Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 72]

Tove Nilsen

‘Hoe lang heb je eraan gewerkt?’ vragen lezers me altijd als er een nieuw boek van me uitkomt. Het wordt steeds moeilijker een antwoord te geven. Mijn laatste roman Øyets sult (Het hongerige oog) was tien jaar voor het boek in 1993 bij uitgeverij Oktober verscheen in mijn hoofd en op mijn notitieblaadjes begonnen. Tien jaar voor een verhaal van tweehonderd bladzijden lijkt een lange tijd, maar ik weet dat de eerste aanzetten, de thematiek, de toon van het boek van ver vóór die tijd stammen.

‘Iemand moest me belasterd hebben, want zonder enige aarzeling stapten ze de ochtend dat ze kwamen uit hun auto en gingen ze de juiste portiek binnen’, zo begint Øyets sult. En iedereen die thuis is in de Europese literatuur ziet dat die woorden bijna letterlijk uit de inleiding van het Proces van Kafka zijn gehaald. Nu was een Kafka-pastiche het laatste wat ik wilde, evenmin was ik uit op een ‘Kafka-stemming’, iets dergelijks na te streven zou ronduit pijnlijk zijn en literair een doodgeboren kind betekenen. Op die eerste bladzijde echter wilde ik een kafkaïaans verhaal aankondigen, een verhaal waarvan de handeling zich niet in het Praag van 1925 afspeelt, maar is verplaatst naar de as Azië-Europa, nader bepaald de as Calcutta-Oslo, aan het eind van deze eeuw. Mijn hoofdpersoon en ik-figuur, kortheidshalve Mr. A., is een belezen Bengalees, vol citaten van Shakespeare, op de rand van de armoede opgegroeid in een van de voorsteden van Calcutta. Niet in de laatste plaats door de prachtige verhalen over schaatsijs en skisporen in de sneeuw van een Noorse, door India rondtrekkende, aan drank verslaafde zeemansdominee, wordt het verlangen van mijn hoofdpersoon gewekt: hij wil de winterlanden van de wereld zien, hij wil zijn eigen naam in de sneeuw schrijven. Mr. A. is een omgekeerde ontdekkingsreiziger - terwijl de blanke avonturiers in de afgelopen eeuwen over zee naar ‘de wereld van de wilden’ trokken, trekt mijn donkere avonturier naar de ‘wereld van de beschaving’. Onder de dekmantel van verschillende identiteiten en met uiteenlopende beroepen trekt hij door Europa, van stad naar stad, tot hij in Oslo belandt - waar de geschiedenis op de eerste bladzijde begint met politie en een arrestatie, en tenslotte uitmondt in een vluchtpoging met onzekere afloop.

Een verhaal over de ontmoeting van een Indiase immigrant met de westerse wereld en dus over het fenomeen cultuurconflict, schrijven de critici, het is goedbedoeld. Nee, nee en nog eens nee! zou ik willen uitroepen. Natuurlijk is het niet toevallig dat de hoofdpersoon geen blanke is, het is ook geen toeval dat een roman over een donkere man die op reis is in de westerse wereld in het jaar 1993 een thriller is geworden die de vraag opwerpt: wat is criminaliteit? Mr. A., de bijna afgestudeerde geoloog, wordt op de eerste pagina gearresteerd, hij wordt naar het hoofdbureau van politie in Oslo gebracht waar zijn omzwervingen door Europa aan een politie-onderzoek worden onderworpen. De rechercheur, de verdachte, de lezer noch de auteur begrijpen precies wat zijn vergrijp eigenlijk inhoudt, zie daar de Kafka-thematiek. Als ik evengoed de behoefte voel om te protesteren, iedere keer dat het woord ‘cultuurconflict’ in een recensie opduikt, is dat niet omdat ik het politieke aspect van mijn roman onderschat; de roman is in de dubbele zin van het woord een zwarte roman. Voor de Bengalees Mr. A. biedt Europa geen open deuren en geen uitweg, als geoloog is de aardbol zelf zijn werkterrein, zijn domein. Tegelijkertijd laat die wereld hem volledig vastlopen en sluit hem in. Wanneer ik, als auteur, dan toch protesteer tegen de woorden ‘cultuurconflict’ en de ‘immigrantenthematiek’ die de critici gebruiken, heb ik daarvoor verschillende redenen. Eén ervan wordt bepaald door mijn beperkingen én mogelijkheden als auteur. In het begin van de jaren tachtig heb ik me enkele jaren beziggehouden met interviews met gastarbeiders en vluchtelingen over hun ervaringen met het verwisselen van werelddeel. De interviews resulteerden in het boek Vi tier ikke (Wij zwijgen niet, 1983), en mijn doel met het boek was de stemmen van Afrikanen, Aziaten en andere buitenlanders te verwoorden. Maar als ik een roman schrijf, verwoord ik vooral mijn eigen stem. Dat betekent dat de hoofdpersoon in

[p. 73]

Øyets sult ook een blanke had kunnen zijn, dat ‘het vreemde’ altijd mijn eigen persoonlijke thema is geweest en ten slotte, en zeker niet op de laatste plaats dat ik de roman met ongelooflijk veel plezier heb geschreven.

Mijn vader werd in Duitsland geboren, in de voormalige DDR. Daar werd zijn oma aan vaderszijde ongehuwd zwanger. Later zou ze in het onderhoud van zichzelf en haar dochter - mijn oma - voorzien door in bioscopen in heel Europa op de piano de achtergrondmuziek bij stomme films te verzorgen. Een foto van mijn vaders oma hangt bij mij aan de wand: een bloedserieuze zesjarige in een jurk met een pelerine en met veterlaarsjes aan. Vanaf het allereerste moment dat ik de foto zag, heeft de volgende ‘film’ me gefascineerd: het kleine meisje dat niet kon vermoeden dat ze later door Europa zou moeten reizen om voor zichzelf en haar kind de kost te verdienen, haar kind dat later naar Noorwegen trok, maar dat zelfs toen ze tachtig was nog Noors met een Duits accent sprak. Mijn opa aan vaderszijde en mijn vader waren scheepshandelaren; in mijn ouderlijk huis kwamen zeelieden die Deens, Duits, Russisch, Pools en Nederlands spraken: hun manier van leven bracht met zich mee dat ze voortdurend weer vertrokken. De vader van mijn moeder was matroos op de grote vaart en schreef brieven vanuit Cape Town. Hij was zo vaak weg dat mijn beeld van hem een exotisch adres achterop een envelop is. Zelf groeide ik samen met ongeveer tweehonderd andere kinderen op in een twaalf verdiepingen hoog flatgebouw in een voorstad van Oslo, als tienjarige droomden wij ervan ‘helemaal naar New York te kunnen kijken’. Pas toen ik volwassen was begreep ik dat al die geografische puzzelstukjes de basis hadden gelegd voor mijn drang om te reizen, omdat ik altijd en overal het gevoel heb een vreemde te zijn, ik altijd ergens anders ben dan waar ik zou moeten zijn, ergens anders dan waar het allemaal gebeurt. Een feit dat voor mij het tegenovergestelde van treurig is. Ook als veertigjarige is het mijn grootste hoop en stellige optimistische overtuiging, dat ik net als toen ik een klein meisje was, mijn vinger op een willekeurige plek op de globe kan zetten - om er vervolgens heen te reizen en te zien wat er gebeurt.

In 1983 ging ik naar Calcutta waar ik een maand bij de ouders van een Indiase vriend van me verbleef. Ik was toen tien jaar als auteur werkzaam geweest en het eerste wat ik na mijn India-verblijf besefte, was: dat wat je hier onder de ervaringen die je in die chaos hebt opgedaan, vermoedt, tussen de pauwen en de halfdode bedelaars, de intellectuelen en de riksjakoelies, tussen de bedriegers en de heilige baba's, dat moet je lang laten liggen, pas daarna kun je erover schrijven. Het is nooit mijn bedoeling geweest om over ‘het Indiase’ te schrijven, ik wil geen descriptieve romans meer schrijven. Ik zou schilderachtig hebben kunnen uitwijden over de indrukken die ik in een vreemd land heb opgedaan, maar zulke schilderachtige beschrijvingen in de literatuur interesseren me niet. Ik probeer iets heel persoonlijks te schrijven over wat een mens ‘ziet’ achter dat wat hij ziet. Onder het muskietengaas in Calcutta heb ik Europa en Noorwegen duidelijker dan ooit gezien. Als de temperatuur boven de 40 graden Celcius uitsteeg, herinnerde ik me de sporen van schaatsen op het ijs en de maan aan de winterhemel, ik herinnerde me de sneeuwvlokken die tegen je huid smolten, ik voelde het specifiek Noordeuropese of Noorse, alles wat ‘mij tot mij’ had gemaakt, maar waarin ik me nooit thuis had gevoeld. Tien jaar na mijn thuiskomst uit India kon ik eindelijk de roman schrijven over een Indiër die zonder enig rationeel doel door Europa zwerft om te eindigen op de plek waar ik ben geboren, waar mijn mogelijkheden, maar ook mijn beperkingen als auteur liggen.

‘Ik ben te onbescheiden geweest, dat is mijn grootste misdrijf’, denkt Mr. A. tijdens een verhoor als de politiebeambte zich afvraagt of hij zichzelf is of zijn broer. Die onbescheidenheid maakt mijn hoofdpersoon nu juist de moeite waard, niet voor niets is één van zijn grootste fascinaties de grensverleggende sprong van 8.90 meter van Bob Beamon - de sprong waar op het scherm geen eind aan lijkt te komen. En nu, door het geven van deze informatie, voel ik een zekere gène, maak ik me kwetsbaar als auteur, want natuurlijk ligt achter die fascinatie voor een verspringer mijn eigen gelukzalige vertwijfeling - is het mogelijk zo'n uitdrukking te gebruiken?

[p. 74]

Schrijven is voor mij een even verbeten als onmogelijke poging om alles waarvan ik weet dat ik het nooit zal bereiken, in een persoonlijke ervaring toch te bereiken. Het is ook een streven naar consistentie en helderheid in de taal.

Nu nog het belangrijkste, de titel van de roman: Øyets sult. De gedachten van Mr. A. over de betekenis van het oog, het raadsel van het gezichtsvermogen, de verbinding tussen de gezichtszenuw en het bewustzijn die zelfs door wetenschappers niet wordt begrepen. Hoe door middel van cellen die je alleen maar onder een microscoop kunt bekijken, een olifant in een olifant verandert. De spanwijdte in de innerlijke film van iedere mens, die de hele wereld ‘een plek’ in zijn hoofd kan geven. Dat is, denk ik, wat ik mijn schrijversgenot noem, het schrijven van spannende verhalen die zich niet laten refereren en die worden gedragen door mijn verbazing over de honger die de wereld in mijn hersenen heeft opgewekt. De enige research die ik voor het schrijven van Øyets sult heb bedreven, was een bezoek aan een patholoog-anatoom om een menselijk oog te bekijken. De patholoog-anatoom legde het oog in mijn hand, het was een ervaring van een onbegrijpelijke schoonheid.

Vertaling uit het Noors: Janke Klok