Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 32]

André Derval
Céline, de eenzame ridder
In gesprek met Céline-biograaf François Gibault

François Gibault, de advocaat van Lucette Destouches, bezorgde in de jaren zestig een uitgave van Célines laatste roman, Rigodon. De door hem geschreven biografie in drie delen, waarvan het eerste bij Mercure de France is verschenen, heeft elementen aangedragen die onmisbaar zijn gebleken voor de beeldvorming rond deze auteur. Gibault, die menige studie over Céline voorzien heeft van een voorwoord, zoals hij dat ook deed bij verscheidene overzichten met daarin de teksten die moeilijk toegankelijk zijn geworden (met name de Cahiers Céline 7), is momenteel bezig met de voorbereiding van Lettres de prison à Lucette Destouches dat in 1994 bij Gallimard zal verschijnen.

Hoe bent u met werk van Céline in aanraking gekomen en wat was het eerste dat u van deze auteur las?

Voor ik Lucette Destouches ontmoette had ik alleen Reis naar het Einde van de Nacht en Van het ene slot naar het andere gelezen. Toen ik mij voor de eerste keer naar Meudon begaf, in juni of juli 1962, voelde ik me verplicht het oeuvre van Céline in zijn geheel te (her)lezen. Dat is toen al gauw van een verplichting omgeslagen in een hartstocht, zodat ik op een gegeven moment alles verslond wat er over Céline maar geschreven was - het totaal van wat er verschenen was aan publikaties, waarvan er heel wat waren die voor mij aanleiding vormden zijn boeken te herlezen. Al doende ben ik toen tot de ontdekking gekomen dat Céline bij de groep van auteurs hoort die je alleen maar meer gaat waarderen naarmate je ze vaker leest. Ik ontdekte er telkens weer nieuwe dingen in. Dat is met name het geval bij Reis naar het Einde van de Nacht; je kunt dat wel twintig keer herlezen, en dan nog blijf je er elementen in ontdekken waar je een vorige keer overheen gelezen had - zekere finesses, bepaalde bespiegelingen; wat dat aangaat is het een waar meesterwerk. Het komt immers maar al te vaak voor dat het bij een bepaald boek liefde op het eerste gezicht is, om dan, als je het een paar jaar later nog eens leest, te moeten ontdekken dat het tegenvalt. Bij Céline is het net andersom.

Hoe is uw ontmoeting met Lucette Destouches in zijn werk gegaan?

Het is André Damine geweest, die destijds de advocaat was van Lucette Destouches - en tegenwoordig burgemeester van Versailles - die me meenam voor een etentje 's avonds bij haar thuis. We konden dadelijk goed met elkaar overweg, en toen ik een paar weken later slachtoffer werd van een ongeval en een wervel brak, stelde Lucette voor dat ik bij haar langskwam zodat zij mij behulpzaam kon zijn bij mijn revalidatie. Ze zei dat ze me oefeningen zou laten doen, elke zondag, mijn enige vrije dag. In de gymnastiekzaal heeft ze toen uitgevonden welke oefeningen het nuttigst voor mij waren en daar heb ik ook inderdaad baat bij gehad. Na de gymnastiekoefeningen vroeg ze me of ik wilde blijven eten, en dat is toen uitgegroeid tot een soort vaste gewoonte - in die zin zelfs dat ik tot op de dag van vandaag, terwijl ik niet meer op haar goede zorgen ben aangewezen, toch elke zondag nog bij haar ga eten. Aan tafel had ze het uiteraard over Céline en zo heeft ze me op een dag het manuscript van Rigodon laten lezen en mij toen verzocht het te redigeren. Zo is het gekomen dat ik de zondagen, steevast in Meudon, aan het manuscript heb zitten werken. Op die manier is het gegaan, beetje bij beetje. Kort daarna kreeg ik gezelschap van Bob Westhoff, een goede vriend die me geholpen heeft als er woorden moesten worden opgezocht of wanneer zich ergens een moeilijkheid voordeed. Ook voor hem werd het een gewoonte om elke zondag naar Meudon te komen, wat hij tot aan zijn dood, nu drie jaar geleden, heeft volgehouden. Hij heeft geholpen de tekst in het net over te schrijven. Telkens wanneer ik over een woord struikelde keken we er alle drie even naar

[p. 33]

(Lucette was ook van de partij), vaak met behulp met een loep. Lucette was heel goed bekend met Célines handschrift. Toentertijd was zij daar veel meer mee vertrouwd dan ik - tegenwoordig heb ik er praktisch even weinig moeite mee als zij.

Hoe bent u de advocaat geworden van Lucette Destouches?

André Damien had geen tijd meer om zich met Lucette bezig te houden en heeft mij toen gevraagd haar zaak waar te nemen. Zo ben ik dan successievelijk haar advocaat geworden. Dat is toen zonder rimpelingen verlopen allemaal - de overgang voltrok zich min of meer vanzelf, zodat ik mij vanaf 1963 daadwerkelijk over haar zaken ben gaan ontfermen.

In 1969 hebt u de zaak van La Brinquebale avec Céline van Henri Mahé gehad.

Dat ging om een uitgave waarin brieven van Céline waren opgenomen zonder dat daar toestemming voor was verleend, zodat Lucette woorden kreeg met Mahé, die ik daarvoor al eens ontmoet had en met wie we nog verscheidene keren hadden zitten tafelen. Lucette heeft me met de meeste van de destijds nog in leven zijnde vrienden van Céline in contact gebracht - dat heeft me trouwens ook tot het schrijven van de biografie aangezet, want ik ving langs die weg - in een sfeer van vertrouwen, aangezien ik mijn introducties van Lucette had - de getuigenissen op van personen die Céline van nabij hadden meegemaakt, onder wie Mahé, Gen Paul, Marcel Aymé, Jean Bonvilliers en nog vele anderen, zoals Pierre Duverger, Karl Epting, luitenant Heller, enzovoorts. Bij een groot deel van die mensen zou ik voor een gesloten deur zijn blijven staan als Lucette toen niet met me mee was gekomen. Hetzelfde gold voor de Deense getuigen, die ik eveneens in gezelschap van Lucette bezocht, op mijn eerste reis naar Denemarken.

Wanneer was dat?

Ik zou het niet precies kunnen zeggen, maar in elk geval moet het meer dan twintig jaar geleden geweest zijn. Die reis was georganiseerd door een omroepmaatschapij, Antenne 2 geloof ik, met André Bourin. We zijn onder dezelfde omstandigheden vertrokken als Céline en Lucette indertijd in 1944. We namen de trein tot Sigmaringen, en zijn vandaar doorgereisd naar Kopenhagen. De interviews met Lucette vonden plaats in de trein. Het eind van de film speelde zich af op Korsör, in de ballingsoorden. Charles Chaboux, de regisseur, reed met zijn ploeg per auto achter ons aan. Het was dus een bepaald interessante film, die evenwel nooit is uitgezonden. Hij kwam tot stand met behulp van een genereus krediet, het budget was zelfs tamelijk royaal. Ik heb dan ook het idee dat er politieke druk is uitgeoefend.

Van welke zijde?

Het kan niet anders of er moet ergens op een of ander niveau een spaak in het wiel zijn gestoken, want tot vertoning van deze beelden is het nooit gekomen. En dat terwijl het om nogal meeslepend materiaal ging, aangezien het de enige keer was dat Lucette ooit naar Korsör is teruggegaan. We zijn toen alle huizen van Mikkelsen langsgeweest. Weliswaar hebben we in het huis dat Mikkelsen als belangrijkste onderkomen diende werk van Céline aangetroffen met opdrachten aan Mikkelsen erin, maar op de zolder van Skolu, de kleinste stulp die hij had vlak aan zee, hebben we een deel van Célines bibliotheek ontdekt, dat wil zeggen, een aantal boeken die hem waren toegezonden en die hij niet meer mee naar Frankrijk heeft kunnen nemen - waarvan er een paar, die Lucette naderhand aan mij heeft geschonken, voorzien waren van een opdracht - waaronder Les Epées van Roger Nimier, met daarin de volgende, opmerkelijke opdracht: ‘Februari 1949, voor wachtmeester Destouches, die heden moet boeten voor dertig jaar vrijheid van het genie - Hoogachtend, Roger Nimier, tweede luitenant der cavalerie’ - ik vind dat bepaald iets bijzonders hebben, het is een van de mooiste aanwinsten voor mijn bibliotheek geweest.

Wat is het aspect dat u, nu u uw zoektocht door het leven van Céline tot een goed einde gebracht hebt, het meest in die figuur heeft getroffen?

Dat is 's mans eenzaamheid. Het is het leven van een eenling, een man die altijd alleen geopereerd heeft, die nooit tot een groep of

[p. 34]

een partij heeft behoord. Hij leidde een eenzaam bestaan, eerst als enig kind, en later in de Eerste Wereldoorlog, toen hij gewond raakte bij een eenmansactie, al hield hij zich wel voortdurend op de hoogte van wat er om hem heen voorviel. Hij kwam in aanraking met de grote gebeurtenissen van zijn tijd, je zou haast zeggen vanaf de Dreyfus-affaire, als je bedenkt dat die zich afspeelde in zijn geboortejaar, 1894 - de Eerste Wereldoorlog, de ontwikkelingen tijdens het interbellum, de Tweede Wereldoorlog - en dan is het wonderlijke dat hij zich daar uit zijn eigen vrije wil mee inliet: er is nooit iemand geweest die hem erbij heeft willen halen. Geheel en al vrijwillig en als eenling heeft hij zich ermee ingelaten. De biografie had ik daarom ook Céline, de eenzame ridder willen dopen - ik vind Céline daar exact aan beantwoorden: iemand die er in galop, en moederziel alleen, op uit trekt.

En wat zegt u tegen degenen die beweren dat Céline zich op zeker moment toch bij bepaalde bewegingen heeft aangesloten, dat hij, om maar eens een vaak gebezigde uitdrukking te gebruiken, is gaan meehuilen met de wolven in het bos?

Er zijn er nog wel meer die toen tegelijk met hem zijn gaan huilen, alleen heeft hij zijn tranen in eenzaamheid gestort. Als hij slag leverde deed hij dat altijd als eenling. Niemand die hem is komen vragen of hij alsjeblieft pamfletten wilde gaan schrijven - hij heeft ze geschreven op zijn eigen wijze, zonder zich te laten beïnvloeden door wie of wat dan ook. In zijn leven noch bij het schrijven heeft Céline zich ooit ergens door laten beïnvloeden, altijd is hij de eenling gebleven.

Maar juist in die pamfletten heeft hij toch passages opgenomen die nagenoeg identiek zijn met wat er in sommige politieke brochures stond - aan de manuscripten voorzover die beschikbaar zijn is te zien dat hij ze heeft uitgeknipt en ze waar hij ze wilde citeren heeft opgeplakt.

Het gaat daarbij om verwijzingen, niet om blijken van beïnvloeding. Die pamfletten overigens staan voor een vorm van antisemitisme die buitengewoon oorspronkelijk is, er is niemand anders die daar op een dergelijke manier over heeft geschreven; naderhand heeft Rebatet getracht met iets soortgelijks te komen. Er zit aan die teksten een buitengewoon sarcastische, extreme kant zoals je die verder nergens aantreft. Een flinke dosis humor, of ironie - veel van die dingen hebben een dubbele bodem. André Gide zei dat hij de grootste moeite had Bagatelles pour un massacre serieus te nemen. Voor een deel zijn de pamfletten een ontzettende grol, zoals de rest van zijn oeuvre trouwens ook, 's mans hele persoon zelf in feite.

Grappig en wanhopig.

Hij bezat de humor der wanhopigen. Ik heb ergens eens gezegd dat de lach van Céline dezelfde is als die opschalt tussen de muren van de gevangenis of het arrestantenlokaal. Het is de humor van de karabijn, die overal de spot mee kan drijven, tot en met de ergste catastrofen. Op de reis, waarvan hij in Rigodon vertelt, zat Céline voortdurend grappen te maken, ofschoon de omstandigheden bepaald dramatisch en moeilijk waren. Maar hij kon het niet laten, zelfs de grootste verschrikkingen moest hij nog belachelijk maken. Hij sprong er het liefst op een groteske manier mee om - het groteske van een Brueghel, een Goya, een Bosch.

Céline hechtte tot op zekere hoogte belang aan zijn militaire verleden, zoals het huldeblijk van Nimier al aangeeft. Schept dat voor u, als kolonel der reservisten, niet een extra band?

Dat is iets dat niet zo meetelt. Wat ik daarentegen heb kunnen vaststellen is dat wanneer je aan een biografie begint, je de neiging hebt van het leven dat je aan bestuderen bent die aspecten die je ook bij je eigen persoonlijkheid terugvindt over te slaan - evenals Céline heb ik bijvoorbeeld een strenge opvoeding gehad en heb ik altijd getracht mij aan dat keurslijf te ontworstelen, uit een soort van anarchistisch instinct, zodat ik mezelf wel kan herkennen in zijn tegenstrijdigheden. Evenals hij heb ik een sterke hang om rond te gaan zwerven, ik hou er erg van om zomaar plotsklaps weg te zijn, het doet er niet toe waarheen of op welk moment; evenals hij neem ik op het gebied van de hygiëne nogal strikte regels in acht, en ik geloof dat ik, zonder over zijn genie te beschikken uiteraard, me graag te buiten mag gaan aan zwarte humor, de

[p. 35]

L.F. Céline (foto: Photo Duverger)

[p. 36]

dingen graag belachelijk maak, een zeker cynisme aanhoud om daarmee mijn gevoeligheden aan het zicht te onttrekken. Als biograaf bijt je je zo vast in de punten die je met je onderwerp gemeen hebt, dat de verleiding groot is een zelfportret te maken.

Céline heeft van zichzelf herhaaldelijk beweerd dat hij extreem geraffineerd zou zijn.

Met zijn voorliefdes roeide hij in feite op tegen de grote stroom, tegen de massa die hij nogal eens als lomp bestempelde. Dat is nog een aspect dat mij uitermate bevalt.

Misschien kunnen we nu even kijken naar de manier waarop u aan de biografie hebt gewerkt. Het is een uitgave geworden in drie delen, waarvan de volgorde van verschijnen niet overeenkomt met de eigenlijke biografische chronologie, want het deel waarin de jaren van 1933 tot 1944 aan bod komen is als laatste verschenen.

Dat ligt in feite heel simpel allemaal. Na verschijning van het eerste deel ben ik naar Denemarken vertrokken, waar ik toen veel mensen ontmoet heb en me uitgebreid heb kunnen voorbereiden op mijn werk. Toen ik weer in Parijs terug was had ik dat alles in mijn hoofd zitten, en toen heb ik tegen mezelf gezegd dat ik in plaats van dat te laten wegebben maar beter eerst kon beginnen met het redigeren van het laatste deel van het leven van Céline. Ik liep op dat moment nog rond met de gedachte de biografie in twee delen uit te brengen, maar toen de redactie eenmaal achter de rug was besefte ik dat het geheel op zich al weer goed was voor nog een heel deel. Dat besloot ik toen inderdaad maar uit te brengen, ook al omdat het om een deel ging waarin maar weinig problemen voorkwamen op het gebied van de politiek. In zekere zin ben ik eveneens bezweken voor het gemak. Niettemin heeft men mij later opportunisme verweten, omdat ik het lastigst te schrijven deel zou hebben willen wegmoffelen, wat geheel bezijden de waarheid is. Mijn uitgever had het liefst een chronologische volgorde aangehouden, maar aangezien ik zo langzaam van schrijven ben (ik ben nu eenmaal een zondagsschrijver) leek het een beter idee om niet al te lang te blijven wachten met een nieuwe uitgave.

Heeft het u bij het laatst verschenen deel niet veel meer moeite gekost om u te documenteren?

Nee, dat ging relatief makkelijk, doordat een zeker aantal documenten al bijeen was vergaard door Jean-Pierre Dauphin, die ze toen aan mij ter beschikking heeft gesteld. Ik heb een flink aantal getuigen kunnen ontmoeten, in Duitsland, Italië en Spanje: Hermann Bickler, Léon Degrelle, Karl Epting en Gerhard Heller, die alles wat ze nog aan papieren hadden aan mij hebben overhandigd. Ik heb ook een belangrijke partij correspondentie ontdekt, waarin het vooral over politiek ging.

Laten we nog even terugkomen op uw functie van juridisch vertegenwoordiger van de erfgename. Rond het oeuvre van Céline doen zich naar het schijnt met een zekere regelmaat een tweetal problemen voor: clandestiene, niet geautoriseerde uitgaven, en laster.

Tegen vervalsingen hebben wij stelselmatig actie ondernomen, om piratenedities in beslag te laten nemen, zowel in Frankrijk als daarbuiten. Madame Destouches - Célines enige erfgenaam, ik herhaal het nog maar eens - ziet erop toe dat bepaalde teksten niet gepubliceerd worden. Mocht dat toch ooit eens gebeuren, dan zal het onder haar supervisie geschieden. Zo heeft ze zelfs een aanklacht ingediend tegen een uitgave van Mea Culpa, hoewel ze daar al herhaaldelijk toestemming voor had gegeven, zoals laatst nog in het tijdschrift L'Infini. Publikatie van de pamfletten zou tegenwoordig geen enkel probleem meer zijn, aangezien de wet die het aanzetten tot rassenhaat strafbaar stelt niet bekrachtigd is. Zo heeft mevrouw Rebatet Les Décombres opnieuw kunnen uitgeven zonder te hoeven vrezen voor strafvervolging. Mevrouw Destouches is echter tegen een dergelijk voornemen gekant, zoals Céline zelf ook toen hij nog leefde. Jarenlang hebben uitgevers haar erom aan het hoofd gezeurd, en er zijn al heel wat mensen geweest die er bij haar op hebben aangedrongen op haar besluit terug te komen, maar ze houdt er onverminderd aan vast. Wat de laster betreft, wij hebben nooit iemand voor de rechter gedaagd - bij die kwestie met Philippe Ganier-Raymond destijds in 1975 vanwege de uitgave van Une

[p. 37]

Certaine France lag het net even anders, in die zin dat het daarbij ging om verschillende fragmenten die zomaar bij elkaar waren gezet - de pagina's die betrekking hadden op Céline zijn toen op last van het Hof van Appèl verwijderd. In feite kunnen wij alleen nog in het geweer komen tegen aantasting van de nagedachtenis van een overledene, en dat is iets dat zich nog nooit heeft voorgedaan.

Hoe hebt u dat minder gelukkige voorval ervaren dat het huis van Céline van de nationale monumentenlijst is geschrapt?

Naar mijn gevoel is dat hele avontuur typisch Céline. Persoonlijk deed het mij wel deugd: Céline is nu eenmaal geen schrijver voor in een museum, voor in de academie. Zijn oeuvre staat in het volle leven. Je kunt over hem nooit wat zeggen zonder dat er onmiddellijk mensen zijn die zich van hun zetel verheffen en elkaar in de haren vliegen. Wees er maar liever blij om zou ik zeggen. Pas wanneer het oeuvre van Céline een zachte dood zal zijn gestorven zal men er zonder hartstocht over kunnen praten. Dat het huis van Céline in 1968 in brand vloog was Céline ten voeten uit, veel meer dan toen het erkend werd als een historisch monument. Vanwege die kwestie moest ik bovendien meteen denken aan wat er gebeurde rond de Reis, toen de uitreiking van de Prix Goncourt speelde. Dat was ook al zoiets dat alleen Céline maar kon overkomen: de Prix Goncourt praktisch in je zak hebben, om die dan een week later weer kwijt te zijn.

[vert.: Alexander van Baggum]