Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 17]

Dirk Kroon
Dichter bij de stilte

Tot mijn vijftiende heb ik nauwelijks gelezen. Boeken betekenden in mijn eerste levensfase een vorm van ontspanning die niet uitstak boven andere plezierige bezigheden. De aanraking van een echte voetbal bijvoorbeeld, een heuse ‘leren kik’, was talloze malen weldadiger dan het vasthouden van een gebonden boek. Een bal uit het doelgebied houden gaf ook meer voldoening dan de verwikkeling van een verhaal leren kennen.

Wie echter vijftien, zestien jaar wordt, wil de wereld verkennen. En dáárbij waren boeken voor mij een uitkomst. Je bereikte oneindig sneller je doel door te lezen dan door het doen van eigen onderzoek. Schrijvers gaven concrete sleutels tot de gesloten werkelijkheid in handen. Na verloop van tijd ervoer ik hun uitspraken als dermate essentieel, dat deze de ervaren werkelijkheid gingen verdringen. Lezen werd belangrijker dan leven.

Gedichten bleken het toppunt. Een zo geconcentreerde vorm van leven trof je in je eigen realiteit niet aan. Literatuur was een kostbaar residu dat auteurs graag schonken aan lezers. Dichtregels speelden voortdurend door mijn hoofd en kregen zoveel waarde, dat ze beslissingen in mijn leven bepaalden. Hoger inzicht was immers nergens te vinden.

Ten overvloede teken ik hierbij aan, dat in deze tweede levensfase evenmin sprake kon zijn van lezen als een te verkiezen vorm van ontspanning. Die vond ik veeleer in de omgang met leeftijdgenoten. Nog altijd hecht ik weinig waarde aan wat men ‘onderhoudende’ literatuur kan noemen en beoordeel ik deze als een vrijblijvende esthetische bezigheid. Een cabaretier krijgt mij bovendien eerder aan het lachen dan een leuk gedicht. Het is niet anders.

Literatuur is voor mij verbonden met engagement, met onuitgesproken stellingname. Dat de tijdgeest - in de jaren zestig - en mijn opvoeding - door gelovige ouders - meehielpen naar zingeving, waarheid en levenshouding te zoeken, heb ik als prettig ervaren. Van ivoren torens ben ik bevrijd gebleven.

Het schrijven was voor mij de voortzetting van een leesproces. In tegenstelling tot wat ik mij had voorgesteld, bleek schrijven nauwelijks: vorm geven aan wat je geleerd hebt. Schrijven bleek te zijn: ontdekken, aantreffen, gewaarworden. Vanuit een creatieve impuls vindt een dichter iets, zoekend, verkennend - al is het maar een titel als Wie wat vindt heeft slecht gezocht (Rutger Kopland). Niet zomaar heetten middeleeuwse dichters troubadours en trouvères, op basis van het werkwoord trobador, hetgeen vinden betekent. Niet zomaar noemde ik in 1983 een overzichtsbundel Vindplaatsen. Ik zag in dat er geen gedicht ontstond zonder die creatieve drang tot ontdekken. Wie iets weet en niet meer hoeft te zoeken schrijft geen gedicht, maar een artikel of neemt plaats voor een groep studenten.

In dit licht valt het te begrijpen dat zeer jonge mensen de eerste literaire prestaties leveren. Wat zij missen aan levenservaring wordt vergoed door creatieve impulsen. Een gedicht van een vijftienjarige kan voldoende kracht bezitten. Leert de natuurkunde niet: F=m x a? De massa, het gewicht van een jongeling, moge beperkt zijn, de versnelling, de creatieve drang zorgt alsnog voor voldoende kracht.

Er speelt nog iets anders mee. Literaire uitspraken zijn, behalve qua vorm, ook inhoudelijk van een andere orde dan bijvoorbeeld filosofische theses. Ze zijn minder stellig, ze laten ruimte en bieden meer dan één perspectief - afhankelijk van de invalshoek waaronder men ze benadert. Bovenstaande regel van Kopland bewijst het al: met literaire uitspraken kun je leren leven, maar ze bevatten leefregels noch levenslessen. Spraak en tegenspraak zijn erin verenigd. In die zin spiegelen ze dat wat men een hogere werkelijkheid kan noemen. Ze tonen de bron van sprakeloosheid. Aan de lezer, aan de schrijver. Beiden verkeren in verwondering, beiden staan met lege handen. Ontdaan, zoals het hoort.

[p. 18]

Lezen is een vorm van schrijven. Wie een auteur volgt, doet dit niet lijdzaam, maar actief, zo het de literatuur betreft. De zintuigen op scherp, de aandacht gericht op wat zich afpeelt en laat raden. Als ik een beeld zoek voor de verhouding tussen auteur en publiek, kom ik op een voorval in Portugal. Ik ben in Sintra en zoek een taxi; ik wil naar een twintig kilometer verderop gelegen plek. De zachtmoedige chauffeur die ik tref, maakt op schuchtere wijze duidelijk dat hij mij er heel graag heen zal brengen. Maar hij heeft een vraag: heb ik er bezwaar tegen als zijn bejaarde vader die naast hem zit, meerijdt? Die had thuis niemand om zich heen en gezien zijn leeftijd was het beter als er iemand in de buurt was. Uiteraard gaan we gezamenlijk op weg. Tijdens de rit houdt de oude man zich volstrekt stil. Zelfs als ik het gesprek een dusdanige wending geef dat hij zich tot een reactie uitgenodigd kan voelen, zwijgt hij. Hij denkt gewoon het zijne tijdens de reis. Bij het uit elkaar gaan klinkt er een bescheiden groet en zie ik een glinstering in zijn ogen.

Het gedrag van die oude man is vergelijkbaar met dat van de lezer: hij volgde de richting die ik aangaf, nam een zelfde werkelijkheid waar en interpreteerde naar believen. De intensiteit waarmee hij de reis onderging behoefde niet anders te zijn dan die van mij of een ander. Zijn herinneringsmomenten waren ongetwijfeld talrijker dan wat hij waarnam. Hij kende de streek; voor mij was elk onderdeel van het landschap nieuw. En niet iedere nieuwe observatie of ervaring is de sterkste. De stilte die de oude man in acht nam, typeert evenzeer de positie van de lezer. Deze schrijft mee aan het gedicht, maar zegt het niemand. Hij respecteert de realiteit van de dichter en voegt er zijn eigen werkelijkheid aan toe. Zodra de lezer de eigen gevoels- en gedachtenwereld zou verwoorden, zou hij niet meer lezen, niet meer reizen - hoogstens een reisbeschrijving geven.

Ontmoetingen met lezers omgeef ik het liefst met stilte. Al wat wordt toegevoegd, heeft meer weg van bespreken dan van spreken. Contacten via voorleesavonden en middelbare-schoolscripties maken dit meestal meteen duidelijk. Omgangstaal doet nogal af aan de geladen stilte die een literaire ontmoeting kenmerkt.

Ik herinner mij hoe ik voor de eerste maal geconfronteerd werd met lezers die ik niet kende. Vlaardingen, boekhandel Den Braak. Ik sta voor een ruim gevulde kast met poëzie. Naast mij staan twee mensen, vader en dochter waarschijnlijk. Opeens vraagt het meisje: ‘Zullen we een bundel van Dirk Kroon kopen?’ - ‘Dat is goed,’ klinkt het.

Ik ben verbijsterd. Gebeurt dit echt? Word ik voor de gek gehouden? Moet ik reageren? Aanbieden te signeren?

Ik houd mij stil. De twee verdwijnen met een van mijn bundels. Het bizarre toeval wil dat de bundel de titel draagt Varianten van stilte. De werkelijkheid is gekker dan een mens kan bedenken. Werkelijkheid wordt dan ook niet bedacht, werkelijkheid voltrekt zich. Ik neem afstand en kijk geboeid toe.

Tegenover beroepslezers vind ik stilzwijgen een verplichting. Een tweegesprek met critici zou gênant zijn, zelfs wanneer zij dieper op het besprokene ingaan. Als dichter respecteer ik hun bevindingen, gun ik hun de diverse interpretaties en ben ik dankbaar voor lijnen die zij in m'n werk weten aan te wijzen.

Critici en essayisten zitten bovendien niet op reacties te wachten. Zij richten zich tot de lezers van tijdschrift of krant. Naar ik aanneem is hun voldoening gelegen in de mate waarin zij informeren, profileren en ontdekkingen doen. De beloning van intensief lezen ligt toch vooral in het vinden van onopgemerkte sporen en het in kaart brengen van iemands oeuvre.

Zoekend, vindend.

Sommige lezers worden bekenden. Zij ondergaan een literair produkt als een wenk en reageren. Zij zoeken geen contact, maar de ontmoeting. Ze doen verslag van hun ervaringen met jouw werk en laten zien wat je zelf bij andere dichters ervaart: getroffen te zijn. Daarin zijn ze kwetsbaar. Ze zijn nooit bedreigend, leven met literatuur, dus met vrijheid. Sommigen van hen weten een dichter met

[p. 19]

diens eigen werk te verrassen, ze doen ontdekkingen die je zelf nauwelijks kende, lezen jouw regels en plaatsen ze herhaaldelijk in een ander, verhelderend verband. Die ideale lezers beleven de werkelijkheid waarnaar je op zoek was toen je de woorden vond. Tenminste, dit doen ze vermoeden. Je praat er samen niet over, je koestert de vraag meer dan het antwoord, je handhaaft een geheim.

Een van hen stuurde mij met nieuwjaar een citaat: ‘winterse stilte/ scherpt het gehoor’. Regels van mijzelf waaraan ik lang niet gedacht had. Ik ervaar ze alsof ze van een ander zijn.

Dat zijn ze ook, als het goed is.

De middeleeuwse dichter die zijn verzen niet ondertekende, wist wellicht welke gezamenlijkheid en welke weldaad er in de anonimiteit ligt besloten.

Het anonieme is zoveel als stilte.