Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 117]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in Letteren

Dit boek is een inleiding...

Ik zal toenemen in kracht en scherpte van wapenen, naarmate het nodig zal wezen...

God geve dat het niet nodig zij!

Neen, 't zal niet nodig zijn! Want aan U draag ik mijn boek op, Willem den Derden, Koning, Groothertog, Prins... meer dan Prins, Groothertog en Koning... Keizer van 't prachtig rijk van Insulinde dat zich daar slingert om den evenaar, als een gordel van smaragd...

Aan U durf ik met vertrouwen vragen of 't uw keizerlijke wil is:

Dat Havelaar wordt bespat met den modder van Slijmeringen en Droogstoppels?

En dat daarginds Uw meer dan dertig miljoenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam?

Deze regels - het slot van Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij - horen niet alleen tot de bekendste en felste regels uit onze literatuur maar leveren bovendien twee benamingen voor Neerlands oudste stuk Derde Wereld. Voordien werd dat aangeduid met Indië (al dan niet met het bijvoeglijk naamwoord Nederlandsch, Oost of beide) en, sinds de roep om zelfstandigheid in de jaren dertig van deze eeuw stem kreeg, met Indonesië.

De naam Indonesië is opgebouwd uit Indië en het Griekse nèsos, eiland, en betekent letterlijk: eilandenrijk der Indiërs. Hetzelfde achtervoegsel vinden we in Polynesië, Melanesië en Micronesië, eilandgroepen die ook wel samengenomen worden onder de naam Austronesië.

Indië zelf komt van het Griekse Indos, wat ‘de rivier de Indus’ betekent; India is derhalve ‘het gebied van de Indus’. Hetzelfde stamwoord keert terug in woorden als Hindoe en hindoeïsme en in indigo, de blauwtint waarvan de naam via het Spaans teruggaat op het Griekse Indikon Pharmakon: Indisch geneesmiddel. In vroeger tijden werd Indië nogal eens verbasterd tot Inje, zoals in ‘Oost-Injeganger’. En Vondel heeft het in een van zijn gedichten over 't Gulden Indus.

Veel literatuurliefhebbers zullen zich, zelfs als ze aan of vlakbij de Insulindeweg wonen, niet realiseren dat het door Multatuli geconstrueerde Insulinde dezelfde betekenis heeft als Indonesië: het is een combinatie van het Latijnse insulae (eilanden) en Indië. Het woord vond al tamelijk snel na het verschijnen van de Max Havelaar in 1860 ingang; Geertruida Bosboom-Toussaint noemde in haar roman Majoor Frans (1876) de ‘grote tijgerjagten op Insulinde’ (waarmee ze alleen het eiland Java bedoelde) en Justus van Maurik schreef in zijn Indrukken van een totòk (1895 - totòk is Javaans voor ‘Europeaan’): ‘Het paleis van den Gouverneur-Generaal onderscheidt zich door deftige eenvoud. Mij dunkt voor den onderkoning van Insulinde zou het fraaier hebben mogen zijn.’

Maar Nederland had nog meer Derde Wereld (de uitdrukking ‘Derde Wereld’ veronderstelt twee andere werelden; onder de eerste - of oude - wereld wordt gewoonlijk Europa verstaan, de tweede - Amerika en Canada - heet ook wel de nieuwe wereld, zoals in Antonin Dvořáks negende symfonie ‘Uit de nieuwe wereld’). Oost-Indië heette Oost-Indië omdat er ook een West-Indië was. Een belangrijk deel van onze koloniën daar was Suriname. Die naam bestaat al minstens drie eeuwen: in 1682 namelijk droeg de provincie Zeeland deze kolonie over aan de West-Indische Compagnie en deze stichtte een naamloze vennootschap genaamd ‘de Sociëteit Suriname’.

Gebakkelei

Eén verklaring voor de herkomst van het woord Suriname is het Engelse Surreyham (een andere verklaring wil dat het land heet naar de rivier de Suriname en dat die naam van Indiaanse herkomst is). Surreyham bestaat uit twee elementen: ham - zoals in Hampstead en Hampton Court - betekent plaats, dorp, heerlijkheid en Surrey is een Engels graafschap. Suriname is, volgens de ene theorie, in de loop van de zeventiende eeuw door de Britse overheid genoemd naar de graaf van Surrey. Geen ongebruikelijke procedure bij de Engelsen: New

[p. 118]

York - dat zij verwierven door Nederland te dwingen het te ruilen tegen Suriname - heet naar het graafschap York en Rhodesia - tegenwoordig Zimbabwe - dankt zijn naam aan Cecil Rhodes, die het stichtte.

Het gebakkelei tussen Engeland en Nederland in die regio heeft onze taal nog meer opgeleverd. In 1814 veroverden de Britten drie kleine Nederlandse kolonies aan de noordkust van Zuid-Amerika, waaronder Berbice. Aan het verschrikkelijke klimaat daar danken we de uitdrukking naar de barrebiesjes gaan voor doodgaan, de geest geven. In het Gronings betekent loop noa de Barrebiesies ‘loop naar de maan’.

Volgens de landkaart ligt Suriname tussen Frans-Guyana en Brits-Guyana in. Het had dus net zo goed Hollands-Guyana geheten kunnen hebben. Zo heeft het ook inderdaad geheten en zo is het ook genoemd, o.m. door de schrijfster Welmoet Wijnaendts Francken-Dyserinck in haar boek Drie maanden in de West (1913). Zij bereisde het gebied en had niet alleen oog voor de natuur en opvallende gewoontes, maar ook oor voor de taal, getuige dit fragment:

‘Takki-takki is de negertaal en héét uit Hollands, Frans, Engels, Spaans en Creools te bestaan. Met wat nadenken en geduld is menige zin dan ook wel te lezen, maar verstaan of praten is wat anders. Als je bij de overweg van een trein leest: “loekoe boen nanca spoorwaggie” of in de kerk boven 't hoofd van de negerpredikant (we hoorden een beschaafde Hollandse preek van een bosneger, broeder Schmidt) “oen moe lobbi makandra”, dan is de betekenis en herkomst der woorden wel duidelijk. En als 't een spreekwoord- of wijze is, kom je met raden ook een heel eindje. Ik twijfel niet of bijna alle lezers zullen wel snappen wat: “Ibri hoso habi hem kruisi” of “Poes-poesi no de na hoso, muisi-muisi teki hoso tron vo hem”, betekent; maar als er iemand, die geen neger-Engels kent begrijpt wat: “Ourse siki vo todo da Kras-Krasi” is, neem ik mijn hoed voor hem of haar af. Zelf ben ik 't althans al weer glad vergeten!’