Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 21]

Ranajit Sarkar
Oprecht medeleven
Over Amrita Pritam

Verboden verlangens

De grote verscheidenheid aan talen en culturen maakt het een auteur in India die in een van de Indische talen schrijft, niet gemakkelijk om zijn stem te doen horen in het hele land. Maar als er ergens een authentieke stem is, wordt die na verloop van tijd toch tot ver buiten de eigen taalgrenzen gehoord.

Amrita Pritam schrijft in het Panjabi, maar ze heeft zich een belangrijke plaats verworven in de literaire wereld van geheel India, door de vele vertalingen van haar werk. Ze is in 1919 geboren in West-Panjab (nu Pakistan). Ze verloor haar moeder toen ze pas elf jaar was en werd opgevoed door haar vader, een rijk doch zeer religieus en ascetisch mens, met een rotsvast geloof in de goddelijke voorzienigheid. Het geloof van de kleine Amrita echter werd aan het wankelen gebracht door het feit dat God haar gebeden om haar moeder te sparen niet verhoorde.

De relatie met haar vader was ambivalent; ze voelde zich tegelijkertijd vertroeteld en verstoten. Ze wist dat hij van haar hield, maar ze voelde ook dat hij zich door haar niet geheel kon terugtrekken uit het wereldlijke leven. Ze schreef later dat ze soms schreeuwde van angst omdat ze niet wist of ze geaccepteerd werd of niet. Het thema van de acceptatie en afwijzing keert terug in het leven van veel van de vrouwen die ze beschreven heeft in haar boeken, in hun relatie tot mannen: de echtgenoot, de minnaar, de vader of de broer.

Ze begon al jong met schrijven. Haar vader, zelf een dichter, moedigde haar aan en leerde haar de grondbeginselen van het Panjabi-metrum. ‘Wat hij van me verwachtte,’ schrijft ze later, ‘was godsdienstige poëzie, orthodox en conventioneel van stijl.’ Zij was toen zestien, ‘verboden verlangens’ werden haar inspiratiebron. Ze begon, zoals alle jongens en meisjes in de puberteit, te twijfelen aan de vanzelfsprekendheid van gezag. ‘Ik zette vraagtekens bij wat me verteld was en bij de hele gelaagde sociale orde. Wat ik tot dan toe geleerd had was als een keurslijf waarvan de naden knappen als het lichaam groeit. Ik wilde leven.’ Terwijl de meeste Panjabi meisjes, en misschien wel de meeste Indiase meisjes in het algemeen, het sociale gezag tenslotte zouden hebben geaccepteerd, en zich gevoegd zouden hebben naar de bestaande tradities, waarden en normen, vergat zij nooit haar eerste opstandigheid: ‘Ik was toen zestien en de herinnering sluipt binnen in elke fase van mijn leven.’ De vrouwen in haar werk zetten steeds weer vraagtekens bij het gezag, bij sociale en religieuze tradities, en zullen ondanks tegenwerking steeds weer proberen hun innerlijke verlangen naar leven, liefde, waarheid en vrijheid te volgen.

‘Wat ik tot dan toe geleerd had was als een keurslijf waarvan de naden knappen als het lichaam groeit’

De beste werken van Amrita Pritam hebben iets zeer authentieks. In haar gedichten heeft ze het over haar persoonlijke gevoelens en ervaringen; haar romans en verhalen zijn vaak autobiografisch of vertellen over gebeurtenissen en mensen die zij zeer goed gekend heeft. Ze schuwde moeilijkheden en beproevingen in het leven niet, ze schiep zichzelf geen imaginaire wereld zoals zovelen van haar voorgangers dat deden; haar werken tonen over het algemeen

[p. 22]

een persoonlijke, authentieke deelname aan het leven in de maatschappij, met anderen.

Strijd tegen valse waarden

Amrita Pritam

Amrita Pritam heeft sinds 1935 talloze romans, verhalen en gedichten geschreven. De eerste zeven werken van haar hand waren dichtbundels, daarna heeft ze regelmatig zowel poëzie als proza gepubliceerd. Het is hier niet de plaats om uitvoerig in te gaan op al haar boeken, maar wij zullen trachten bepaalde karakteristieken in haar werk aan te wijzen die haar stem zo authentiek maken, die stem die schreeuwt om waarheid, liefde en vrijheid.

Van zichzelf zegt ze dat ze ‘geobsedeerd’ wordt door de waarheid, maar tegelijkertijd is ze zich ervan bewust ‘hoe moeilijk begaanbaar het pad van de waarheid is’. Ze lijkt bepaalde idealen in zich te dragen waarvan ze denkt dat ze waar zijn en die ze de moeite van het strijden waard vindt. Ze is schrijfster en vecht dus met haar pen.

Toen Ho Tsji Minh op bezoek was in New Delhi, zei hij tegen haar: ‘Wij strijden beiden tegen de valse waarden, nietwaar? U met uw pen, ik met mijn zwaard.’ In een interview werd haar gevraagd: ‘Denkt U niet dat het feit dat de vrouwen uit uw romans in hun zoektocht naar de waarheid hun gezin in de steek laten, verwoestend kan zijn - in de sociale context, bedoel ik?’ Haar antwoord luidde: ‘Tot nu toe waren het de valse sociale waarden die zorgden voor kapotte gezinnen, laten er nu dan maar eens een paar kapot gaan uit naam van de waarheid!’

Onrecht, wreedheid, hypocrisie en huichelarij, hiertegen komt ze steeds weer in het geweer. De Partition (Verdeling) van India in 1947 maakte een diepe indruk op haar. Ze had veel Moslimvrienden die ze moest achterlaten op haar vlucht. Ze kon de waarheid van de haat niet accepteren en trok zich het lijden van de mensen, vooral van de vrouwen, heel erg aan. Haar gedichten uit die tijd behoren tot de poignantste uit de Panjabi-literatuur. In een gedicht ‘Aan Waris Shah’ zegt ze:

Eens, toen een dochter van Panjab weende
Maakte jouw pen miljoenen schreeuwen los,

Miljoenen dochters wenen nu,
Hun ogen zijn gericht op jou, Waris Shah.

Deze Waris Shah, een Panjabi dichter uit de achttiende eeuw, had een gedicht geschreven dat gebaseerd was op het bekende liefdesverhaal van de heldin Hir die verdronk en zo voor eeuwig van haar minnaar gescheiden werd. Waris Shah schreef: ‘Hoe zullen de doden en gestorvenen elkaar weer ontmoeten?’

[p. 23]

De Partition scheidde vrienden en geliefden en berokkende ontelbaar veel mannen en vrouwen onnoemelijk veel leed. Later, in 1950, schreef ze een lang verhaal, ‘Het Skelet’, over het thema liefde en scheiding, en het lijden van de vrouwen ten gevolge van de Partition. Ze voelde dat er een hogere waarheid bestond dan de politieke waarheid, namelijk die van de liefde en de keuzevrijheid.

Haar hang naar vrijheid en waarheid kreeg weer een klap toen de Sovjettroepen Tsjechoslovakije binnentrokken in 1968. Ze las in de krant dat de Tsjechen als daad van protest alle nummers hadden weggehaald van hun huizen, straten en pleinen. Ze schreef een prachtig gedicht over vrijheid:

Vandaag heb ik mijn huisnummer en het nummer
van de straat waar ik woon weggehaald.
Ik wiste de naamplaat van iedere weg;
als jij me komt zoeken, klop dan
op elke deur in elke stad, in elk land.

Het is een vloek en een zegen...
En waar je een vrije ziel vindt,
weet dat ik daar woon.

‘Een vrouw wordt met geweld uitgehuwelijkt... een vrouw wordt met geweld bemind...’

Gebroken vrouwen

Ze zag hoe liefde, waarheid en vrijheid overal vertrapt werden, in de politiek, in de godsdienst en de moraal, in maatschappelijke en menselijke verhoudingen. Maar wat haar het meest pijn deed, was het lot van de vrouwen. De meeste van haar romans en verhalen gaan over het vraagstuk van de waarheid en de vrijheid voor vrouwen. Waarheid in deze context van liefde, sex en huwelijk is ‘de harmonie tussen lichaam en geest’. Als Anita, de hoofdpersoon in haar roman Er was eens een Anita zich realiseert dat haar relatie met haar man louter lichamelijk is en dat haar geest naar iemand anders uitgaat, verlaat ze hem: ‘Ik wil zo leven, Iqbal, dat mijn lichaam en ziel een zijn. Door de maatschappelijke dwang leefde ik met mijn lichaam in de ene wereld, en met mijn geest in de andere.’

Amrita Pritam is van oordeel dat een vrouw de vrijheid moet hebben haar partner te kiezen en de verantwoordelijkheid voor die keuze te dragen. In een autobiografische roman De Steegjes van Delhi antwoordt Kamini op de vraag van Nazir of hij haar toestemming heeft haar nog eens op te zoeken: ‘Toestemming?... de cultuur van ons land leert ons niet om toestemming te vragen van een vrouw... Een vrouw wordt met geweld uitgehuwelijkt... een vrouw wordt met geweld bemind...’ In zo'n samenleving is er heel wat moed voor nodig om het pad van de eigen dromen en wensen op te gaan. We zien trouwens dat niet al haar vrouwelijke personages erin slagen zichzelf te bevrijden uit hun hulpeloze positie, te ontsnappen aan de greep van de maatschappij met zijn door mannen geregeerde moraal. Sommigen slagen erin zich vrij te maken, maar de meesten piekeren en mokken in stilte en vernedering. Ze hebben de moed of het geld niet om een vrij leven te leiden en de waarheid in zichzelf te volgen.

Men zou kunnen denken dat het gearrangeerde huwelijk de oorzaak is van dit gebrek aan harmonie, maar als men Amrita Pritams werk analyseert, blijkt dat de oorzaak veel dieper ligt, namelijk in de positie van de vrouw in een door mannen gedomineerde maatschappij. Vrouwen die een huwelijk uit liefde gesloten hebben, zijn er niet beter aan toe. Een gehuwde vrouw heeft geen eigen persoonlijkheid; ze is de echtgenote, de moeder van haar kinderen. ‘Wie ben ik? Wie ik ook ben, ik besta in de gestalte van echtgenote, in de gestalte van Mrs. Tanvir, en ik besta

[p. 24]

in de gestalte van moeder: de mama van Nikhil, de mama van Nim.’

Pritam heeft evenwel een paar dappere vrouwen geportretteerd die stem geven aan hun eigen ideaal, die hun eigen alter ego zijn, die niet willen leven als gebroken vrouwen, maar als hele mensen. Aini, de hoofdpersoon uit Arisi zegt tegen haar man die ze verlaten heeft: ‘Anvar, ik kan bij je blijven, maar dan niet als een gebroken vrouw, of je mij echtgenote noemt of wat dan ook. Wat men in ons land een echtgenote noemt, is de naam van een gebroken vrouw.’

Amrita Pritam is een auteur met een doel. Met haar werk heeft ze getracht een nieuwe ‘zin’ te geven aan het leven van vrouwen, mannen en naties aan wie vrijheid en waarheid ontnomen zijn. Ze gelooft niet in een literatuur die uitsluitend bestaat uit het maken van teksten. Ze heeft een duidelijk doel voor ogen, en haar medeleven met de lotgevallen en moeilijkheden van de mens, is authentiek en doorleefd.

Om de zinloosheid van bepaalde Panjabi schrijvers aan de kaak te stellen schreef ze het volgende kwatrijn:

Om het ontbreken van betekenis te verhullen

Kleedde ik ze in woorden
De woorden hebben de betekenis verkracht
En durven mij niet meer recht aan te kijken.

Voor het schrijven van dit artikel werd o.a. gebruik gemaakt van the Revenue Stamp, een autobiografisch werk van Amrita Pritam, en De Vrouw in het Werk van Amrita Pritam, doctoraalscriptie van Mw.A.P. de Regt (RUG, 1987)