Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 93]

Jeroen Brouwers
De laatste muze
Over ‘Het verkoolde alfabet’

Jeroen Brouwers

Ergens in Het verkoolde alfabet beschrijft Paul de Wispelaere een literaire voorleesmiddag in Rotterdam, januari 1991.

‘Jef Geeraerts en Hugo Raes lazen verhalen met als thema het ouder worden, en hen vanaf mijn stoel beluisterend met een soortgelijk fragment van dit dagboek in de hand, dacht ik met een schok: is mijn hele generatie nu door dezelfde hond gebeten? Zitten wij allemaal met dezelfde schrik op het lijf?’

De Wispelaeres generatie is die van omstreeks 1930. Zachtjesaan oud geworden Vlaamse letterenbonzen, weliswaar nog niet tot aan het kaakbot in de grafkuil verzonken, maar van wie de meesten niettemin al met beide benen de vergetelheid zijn binnengestapt.

Van deze generatie is De Wispeiaere de belangrijkste criticus geweest, zelfs de beste die de Vlaamse literatuur ooit heeft opgeleverd. Dat hij ook tot de meest vooraanstaande prozaschrijvers van deze generatie behoort, is pas metterjaren duidelijk geworden, in deze kwaliteit is hij al te lang in de schaduwen van zijn tijdgenoten weggemoffeld geweest.

Just fade away...

‘In de langzamerhand tot as vervallende generatie waartoe De Wispelaere behoort, blijkt hijzelf de vonk te zijn, die na heel lang te hebben liggen smeulen eindelijk is opgeflakkerd tot vlam.’

Schrijvers ondergaan uiteindelijk veelal het lot van de ‘old soldiers’ uit het weemoedige lied: ‘They just fade away’. Maar soms, zodra de tijd zijn selecties heeft gemaakt en de reputaties van weleer zijn verbleekt tot contourloze vlekken op het behang, tekent zich in de grauwe mist opeens nog een schijnsel af. In de langzamerhand tot as vervallende generatie waartoe De Wispelaere behoort, blijkt hijzelf de vonk te zijn, die na heel lang

[p. 94]

te hebben liggen smeulen eindelijk is opgeflakkerd tot vlam.

Niemand die het nog kan ontkennen: van deze generatie is alleen Hugo Claus gebleven, terwijl de namen van al diens schrijvende tijdgenoten al zijn aangeraakt door het Gum van het Grote Vergeten.

‘De Wispelaere is een der hoogst zeldzame critici die letterkundige commentaren schrijft met de allure van een scheppend taalkunstenaar.’

Hugo Raes? Ward Ruyslinck? Jos Vandeloo? Dit lijken al namen te zijn uit het voetnotenapparaat in een toekomstig vademecum over ooit zich in Vlaanderen gemanifesteerd hebbende letterkunde-spoken.

Merkwaardig, dat de naam Paul de Wispelaere zelden spontaan klinkt als zijn generatie ter sprake komt. In die generatie is hij welhaast letterlijk een eiland geworden, een levende schaduw, zich in een Nergenshuizen teruggetrokken hebbende afzonderling die ‘als door een ruit heen naar het leven kijkt’, ook naar dat van hemzelf, zoals hij in Het verkoolde alfabet schrijft.

Hij heeft een respectabel oeuvre gebouwd, bekroond met tal van respectabele prijzen die geen van zijn generatiegenoten (Claus daargelaten) heeft verworven, en toch hoort men hem amper vernoemd worden bij de bijzonderste schrijvers van de laatste drie decennia. Allicht komt dit, doordat zijn oeuvre zich onttrekt aan de mogelijkheid tot strenge etikettering. Zijn kritisch werk voldoet in dezelfde mate aan de door hem gestelde artistieke normen als zijn verhalend proza. De Wispelaere is een der hoogst zeldzame critici die letterkundige commentaren schrijft met de allure van een scheppend taalkunstenaar. Vóór hem heeft Vlaanderen zo'n criticus nooit bezeten, in Nederland hebben ze bestaan in al heel lang geleden verdwenen erflaters als E. du Perron, Martinus Nijhoff, Simon Vestdijk.

Wezenlijk verschil tussen zijn beschouwende en verhalende werken is er niet: zijn schrijverschap uit zich vanuit eenzelfde intentie. Zijn intergrale oeuvre bestaat uit gevarieerde ontboezemingen van een schrijverskarakter dat al zijn ervaringen zo adequaat, helder en artistiek mogelijk wenst te verduurzamen.

Zijn verhalende werk is doortrokken van filosofieën en verzuchtingen naar aanleiding van literatuur, kranteberichten, films, foto's, zelfs naar aanleiding van triviale televisieprogramma's en andere ‘invloeden van buiten’ die zijn bewustzijn doorkruisen in de periode dat hij zijn romans zit te schrijven.

Marcel Proust

Is het etiket ‘roman’ op zijn plaats om er De Wispelaeres verhalend proza mee te karakteriseren?

Dit proza is kaleidoscopisch, het bestaat uit fragmenten: impressies, herinneringen (of wat daar ten slotte van overblijft), autobiografische beschrijvingen, natuurindrukken, wijsgerige aantekeningen, oprispingen van verontwaardiging en protest tegen de verslonzing van milieu en samenleving. In zijn prozaboek Brieven uit Nergenshuizen (1986) noemde hij deze werkwijze ‘plunderingen van de realiteit’. ‘De afzonderlijke gegevens die de schrijver uit de realiteit put als bouwstoffen voor zijn werk, verwijzen alleen naar het ge-

[p. 95]

heel van dat werk, waaraan ze dienstbaar zijn gemaakt.’ In dit verband noemde hij Marcel Proust: ‘Zijn werk is een reusachtige mozaïek van getransformeerde deeltjes verspreide menselijke en artistieke realiteit.’

Paul de Wispelaere (foto: Chris van Houts)

Met zo'n mozaïek is ook het oeuvre van De Wispelaere te vergelijken: al zijn boeken tezamen vormen het epos van zijn leven en intellectuele bewustzijn. Hij schrijft niet steeds ‘hetzelfde boek’, zeker niet op steeds identieke wijze, maar hij is, titel na titel, bezig één boek te schrijven: iedere afzonderlijke boektitel is een ‘aflevering’ of afgerond segment van dat ene boek. ‘Het verhaal begint opnieuw, het eindigt nooit,’ zo schreef hij in Mijn huis is nergens meer (1982).

Veelal gebruikt hij, voortschrijvend aan zijn levenswerk, de dagboek- of briefvorm: de vormen die de grootst mogelijke artistieke vrijheid toestaan. In Het verkoolde alfabet combineert hij zelfs deze vormen en wisselt hij ze ook nog af met agenda-achtige aantekeningen, korte notities, kleine krabbels als in de marge van zijn dagelijkse besognes. Bij voorbeeld: ‘Gisteren had ik nog een dag langer te leven dan vandaag.’

De Wispelaere schrijft zijn allesomvattende oeuvre in een stroom van zeer lucide met elkaar in verband gebrachte fragmenten, die ooit het definitieve overzicht zullen opleveren van alles omtrent zijn persoon, zijn levensloop, zijn geestelijke ontwikkeling, zijn schrijverschap.

Wie de ambitie heeft zo'n oeuvre te schrijven, weet, dat hij het nooit zal voltooien: de schrijver beseft dat hij zal worden ingehaald door de tijd en dat hij zijn ultieme ervaring ongeschreven zal laten. Wie zou verslag kunnen doen van zijn dood?

Wel is het schrijven van zo'n oeuvre tot het laatst toe vol te houden, fragment na fragment, boek na boek. De oudgeworden De

[p. 96]

Wispelaere noteert op een dag in december 1990: ‘Ilse heb ik mijn lijstje nog te schrijven boeken voorgelegd. Aanvullen tot 2020, luidde haar onverbiddelijke oordeel.’

Het laatste hoofdstuk

Het verkoolde alfabet is De Wispelaeres ‘dagboek 1990-1991’. Het centrale thema is de hierboven geciteerde ‘schrik op het lijf’, de angst ‘door dezelfde hond gebeten’ te zijn die zijn generatiegenoten kennelijk de daver op het lijf jaagt. Op bijna iedere bladzijde klinkt de wanhoop om het slinken van de tijd, de teloorgang van het goede en het pure naarmate de toenemende welvaart alleen maar luie achteloosheid bewerkstelligt, om nog te zwijgen van de verlelijking van het landschap.

‘Alles is weg. Ook de stilte. Het geraas van de nieuwe snelweg dringt tot hier door, een recent onderzoek heeft uitgewezen dat er in de hele provincie geen vierkante meter stilte meer te vinden is.’

De dagboekschrijver, die zichzelf nu eens met ‘ik’, dan met ‘hij’ aanduidt, beseft zijn machteloosheid omdat hij uitsluitend in staat is de dingen met lede ogen aan te zien, soms door een waas van tranen. Met dezelfde ogen kijkt hij terug op zijn leven en bepeinst hij in eendere mate weemoedig als opstandig voorbije liefdesbetrekkingen die zijn geëindigd in teleurstellingen en frustraties, zelfs de herinneringen eraan zijn verzuurd. ‘Zonder gemis valt niet te leven, en zeker niet te schrijven,’ merkt hij op, maar veel van zijn gemis wordt gecompenseerd door de thans in zijn leven zijnde Ilse, een aanzienlijk jongere vrouw, de troost, de vreugde en de inspiratie van zijn laatste levensjaren.

‘Zijn dochter die zijn vrouw is, hoe ongelooflijk hem dat nog toeschijnt.’

Vergelijkingen, ‘niet zonder gêne’, dringen zich op met Charlie Chaplin en zijn jeugdige bruid Oona O'Neill: ‘hij vierenvijftig en zij achttien. Waren dit niet exact ook onze eigen leeftijden toen wij elkaar ontmoetten?’ En met Picasso, die tweeënzeventig was toen Jacqueline in zijn leven kwam, ‘en zij exact zijn anagram, jouw leeftijd als het ware’, zo spreekt hij tot de laatste muze in zijn bestaan. Zij is zijn ‘laatste hoofdstuk’.

‘De dagboekschrijver, die zichzelf nu eens met “ik”, dan met “hij” aanduidt, beseft zijn machteloosheid omdat hij uitsluitend in staat is de dingen met lede ogen aan te zien, soms door een waas van tranen.’

Het leidt tot bespiegelingen over het verraderlijke woordje ‘nog’ waarmee de oude man opeens aan de lopende band wordt geconfronteerd. ‘Wat zie jij er nog goed uit!’ ‘Fiets jij nog?’ ‘Kun jij dat nog opbrengen?’ ‘Krijg jij hem nog steeds makkelijk omhoog?’

Dit ‘nog’ suggereert het steeds dichterbij komende definitieve einde, een denkbeeld dat de dagboekschrijver obsedeert.

Nauwgezet houdt hij bij wie er in de loop van het dagboekjaar het schrijfhout voorgoed bij neer hebben gelegd: eerst Alberto Moravia (‘tweeëntachtig jaar, zijn derde vrouw was een halve eeuw jonger dan hij’), toen K.L. Poll, toen Renate Rubinstein, Hans Faverey, Friedrich Dürrenmatt, Max Frisch, Graham

[p. 97]

Greene... ‘De dood is verraad,’ verzucht hij. En elders, met de moed der wanhoop: ‘Wat kunnen we anders doen dan doorgaan met schrijven?’

Paul de Wispelaere met zijn vrouw Ilse, 1983

Hij schrijft moedig door, hoewel hij er verschillende keren aan denkt zijn dagboek ‘blad voor blad te verscheuren’ danwel ‘aan zijn allesbrander te offeren’. Een van zijn overpeinzingen luidt: ‘In mijn herinnering nog maar kort geleden was ik een jonge schrijver van deze tijd. Nog enkele jaren en ik ben een schrijver uit de vorige eeuw.’

‘De rest is weemoed en meer ontgoocheling en meer besef van vergeefsheid.’ Dit schrijft hij in november 1990, de dingen bekijkend ‘met novemberogen’. Vijf maanden later, april 1991, legt hij vast: ‘En Ilse? In haar ogen moet ik toch de vergankelijkheid zelve zijn, en wellicht is het daarom dat zij soms zegt: “Weet je wel hoe kostbaar ieder ogenblik is dat ik bij je ben? Het is een droeve blijdschap die ik nooit zou willen missen.”’

Moede hand

Hij en zijn Ilse wonen in een soort reservaat, zo overdenkt hij, - een beeld dat in Het verkoolde alfabet verschillende keren gevarieerd terugkeert. In de intieme beslotenheid van het laatste geluk dat hem ten deel valt houdt de schrijver soms zijn dagboek bij ter-

[p. 98]

wijl hij zijn oren met schuimrubber proppen heeft dichtgedrukt tegen het opdringende lawaai: hij is dan in een ‘in zichzelf verzonken domein van stilte’. Rilke citerend: ‘Mijn eenzaamheid sluit zich eindelijk en ik voel mij opgenomen in mijn werk als de pit in de vrucht.’

Zo ook is dit mooie, introverte dagboek in het oeuvre van Paul de Wispelaere.

De schrijver begint zijn diarium met ‘een oefening’: ‘Kijken naar de hand die op het eiken blad van mijn werktafel ligt.’

Het lijkt een verwijzing te zijn naar het wijsgerige opstel waarmee de hoogbejaarde Herman Teirlinck zijn oeuvre afsloot, Ode aan mijn hand:

‘Ik loof je, moede hand. Je ligt daar op beleefde afstand van mijn hoofd, zwijgzaam te rusten. Het is eigenlijk afwachten dat je doet, op orders die in aantocht zijn.’

De Wispelaere bekijkt zijn oude hand, waarop ieder najaar het aantal roestplekken is toegenomen, terwijl er meer kopergroen in de aderen is getrokken, de huid is van gecraqueleerd vernis. ‘Was het maar de hand van iemand anders,’ overpeinst hij. ‘Maar ik heb hem nodig om te schrijven.’

Zo is het.

Van zijn generatie is het juist Paul de Wispelaere die, gelet op het hoge niveau en de integriteit van zijn werk, het minst te vrezen heeft. In Het verkoolde alfabet tekent hij op hoe hij een hele dag bezig is geweest met het verzamelen van vroegere teksten van zijn hand. Deze drukken hem, zo schrijft hij, met zijn neus op de vreselijke waarheid: ‘dat ik niet beter heb gekund’. ‘Ze presenteren mij de rekening voor wat ik heb gedaan.’ Deze deemoed karakteriseert De Wispelaere, maar de rekening valt in zijn voordeel uit. Aanvullen tot 2020!

In navolgend prachtige natuurbeeld zou men de evocatie van de ‘sterren’ kunnen zien als een metafoor voor de onvoldoende opgemerkte kwaliteiten van De Wispelaeres oeuvre:

‘De lucht koelt nu snel af en we gaan naar binnen. Er drijft een rafeltje nevel over het gras, en tussen de takken van de bomen staan de sterren als de witgloeiende koppen van klinknagels aan de wand van het firmament.’

Eerder verschenen in De Morgen, 20 maart 1992