Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 12]

Hans van de Waarsenburg
Over de geneugten van het dichterschap
Enkele herinneringen

Het voorlezen van gedichten in grote of kleine zalen, in achterafdorpen of in achteraflanden: als dichter moet je er vroeg of laat aan geloven. ‘Als dichter moet je uit je ivoren toren komen,’ werd er tegen je gezegd. ‘Contact met het publiek!’ was een veel gehoorde slogan. ‘Het kan de verkoop stimuleren,’ suggereerde en suggereert de uitgever. Als jong dichter klonk dit alles je niet onredelijk in de oren. Bovendien was je ‘on the road’: per brommer (de Volkshogescholen in de buurt waren zeer poëzie-‘minded’), per trein of soms midden in de nacht (terug)liftend, omdat je de laatste trein gemist had.

Quasi-romantiek natuurlijk, want het is geen pretje om op je brommer in zware november-stormen diep in de nacht zeiknat thuis te komen met doorweekte bundels en koppijn van het oeverloze gelul. Riagg-werk avant la lettre maar poëzie, ho maar.

Natuurlijk kon ik met het openbaar vervoer naar deze oorden en met een auto van het station worden gehaald. 's Avonds was er altijd wel een vormingwerker of een deelnemer/patiënt te vinden die me huiswaarts wilde brengen. In de praktijk - het is in het begin twee keer voorgekomen - ben ik door zulke deelnemers/patiënten thuisgebracht. Beschadigde vrouwen van wat ik toen een zeer middelbare leeftijd vond (40 of daaromtrent) in derdehands Volkswagentjes of gefrustreerde Deux Chevaux. Ritten die - eenmaal op weg na een eeuwigdurend starten - meestal met dezelfde vraag begonnen: of ik gelukkig getrouwd was.

Zij niet.

Volgden liefdesperikelen, mishandeling (vast onderdeel), scheidingsverhalen en hun grote liefde voor de poëzie. Huilen, diepe zuchten, stoppen op parkeerplaatsen en ik maar op mijn horloge kijken, want mijn kinderen waren klein en in de vroege ochtend zeer hongerig.

De oude Kapitein Mobylette bleek een patente oplossing in het Limburgse heuvelland, hoewel ik soms moest afstappen om lopend de toppen te bereiken.

In de winters van de zestiger jaren moest ik zelfs tot drie maal per week acte de presence geven en werd ik om mijn idealisme en inzet geprezen. Maar zo snel als mogelijk verdween ik na afloop van de zittingen in een belendend kantoortje om er het afgesproken honorarium te incasseren, een kwitantie te ondertekenen en als een dief in de nacht op mijn Moped te verdwijnen. Vele potjes overheerlijk Olvarit en grote bussen Ovomaltine konden mijn vrouw en ik dankzij het floreren van het Volkshogeschool-wezen voor ons nog zeer jonge nageslacht aanschaffen.

En de poëzie? Ach, dat was een therapeutische kapstok tot eer en meerdere glorie van de forsbetalende deelnemers en vormingswerkers. Aanvankelijk was ik oprecht verbaasd door het feit dat mensen belangstelling konden veinzen. Talloos waren de bekentenissen in de pauzes: ‘Ik heb zo genoten van uw gedichten.’ Stilte, diepe zucht, trek aan sigaret. ‘Weet u, ik schrijf ook. Wilt u mijn gedichten eens lezen en eerlijk uw mening geven?’

Eén feit herinner ik me scherp: een dichtbundel heb ik tijdens deze bijeenkomsten nooit verkocht.

Pikorde

Het optreden in den lande had meestal een ander karakter, hoewel daar ook sektarische of therapeutische tendensen aanwezig konden zijn.

Word je als dichter-alleen in een provinciestad uitgenodigd dan moet je op je hoede zijn. Het dichten heeft er een grote vlucht genomen, hoewel ik vermoed dat het altijd bestaan heeft en decennia lang als een veenbrand ondergronds heeft gesmeuld. Met de trek van de

[p. 13]

dichter naar het platteland kwamen de plaatselijke talenten als paddestoelen tijdens een vochtige herfstdag tevoorschijn om zich later in een Literair Café of een Literair Platform te organiseren. Zij koesteren zich in de glans van de landelijk bekende dichter, zijn trots op het artikele in de plaatselijke courant en juichen als zij zichzelf op de foto herkennen (een hand, een bil, een voet, een rug) in de schaduw van de landelijk bekende dichter. Het zijn nijvere en aardige mensen. Hun literaire interesse dient geroemd te worden evenals hun vindingrijkheid, want al klagen zij steen en been, altijd krijgt de dichter keurig netjes tot op de laatste cent zijn honorarium en reiskosten van de organiserende mevrouw uitbetaald. Desnoods wordt het ontbrekende gedeelte van het honorarium met zachte aandrang uit de portefeuille van haar echtgenoot gefourneerd.

(Zij: ‘U bent blijkbaar niet zo bekend als Simon Vinkenoog. Hem konden we helemaal uit het geldkistje betalen en we hielden zelfs nog iets over. Maar toch net niet genoeg, zie ik nu.’

Hij: ‘Ik houd veel van poëzie. Ik heb vroeger voor haar nog wel eens een liefdesgedicht geschreven. Ik zal het straks bij een goed glas wijn eens voorlezen. Het zal me benieuwen wat u ervan vindt.’)

Zuuroprispend - ondanks de goede wijn - zijn die nazitten in bungalows, villa's of herenhuizen. Schrijvende vrienden of vriendinnen worden meegetroond om euforisch tot diep in de nacht ‘ook eens’ uit eigen werk voor te dragen. Er worden kreten van bewondering geslaakt. Een ijzersterke opmerking, die de onderlinge pikorde genadeloos accentueert: ‘Goh, wat ben jij de laatste maanden vooruit gegaan! Enig zeg!’

Somber en dorstig tolt de dichter ten slotte knikkebollend in het speciaal voor hem opgemaakte bed, dat zich soms in een opberghok, soms op een koude zolderkamer en soms in een naar poep en pies ruikende kinderkamer bevindt. Meestal is hij voor een lezing uit eigen werk twee dagen kwijt en duurt het ook nog eens twee dagen om weer op krachten te komen. En moe als de dichter na zo'n krachttoer nog enige tijd blijft, stuurt hij de dikke enveloppen met gedichten en de bundels die in eigen beheer zijn uitgegeven ongelezen retour afzender.

Naar Volkshogescholen of andere Instituten voor Geestelijke Vorming, Bij- of Herscholing reist de dichter uit principe niet meer. Bij uitzondering leest hij in een Literair Café, in een van de plaatsen waar hij ooit verbleef, zodat hij de trein naar huis kan nemen. Optreden met collega's genieten zijn voorkeur; zij het met mondjesmaat, want streng dient aan een aantal voorwaarden te worden voldaan: het honorarium, de lengte van het lezen (10-12 minuten maximaal; dit dient standaard te worden ingevoerd op straffe van hardhandige verwijdering van de dichter van het podium) en het verblijf dat in een redelijk tot goed hotel met nachtportier of nachtsleutel dient plaats te vinden.

Risico's

Maar ondanks jarenlange ervaring en het stellen van strenge eisen gebeuren er telkens onverwachte dingen. Vanaf het moment dat de dichter papier en pen neerlegt en in de buitenlucht stapt om ergens uit eigen werk voor te gaan lezen, loopt hij risico's.

Hij herinnert zich een dame die plotseling uit het publiek opstaat en hem toeschreeuwt: ‘Schandalig is het, dat u zich hiervoor laat betalen. U kent uw eigen werk niet eens uit uw hoofd. En dat noemt zich dichter.’

Tijdens een lezing voor studenten M.O-Nederlands hamert de dichter verschillende keren op het feit, dat het voor toekomstige leraren Nederlands belangrijk is om veel te lezen en om zich op de hoogte te houden van de ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur. Hoon wordt zijn deel:

‘Lezen? Moderne literatuur? De meesten van ons hebben een baan of gezin meneer, daarnaast volgen we deze studie. Waar moeten wij de tijd vandaan halen om te lezen?’ (Instemmend applaus).

Soms duiken er vergeten familieleden of vrienden uit een ver verleden op, die hem ordinair omhelzen of alsnog dat appeltje met hem willen schillen.

Wanneer de dichter aan de beurt is om te

[p. 14]

lezen loopt hij niet via een trapje het podium op, maar neemt hij een aanloop en springt. Hij is meteen het succes van de avond: hij struikelt en knalt met de microfoon tussen zijn benen op de planken.

En als de dichter nu in het buitenland moet lezen? Dan vertienvoudigt het risico zich onmiddellijk. Vliegangsten, jeneverplassen, verlopen paspoorten, vertrokken vliegtuigen, verdwenen gedichten, verdwenen vertalingen, verdwenen bagage, verdwenen valuta, misverstanden en ongelukken - het ergste dat men de dichter toedenken kan, gebeurt.

Zo ontvangt hij een brief van een ministerie, toen nog C.R.M., of hij naar de Poetry Evenings of Struga wil gaan.

Hij gaat, gestoken in een nieuw kostuum - zijn eerste na vele jaren - en landt na een eeuwigdurende vliegreis in Belgrado. Op de Aerodrome van Belgrado stapt hij vrolijk zingend uit en na vele uren wachten en emmers wijn wordt hij in een klein vliegtuigje met lallende en dronken collega-dichters naar Ohrid getransporteerd. Hem maakt het niets meer uit. Vliegen vindt hij leuker dan hij dacht, zeker in samenzang, en vooral nu zijn vliegangst door de wijn is gedempt. Hem dreigt geen enkel gevaar meer. De dichter kan rustig een kootje van zijn pink of schrijfvinger missen. Of drie vingers of een rechterhand, een been, een hand en twee benen. Zijn hele lijf is immers tot in de kleinste details verzekerd door C.R.M.

Wel is hem te verstaan gegeven dat hij moet oppassen voor leden van de communistische veiligheidsdiensten, in het bijzonder de vrouwelijke leden daarvan die in hotelbars of slaapkamers kunnen opduiken om Nationale Geheimen te ontfutselen. In dergelijke gevallen dient de dichter onverwijld de ambassadeur in Belgrado in kennis te stellen.

Wanneer hij om zeven uur 's ochtends in Ohrid landt is de dichter euforisch: hier hebben zeven zigeuners ooit hun bruiloft gevierd! ‘Bob den Doolaard, ik groet je!’ roept de dichter terwijl hij glaasjes alcohol van vreemde smaak, hem aangeboden door Macedonische meisjes in klederdracht, probeert door te slikken, en er melancholische muziek wordt gespeeld.

Monument

De dichter was toen nog jong, daarom was er voor hem op dat moment nauwelijks verschil meer tussen dag en nacht, avond of ochtend. In het hotel kreeg hij een kamer, die hij moest delen met een andere dichter. Het maakte hem niets meer uit. Omdat het ene bed al was beslapen en er bagage in de buurt stond, koos hij het andere, zette zijn koffer ernaast. ‘On the road,’ dacht hij en viel in een diepe slaap.

Na enkele uren schrok hij wakker, haalde een kam door zijn haren en streek zijn verkreukelde nieuwe pak een beetje in de plooi.

Toen hij in de lounge van het hotel rondkeek, kwam er plotseling iemand op hem aflopen. De jonge dichter wreef eens door de ogen. Sliep hij nog? Liep daar echt de door hem bewonderde Vlaamse dichter Paul Snoek op hem af? In 1964 had hij met zorgvuldig gespaard geld, misschien beter: georganiseerd geld, de bundel Renaissance van hem gekocht in de plaatselijke boekhandel.

De man met het millimeterhaar omhelsde hem, noemde zijn naam en zei dat hij een bundel van hem wilde uitgeven in zijn nieuwe reeks, Manteau Profiel.

Zoiets had de jonge dichter zich alleen in zijn stoutste dromen voorgesteld. Helaas had hij op dat moment al een uitgever en geloofde hij dit door hem bewonderde monument van de Vlaamse literatuur niet helemaal. (Later bleek het wel degelijk te kloppen. De door Paul Snoek verzonden brief met het voorstel tot uitgave van een bundel lag op zijn bureau toen hij dodelijk vermoeid en verzwakt van zijn Macedonische avontuur terugkeerde.) Na enkele glazen slivovitsa aan de bar, bleek Paul Snoek mijn kamergenoot te zijn. ‘Skol Hans,’ zei hij. ‘Dit worden leuke dagen. Excuseer me een ogenblik.’ Hij liet zijn glas staan en liep naar een gezelschap dat op dat moment de bar van het hotel binnentrad. Hij omhelsde een man met een doorgroefd gezicht, die enigszins ongelukkig en hulpeloos rondkeek. Enkele minuten later stond hij weer naast me. ‘W.H. Auden, een van de grootste dichters van deze tijd,’ zei Snoek. ‘We gaan een dezer dagen over vertalingen praten, want ik ben hier om zaken te doen.’

[p. 15]

Champagne

Na twee bijna slapeloze nachten, want de door mij bewonderde dichter snurkte in zijn eenpersoonsbed een oorlog bij elkaar, stond hij plotseling om zes uur 's morgens naast mijn bed.

‘Word wakker,’ beval hij. ‘Dit wordt een bijzondere dag.’

Er zat nog ruis van zand en muziek in mijn oren en ogen. ‘Vanavond om half acht gaan we champagne drinken. Hoort ge?’

Champagne drinken, vanavond om half acht? ‘Ik zit in de lounge van het hotel en daar verwacht ik u en anderen!’

Beduusd mompelde ik dat ik hem niet in de steek zou laten. Uiteindelijk was ik er ook bij toen hij zich de vorige dag kaal liet scheren in een kleine kapperszaak in Ohrid. De foto's daarvan koester ik in een vergeten archief. Ook de stem van Auden herinner ik me trouwens nog; en fletse dia's bewijzen dat ik hem heb ontmoet; ik koester die ene, waarop Auden staat die mij de hand schudt. Mijn hand is op die dia duidelijk zichtbaar.

Maar goed, die champagne-avond. Snoek zat er om half acht en er stonden vijf flessen champagne in koelers op de tafel voor hem. Met een tevreden grijns nipte hij aan een glas. Dat had hij toch maar mooi geregeld!

Ik wandelde een half uur langs het meer van Ohrid, zat op een terras en keek gefascineerd naar de bergen van Albanië.

Toen ik in het hotel terugkwam, was het feest voorzichtig begonnen. Snoek stelde me voor aan de dichters die ik al kende, schonk een glas voor me in en we toostten. Nog een fles en nog een fles, de champagne vloeide letterlijk en alles was voor zijn rekening, zoals hij meermalen in het Frans verkondigde. Natuurlijk was Paul Snoek een groot dichter, misschien wel een van de grootste van de wereld, nietwaar? Jammer dat W.H. Auden hier niet zat. Hij wilde wel komen, maar had andere besognes, maar zij waren goede vrienden en Hans kon dat allemaal bevestigen (grijns en vette knipoog), want wij waren ondanks het verschil in leeftijd goede vrienden en bovendien sliepen we op één kamer en hij zou een bundel van mij uitgeven.

Toen iedereen was vertrokken en ik ook naar onze kamer wilde, riep Paul Snoek een ober om de rekening van deze zo gedenkwaardige avond te betalen.

De belletjes waren me naar de kop gestegen, dacht ik toen Snoek met de vriendelijke ober een debat over de rekening aanging. Na enkele minuten stond hij bruusk op om, zoals hij woedend riep, naar onze kamer te gaan. Ik bleef achter en staarde naar het slagveld van lege flessen, volle asbakken en een vertwijfelde ober. De rekening die - snel omgerekend - ongeveer achthonderd gulden bedroeg, kon ik helaas niet betalen.

Na een koffie aan de bar besloot ik om in nevels van champagne te gaan slapen. Met de lift ging ik naar onze etage en vond de deur van de kamer op slot. Vreemd, dacht ik, want we hadden een simpele afspraak: de eerste die naar de kamer gaat laat de deur op een kleine kier staan, zodat de ander erin kan. Er was in het hotel slechts één sleutel voor onze kamer beschikbaar, vandaar.

Snoek was dus niet in de kamer, hoewel, ach kom, en ik nam de lift naar beneden en kreeg keurig de sleutel van onze kamer.

Groot was de verwondering om de dichter Paul Snoek even later gekleed op zijn bed aan te treffen. De deur van de hotelkamer vertoonde geen spoor van braak. Ronkend en blazend als een oude stoomlocomotief sliep hij de slaap der onschuldigen. Maar ik kon niet in slaap komen. Hoe was het in godsnaam mogelijk dat Snoek onze hotelkamer was binnengekomen terwijl de sleutel beneden hing? Toch een duplicaatsleutel op de kop getikt? Het zou me niet verbaasd hebben. Hij had eerder al eens geprobeerd om na een fles Bols over het water van het meer van Ohrid te wandelen, tot grote hilariteit van de internationale dichtersgemeenschap. Maar nu? Er was ongetwijfeld iets met mij aan de hand.

Een groot dichter in Albanië

Bij het late ontbijt, de ochtend daarna, gonsde het van de geruchten. Er was iets gebeurd op de tweede etage. Iemand had er geroepen en bij een oude man op een kamerdeur gebonkt. De oude man had voorzichtig zijn deur geopend en was bruut opzij geduwd.

[p. 16]

Een kaal persoon was door zijn kamer gerend, had de balkondeur opengerukt en was over het zijschot gesprongen.

De oude man was in paniek geraakt en had om hulp geroepen. De tweede etage, waar onze kamer lag, was enkele minuten in rep en roer geweest. De tweede etage? dacht ik en er begon vaag een lampje te branden.

De grijns op zijn gezicht, laat in de middag, toen ik hem eindelijk weer ontmoette - ‘Ik heb kilometers gewandeld en ik weet dat ik een groot dichter in Albanië kan zijn. Vraag me niet hoe zunne, maar ik heb hier zo mijn relaties opgebouwd.’

‘Maar Paul, die champagne?’

‘Allez, de ober, de chefober, de bedrijfsleider, het was toch een eenvoudig verhaal. Ik heb het ze stuk voor stuk in begrijpelijke taal verteld en eraan toegevoegd dat ik goede connecties had met de Belgische ambassadeur in Belgrado en met onze huidige minister van Buitenlandse zaken. De directeur van het hotel is een intelligent man, want hij begreep het uiteindelijk.’

‘Wat heb je ze verteld?’

‘Ik heb ze gezegd dat als ik vodka bestelde, ik Joegoslavisch water kreeg en als ik pivo bestelde, werd er Joegoslavisch bier op tafel gezet; ook de limonade, de campari, zelfs de whisky waren van Joegoslavische makelij. En toen ik champagne bestelde, verwachtte ik niets anders dan Joegoslavische champagne. En ik heb ze verteld dat dit de reden was dat ik weigerde om Franse champagne te betalen.’

‘En hoe reageerde die directeur?’

‘Ik heb hem honderdvijftig Hollandse guldens betaald en hem vijftig gulden fooi gegeven! Dat is plezant zaken doen manneke. Kom, ik trakteer op een fles champagne. Maar niet hier. Ik weet een betere plek.’

Vertaling

De laatste avond van ons verblijf in Macedonië moesten we tot besluit in Skopje een gedicht lezen. Ergens op een heuvel met een kasteel. Er stonden honderden mensen. Het ene na het andere gedicht werd voorgelezen, waarna een vertaling volgde.

Toen ik aan de beurt was bleek ik mijn bundel vergeten of verloren te hebben.

‘Niets aan de hand,’ zei Snoek. ‘Lees er een van mij voor, dat heeft hier toch niemand in de gaten.’ Hij duwde me snel een bundel in mijn hand. Het was een verfomfaaid exemplaar van Renaissance.

Tijdens het afscheidsfeest werd ik door een dame op mijn schouder getikt. Verontwaardigd deelde ze mij in het Nederlands mede, dat er iets verschrikkelijks was gebeurd. Er was een verkeerde vertaling voorgelezen. ‘Afschuwelijk,’ zei ze misprijzend. ‘Ze leren het hier nooit. Daar reist u nu al die kilometers voor. Wilt u dat ik hier iets aan doe? Ik spreek goed Macedonisch.’

Ik keek haar aan, schoot in de lach en zei: ‘Ja, richt maar een Literair Café op.’