen te eten. Het werd acht uur. Om half-negen zouden we terug moeten zijn in de stad voor de leesavond. Joost vroeg: ‘Moeten we niet terug naar de stad?’ De Belg zweeg. Een kwartier later vroeg Joost weer: ‘Moeten we niet terug naar de stad?’ De Belg zei: ‘Het publiek let in dit land niet zo op de tijd’.

We hebben tot half twaalf doorgegeten en gedronken. Joost heeft zijn vraag nog vele malen aan de Belg gesteld, die steeds hetzelfde antwoord gaf. Om twaalf uur kwamen we aan in het café waar we voor moesten lezen. Het café ging net sluiten.

De Belg bracht ons naar een hotel. Joost vroeg aan mij: ‘Wil je me wekken om half-zeven? Ik slaap in kamer 42.’ Ik zei: ‘Okee.’ Om half-zeven klopte ik op de deur van kamer 42. Niemand deed open. Ik klopte nog een keer. Ik riep: ‘Joost, je moet opstaan.’ Ik hoorde niets. Ik sloeg nu hard op de deur en riep: ‘Joost! Joost!’ Na een lange tijd ging de deur langzaam open. Ik zag een hele oude man in een verfrommelde pyjama. Hij mompelde: ‘Ik heet geen Joost.’

Jaren later belt Joost me op:

‘Ja, met Joost.’

‘Hé.’

‘Ik moet je wat zeggen.’

‘Zeg het maar.’

‘Ik heb een nieuw gedicht geschreven.’

‘Zeg, Joost. Gaat het goed met je? Ik bedoel: Ik las in de krant dat de film Vals licht totaal is geflopt.

‘Ja. Maar het gaat best met me. Luister je?’

‘Ja.’

‘Okee’.

Ik wilde weten hoe het zat en wat het was.
Dat was niet juist en ik verdiende straf.
Ik wist niet beter of ik vergaarde kennis
maar vergat de bloem te onderscheiden van
dezelfde bloem en dat ik bloemen wilde weten.

Mijn straf was dat ik dacht dat straf
iets was als uitsluiting van alle wijsheid.
Nooit meer geweten wat het was nooit meer
dan dat het was wat anderen vertelden
en verteld was wat het was.

‘Vind je het mooi?’, vraagt Joost.

‘Ja. Ik geloof van wel. Heel mooi. Maar je weet toch eigenlijk wel hoe het zat en wat het was?

‘Misschien wel, misschien ook niet. Wie zal het zeggen?’

‘Jij’

‘Of jij’

‘Ik niet’

‘Ik ook niet.’