Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 20]

Mariet Lems
Hoe dichter bij de lezer hoe verder van huis

In september vorig jaar was ik te gast op het door het Poëziecentrum te Leuven georganiseerde 15e Europees Poëziefestival, dat zich deels in Antwerpen en deels in Moguer (Spanje) afspeelde. Aan de deelnemers was gevraagd gedichten en essays af te stemmen op het thema: ‘Hebben dichters nog zin?’

Het tweeledige in deze vraag leidde in geen van de gevallen tot een flauw woordspel in de zin van er nog zin in hebben. Als zodanig werd de vraag door alle dichters als irrelevant van tafel geveegd. Een dichter moet schrijven, ook als het hem tegenstaat en het zwoegen hem hoofdpijn en indigestie bezorgt.

In de andere betekenis bleek de vraag voor dichters aan dichters gesteld even zinloos. Vraagt een pianist of een loodgieter zich wel eens af of het zin heeft dat hij pianist of loodgieter is? Misschien alleen als er geen piano's meer zijn of wanneer alle buizen vervangen zijn door kunststof. Maar dan nog zal de pianist de muziek in zijn hoofd spelen, om niets kwijt te raken voor het geval er ineens weer een vleugel is. En de loodgieter? Giet misschien iets anders dan lood, dood gaat-ie toch wel.

Een dichter niet, een dichter is onsterfelijk. Na zijn dood wordt zijn taal bijgezet in de crypte van de herinnering. Bundels stijgen in waarde. Sommige. Andere flinterdunne bundeltjes dichter verdwijnen achter imposante namen van wereldformaat. Maar nooit vervliegt de hoop dat iemand later zo'n bundeltje vindt, het stof eraf blaast, een naam prevelt en een lezer wordt.

Dichter bij de lezer. Simple comme bonjour. Je legt een bundel als touwbrug over de afgrond tussen dichter en lezer en de ontmoeting is gegarandeerd. Er is alleen een klein probleempje. Touwbruggen worden nauwelijks nog gemaakt. De fabrikant schijnt er door in de knoop te komen. Alleen voor koningen en koninginnen wordt af en toe nog een kunstwerkje uit de kast gehaald, maar mindere goden moeten het doen met een enkel gespannen touw, waarop de dichter balanceert zonder het veilige vangnet van toehappende lezers. Hoe navrant.

In Antwerpen werd een schitterend netwerk geweven. In eerste instantie zag het er wat kaaltjes uit. De lezers/toehoorders waren in de minderheid en even raakten we in paniek. Wie zou ons verstaan?

Nooit eerder zag ik dichters zo spontaan van rol verwisselen. De Noor en de Italiaan begrepen de Spanjaard, de Belg en de Amerikaan vuurden de Roemeen aan, de Nederlander en de Ier bewonderden de Fransman, de Pool was ademloos bij de Fransman. Er ontstond een universele poëtische taal die als een spoel door de gespannen draden schoot. Het weefsel voelde als de mantel van de doran, de vrouwelijke druïde uit de Keltische mythologie. Een perfect geweven mantel maakt de draagster onschendbaar, maar de geringste weeffout vormt de opening naar de kwetsbaarste plek van de draagster.

We droegen de mantel tijdens onze dwaaltocht door Antwerpen op zoek naar een sfeervol en betaalbaar restaurant. Knut Ödegard, een van Noorwegens belangrijkste dichters, had het warm en verheugde zich op een drankje met ijs. ‘Met gletsjerijs graag,’ bromde hij vanonder zijn rossige snor. Behalve dat gletsjers in Antwerpen voor een merkwaardig beeld zorgden, konden we geen van allen iets bijzonders aan gletsjerijs ontdekken. Hij vertelde dat de IJslanders - hij woont in Reikjavik - niet bijzonder creatief zijn (vandaar dat hij er zich als dichter/vertaler gevestigd heeft!). Ze hebben een zuidelijke mentaliteit. De Spaanse dichter José Luis Reina Palazón ageerde luidruchtig, maar Ödegard, met één voet al in het restaurant, ging verder. De werkloosheid is groot, maar een slimme jongen hakt ijs uit de gletsjers en exporteert het naar Japan, waar ze dol zijn op gletsjerijs; het versplintert zo mooi in de whisky.

[p. 21]

We hieven het glas in een kakofonie van talen. Palazón vroeg: Wat wil je spreken, Spaans, Frans, Duits, Russisch of Engels? Nederlandse dichtregels werden via het Duits en Engels in het Spaans vertaald en we lachten om de zwier waarmee hij onze vertrouwde regels een nieuwe klank gaf. Palazón is dichter/vertaler in Frankfurt. Binnenkort zien de lezers van een Spaans literair tijdschrift een in het Nederlands handgeschreven gedicht over Ierland, vertaald in het Spaans. En in de USA zorgt de Amerikaanse dichter Mark Strand voor plaatsing van gedichten van de deelnemers in een tijdschrift van de Universiteit van Utah. Dichter bij de lezer via een mondiaal netwerk van wereldburgers. Dichter bij, wie weet, mijn eerste lezer over de grens.

Het was op de lagere school. In feite was de onderwijzer de eerste lezer, maar dat telde niet. Zijn verzoek was even afschrikwekkend als gênant. De hoon van mijn klasgenoten echode al door de grienden. Het enige lichtpuntje zat achter in de klas. Misschien zag hij mij nu eens een keer staan. Toen ik met dichtgeknepen keel mijn opstel voor de klas had voorgelezen, lachte hij tegen mij. Daarvoor nooit. Daarvoor was hij de slungel, die stomme dorpse meiden liever een pootje lichtte dan ze over het melkboerehondehaar te aaien. Hij raakte me zelfs aan.

Twee uur later, toen mijn bewustzijn een hart te hebben net begon weg te ebben, legde hij een seconde zijn hand in mijn nek. Ik haalde geen adem. Die hand. Hij had gezweefd boven woestijnen, gewezen naar de Niagara-watervallen en gespeeld met het zand van verre palmenstranden. Hij had ons zijn verhalen ingepeperd tot iemand hem met zijn gezicht in de brandnetels duwde. Van een afstand had ik toegekeken en ik weet niet meer of ik het zieliger vond voor hem dan voor mijzelf. Nu zou ik nooit meer de toverwoorden horen, die iets losmaakten dat ik niet benoemen kon. ‘Mag ik je opstel nog eens lezen?’ De stem met wereldklant liet tot op de laatste dag van de lagere school mijn pen over het papier dansen en mijn voeten veren. Toen vertrok hij.

Het opstel ging over de herfst. Het zal wel geregend hebben van de clichés.

Het onbereikbare, in landen of mensen, is altijd belangrijk voor het schrijven gebleven. Zolang het verlangen een niet gedeeld verlangen is, behoudt het de kracht van een blikopener. Het kan een stem, een woord, een oogopslag, een handdruk zijn. Voor de mensen die het betreft is het absoluut zonder gevaar. Dichterbij wil ik niet - verlangen moet verlangen blijven -, alleen dichter bij de kern van iets, dat meestal niets met ze te maken heeft. Ze zijn aanleiding en geen impuls tot verleiding, want de dichter wil worden verleid tot een gedicht om de lezer te verleiden.

Ooit was het geen persoon maar een land. Het raakte de kern op een zo overweldigende wijze dat ik dacht nooit in staat te zijn op te schrijven wat het loswoelde. (Marten Toonder had het ook. Hij was naar Ierland gegaan met de gedachte eens flink op te schieten met schrijven. Hij kreeg geen letter op papier; de natuur was te sterk.)

In de cottage, eigendom van twee in Nederland wonende Nederlandse broers, lagen dagboeken. Het was de plicht van de bezoeker er zijn reflecties in achter te laten voor de volgende bezoeker. Sommige bezoekers vermeldden niet veel meer dan het aantal glazen whisky, dat hen tot ver in de dag aan het bed gekluisterd had. Ook de eigenaren schenen zich in de ambiance van de pub ‘The seven horseshoes’ aardig thuis te voelen. Geen poëzie aan besteed, dacht ik, toen ik een gedicht op de laatste bladzijde van het dagboek schreef. Alleen leuk voor mezelf als ik jaren later weer eens terugkom.

Twee jaar later maakte ik kennis met een ander gedeelte van Ierland. Schitterend, maar ik miste iets dat ik in de verste verte niet kon benoemen. Mijn gedichten bij de op handen zijnde expositie van foto's van Ierland lukten niet. De woorden die er waren kwamen niet los van de beelden. Ze sloegen elkaar dood. Een paar maanden later, er stond nog niets op papier, kwam ik een van de eigenaren van de cottage tegen bij een gezamenlijke vriend. Een hartelijke groet, geen gesprek, zoals er in al die twaalf jaar van af en toe op afstand ontmoeten, nooit een gesprek was geweest, want waarover? Hoeveel uur van de veertien dagen het niet geregend heeft? Hoe lekker de

[p. 22]

bedden liggen na een nacht Iers doorzakken?

Tegen middernacht, toen Ierland dan toch ter sprake kwam, viel het woord ‘ontroerd’. Hoe navrant ook - de grens met Ulster loopt door de achtertuin van de cottage -, het woord sloeg in als een bom en het slachtoffer was sprakeloos van de uitwerking; een messcherpe splinter drong nooit zachter naar binnen. Het ‘als ik het lees ben ik weer thuis’ duwde de splinter nog eens stevig door. Ik wilde onmiddellijk naar huis. Na 24 uur was de punt van de splinter bij het oerpunt aangeland; één voor één wrikten de gedichten over het landschap, de sfeer en het licht zich los. De expositie werd een succes. Reacties zorgden voor een golfbaleffect, want een sneeuwbal heeft de gemiddelde Ier nog nooit gezien. Onlangs was ik terug op de plaats van vier jaar geleden. Ik noem het terugkeren naar een nul-punt, van waaruit alles mogelijk is en waarin alles zijn noodzaak verliest.

Telefoonbeantwoorders zijn niet noodzakelijk, wel gemakkelijk. Zelfs voor vastgelopen dichters. Het is een kwestie van een nummer draaien, naar de stem luisteren en weer neerleggen. En de persoon in kwestie maar horen klagen dat zoveel mensen de creativiteit missen om een boodschap in te spreken. Ik zeg niks, ik schrijf een gedicht.

Soms zegt een gedicht een lezer/toehoorder niets. Het heeft even geduurd om in te zien dat zo'n reactie, zeker als die vergezeld gaat van een onmiskenbaar verongelijkt toontje, meer over de persoon in kwestie zegt dan over mezelf. Ik zeg expres niet: over mijn gedicht. Want met iemand die het over mijn ‘onbegrijpelijke’ gedicht heeft op een toon van gelijkheid, valt te praten. Anders is het onbegonnen werk en kun je die persoon beter de mond snoeren met de naam van een goeie psychiater.

Tijdens het lezen uit mijn bundel en de nieuwste gedichten uit Bzzlletin had ik haar al gekweld horen zuchten. Zeker last van de warmte, dacht ik, want het was 30 graden. Dan moetje dus wel gek zijn of een echte diehard om op zondagmiddag in een literair café te gaan zitten.

Nadat ik op verzoek van de organisator het lange rijmende, strak in de vorm zittende gedicht had gelezen, waarmee ik jaren daarvoor schoorvoetend het open podium had betreden, ontplofte er iets.

‘Je had beter kunnen blijven rijmen,’ schreeuwde ze door het applaus heen. Ik schoot in de lach, en dat had ik niet moeten doen. Een gillende keukenmeid was er een sopdoekje bij. Het vuurwerk was niet van de lucht en de kleine ruimte barstte van de hitte. Ze schreef ook, dus ze wist best wat er zoal te koop was, en ze vond het veel beter dan dat zogenaamde poëtische gepuzzel dat tegenwoordig uitgegeven werd. Daar zat niemand op te wachten.

Omstanders probeerden haar te kalmeren en de organisator mij. Maar dat hoefde niet. Gebiologeerd keek ik vanaf het podium toe. De gifstroom was niet te stuiten. Ze was prachtig en zielig tegelijk. Haar taal had model kunnen staan voor een toneelstuk over miskende dichters. Aan de arm van een vriendin werd ze weggevoerd. Niet ver genoeg, zo bleek in de pauze. Ze liep een paar keer langzaam en dicht langs me. Kleine onderhuidse explosieven kwamen sputterend tot ontploffing. Ze lachte, zij het een beetje wantrouwig. Ik knikte haar toe, om te laten zien dat ik niet zo rottig en ongerijmd in mekaar zat als zij dacht. ‘En ik heb nog wel de eerste prijs gewonnen bij “Het schrijverke”,’ zei ze met de snik die bij het levenslied hoort.

Natuurlijk had ik nog iets moeten zeggen over cursussen en zo, maar na een bemoedigend knikje draaide ik me om naar mijn gesprekspartner. Die had ze, de toverwoorden en de stem.

Twee uur later ben ik op bezoek bij de 86-jarige dichter Jozef Eijckmans. De geluiden van de stad worden gedempt door de warmte. Negen verdiepingen boven de straat komen ze nauwelijks nog storend het geopende raam binnen.

‘Ik heb weinig lezers,’ zegt hij, ‘ze vinden mij ontoegankelijk.’

Hij pakt zijn nieuwste manuscript van de plank - zijn 24e bundel, De aangeklede stem kwam onlangs uit bij de Prom - en leest. Hij

[p. 23]

leest alsof elk woord opnieuw moet worden overdacht. Alsof hij de eerste lezer is.

‘Ik denk dat het nu op is,’ zegt hij met de vitaliteit van een beginner, ‘hierna valt er niets meer te schrijven.’

Hij veert op, zet thee en vertelt over de tijd dat dichters elkaars gedichten nog vriendschappelijk in café ‘De Posthoorn’ bespraken. Bloem, Nijhoff, Van Hussem, Roland Holst die niet aardig was en Rodenko die zijn eerste bundel samenstelde. ‘Je merkte nooit iets van afgunst of van een kleinerende toon. Je had iets aan elkaars mening. Als het gedicht daar goed was, was het ook goed voor de lezer.’ Hij glimlacht en steekt een sigaar op.

‘Heb je je nieuwste gedicht bij je?’ En de dichter wordt lezer en weer dichter. Dichterbij kan niet.

Jozef Eijckmans noemt een gedicht een andere werkelijkheid. Maar hoe krijg je iemand die nauwelijks thuis is in zijn eigen werkelijkheid zo ver, dat hij iets van die andere werkelijkheid begrijpt?

Die maandag gaf ik een gastles over poëzie bij een groep die mijlenver van de poëzie afstaat. Het zijn volwassenen die op de een of andere manier de literaire boot gemist hebben. Maar het zijn doordouwers, die drie jaar lang hard werken om zekerder in hun taal te staan.

In het eerste jaar ben ik voorzichtig begonnen met poëzieversjes en kinderrijmpjes. Het rijm maakt dat je ze hebt onthouden. Schrijfopdrachten worden, om de veiligheid te waarborgen, in tweetallen uitgevoerd. In het tweede jaar durven ze het alleen. De verrassing is groot als een gedachte kernachtig en mooi in een paar zinnen kan worden samengevat. Het derde jaar popelen ze om te schrijven. Er is geen juf met een rood potlood, wat zij schrijven is goed, omdat ze het zelf bedacht hebben.

De les was afgelopen. Zoals gebruikelijk was er de evaluatieronde. Hij was nieuw en keek mij aan met de ogen van een kleuter die zijn eerste woordje ontdekt heeft, en daarmee de wereld. De grote man in het nette pak straalde van oor tot oor, toen hij zei dat het hem heel erg meegevallen was. ‘Ik dacht dat er een grijze dame in een grijs mantelpak een beetje duf over gedichten zou komen praten, nou nee, van mij mag je nog eens komen, hartstikke leuk, poëzie, eigenlijk.’

Hij ontroerde mij, de man die op de cursus Nederlands was gekomen, nadat hij door zijn promotie door de mand gevallen was. Hij kon geen memo's schrijven. Vol slimmigheidjes had hij zijn handicap jaren kunnen verbloemen. Hij had zijn superieuren een geletterde werknemer voorgespiegeld, door geen opdracht in het buitenland af te slaan. Zijn Engels en Duits waren perfect. Zolang hij maar niet hoefde te schrijven. De vreemde talen had hij geleerd van de t.v. Omdat hij de ondertiteling niet snel genoeg kon lezen, moest hij zich noodgedwongen concentreren op de vreemde taal. Na jaren en jaren consequent kijken naar situaties en gebaren en die te combineren met de woorden, werd de taal hem eigen. Hij heeft leren schrijven. Hij heeft zijn eigen gedachten in kernachtige zinnen leren weergeven. Soms is het net poëzie. Hij is zijn eigen verbaasde lezer. En dat is voorlopig mooi genoeg.

De dichter en de lezer verhouden zich tot elkaar als geliefden. Ze trekken aan en stoten af. Ze verleiden en trappen op elkaars ziel. Het enige verschil is dat geliefden elkaar goed kennen en soms geen woorden nodig hebben. En tussen dichter en lezer zijn woorden nodig als touwladder, als toonladder. Maar elkaar kennen hoeft niet. Soms is dat gemakkelijk, soms jammer. Want sommige lezers zijn hard nodig, als ze tenminste niet ladderzat van de Ierse whisky dwars door het geheim heen slapen.