Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 13]

Jan Kees van de Werk
Sembène Ousmane: ‘Ik weiger mezelf te verkopen’

De Senegalese schrijver en cineast Sembène Ousmane (1932) heeft zich met de wilskracht van de autodidact door de praktijk van twaalf ambachten en dertien ongelukken ontwikkeld tot een geëngageerd auteur en filmer die, zoals één van zijn romanpersonages het formuleert, pas functioneert ‘als hij een doel verdedigt. Een schrijver moet naar het front, de werkelijkheid onder ogen zien.’ In de roman l'Harmattan zegt iemand: ‘Alleen de schrijver is in staat het bewustzijn van de landbouwkundige, de natuurkundige, de smid, de schoenmaker en van onze leiders te onderzoeken. De schrijver is niet een enkele persoon. Hij is een veelvoud van mensen.’

Sembène Ousmane publiceerde in 1956 zijn eerste boek, Le docker noir (De zwarte dokwerker), waarin hij zijn eigen tienjarige ervaring als dokwerker in Marseille, de aan den lijve ondervonden discriminatie en de slechte arbeidsomstandigheden verwerkte. Voordat Ousmane in Marseille belandde - waar hij meehielp de Afrikaanse arbeiders te organiseren, lid werd van de Franse Communistische Partij en de communistische kaderschool bezocht - was hij in Senegal visser, bouwvakker, monteur en metselaar.

Zijn tweede roman, O Pays, Mon Beau Peuple!, verscheen in 1957. Radicale vooroordelen vanuit de zwarte gemeenschap vormen het thema van het boek dat zich in een vissersdorp afspeelt. De hoofdpersoon keert zich tegen de oude huwelijkstradities en kiest zelf zijn (blanke) vrouw.

In 1960 verschijnt zijn epische roman Les bouts de bois de Dieu (De houtjes van God) die de beruchte spoorwegstaking van 1947 in Frans West-Afrika (Senegal, Mali, Niger) beschrijft en het vitale verzet van de vrouwen (dat de staking tot een succes maakte), tot onderwerp heeft. De sterk geschreven verhalenbundel Voltaïque (Krassen van vrijheid) verscheen in 1961. Twaalf verhalen plus een gedicht, die zowel in Frankrijk als in West-Afrika spelen en een levendig beeld oproepen van het leven van de gewone mannen en vrouwen in de hedendaagse en oude tijd. Het verhaal ‘La Noire de...’ (‘Het zwarte meisje van...’) uit deze bundel werd in 1966 door Sembène Ousmane met groot succes verfilmd.

Schreeuw om rechtvaardigheid

In 1960 keerde Sembène Ousmane na een lange afwezigheid terug naar Senegal en maakte hij een lange reis door West-Afrika. Rondreizend realiseerde hij zich hoe weinig effect boeken sorteren in een gebied waar, zoals hij zelf zegt, ‘tachtig procent van de mensen geen Frans spreekt en de overige twintig procent maar zelden een boek leest.’

De jaren zestig waren de jaren waarin vele Afrikaanse landen hun onafhankelijkheid verwierven. Een belangrijke tijd van verhevigde politieke en intellectuele activiteit waarin men de bakens verzette en veel schreef over de toekomst. De kloof tussen de onderwerpen die in de literatuur behandeld werden en het volk waarvoor en waarover men schreef, benevens het besef dat men eigenlijk meer voor de Europese lezer schreef dan voor de Afrikaanse, wekte Sembène Ousmane's belangstelling voor de film op. Bovendien had hij tijdens zijn reis gezien dat de plaatselijke bioscopen elke avond volle zalen trokken - zij het met westerse en oosterse producties. Hij vroeg en kreeg een Russische studiebeurs en werd in de Gorki-studio's in Moskou vertrouwd gemaakt met de filmtechniek.

In 1963 verscheen de roman l'Harmattan die Ousmane grotendeels in Rusland schreef en waarin hij het conflict tussen de voorouderlijke tijden en de moderne vooruitgang nog verscherpt door een sociaal-realistische wijze van schrijven. Zijn literaire talent lijkt verspild aan de politieke pamfletpraat over het zogenaamde Afrikaanse socialisme.

[p. 14]

Sembène Ousmane op de Frankfurter Buchmesse, 1980 (foto: Jan Stegeman)

Zijn eerste film presenteert Ousmane in 1963, tevens de eerste film van een zwarte Afrikaanse cineast, die meteen een Franse debuutprijs in de wacht sleept. Het is het begin van een met prijzen geplaveide weg naar internationale erkenning. Van de meer dan tien films die Ousmane in de loop van de tijd gemaakt heeft worden Le Mandat (De postwissel), Xala en zijn laatste film Ceddo in Nederland het meest gedraaid.

De twee novellen De postwissel en Véhi Ciosane (De vrucht van de schande) verschenen in 1965. De postwissel is niet alleen een perfecte satire op de nieuwe bureaucraten die op meedogenloze manier en ten eigen bate de burger van het kastje naar de muur sturen, maar legt ook de corrumperende invloed van geld en de algemene verloedering van de gemeenschapsmoraal bloot. De vrucht van de schande is het ontroerende verhaal van een meisje dat, door haar vader zwanger gemaakt, samen met haar dochter het dorp ontvlucht. Het is tevens het verhaal van het verval van de traditionele maatschappij en het ontbreken van een volwaardig alternatief. Sembène Ousmane draagt het boek op aan het kind Véhi Ciosane: ‘Voor jou, VEHI CIOSANE, NGONE WAR THIANDUM, opdat je het ontstaan van een nieuwe wereld zal voorbereiden. Want het is uit de gebreken van een oude, afgekeurde wereld, dat deze nieuwe wereld, waar zo op gewacht en zo van gedroomd wordt, geboren zal worden.’

Het hele oeuvre van Ousmane is een gestileerde schreeuw om rechtvaardigheid. Of, zoals hij zelf in het voorwoord bij De vrucht van de schande schrijft:

[p. 15]

De zwakzinnigheid die men onze ‘Afrikaanse identiteit’, onze ‘négritude’ noemt - en die, in plaats van de onderwerping van de natuur door de wetenschap te bevorderen, de onderdrukking handhaaft, de veilheid tot volle wasdom brengt, het nepotisme ontwikkelt, het wanbeheer en al die gebreken waaronder we onze lage instincten proberen te bedekken - is een van de grote smetten op ons tijdperk: dat een van ons deze waarheid uit moge schreeuwen voor hij sterft.

In 1973 verscheen de korte, bijtende roman Xala, een hekelend commentaar op de moderne Senegalese bourgeoisie, waarin het groteske hoogtepunt gevormd wordt door het befluimen en bespugen van de rijke handelaar El Hadji Abdou Kader Beye door een groep gebochelde, kreupele, in stinkende vodden geklede bedelaars. El Hadji, die zijn Mercedes met geïmporteerd Vichy-water laat wassen, balanceert op de rand van Europa en Afrika, vreet zich vet aan beide walletjes maar loopt vast door zijn gebrek aan mentale diepgang en sociale integriteit. Hij raakt hopeloos verward in zijn overvloed aan elitaire pretenties en storend sluimerende tradities.

Misbruik van de macht

De tweedelige roman Le Dernier de l'Empire (Einde van een imperium) werd in 1981 gepubliceerd. Het is een politieke thriller die op spannende wijze de problemen van een moderne Afrikaanse staat (Senegal) behandelt. Het maatschappelijke en politieke raderwerk wordt in al zijn gecompliceerdheid blootgelegd, waardoor het boek het niveau van een banale klassenstrijd-beschrijving ontstijgt. De moedeloze herhaling van de geschiedenis van corrupte regeringen en militaire staatsgrepen in Afrika vraagt om een heldere analyse waarbij niet bij voorbaat teruggegrepen moet worden op een steriel traditionalisme of irrelevante westerse waarden. Sembène Ousmane probeert in zijn werk altijd de discussie terug te brengen naar de brede basis van het volk waar de oplossingen voor de actuele problemen van Afrika gevonden moeten worden.

In Einde van een imperium beoefent Ousmane een satirisch sociaal realisme met als hoofdthema de onevenredig grote invloed van een handvol politici die volledig afgesneden zijn van het Afrikaanse volk, waarmee zij niet dezelfde realiteit, dezelfde zorgen of zelfs dezelfde cultuur delen. De machthebbers leiden een pronkerig leven en zien en horen geen enkele tegenspraak tussen het socialistisch ideaal dat ze theoretisch belijden en hun dagelijkse misbruik van de macht op alle niveaus van het politieke bestuur.

De top vijf van: M.J. van den Berg Algemeen secretaris Novib
1.	Middernachtskinderen Salman Rushdie
2.	Liefde in tijden van Cholera Gabriel García Márquez
3.	Beenderen Chenjerai Hove
4.	Brás Cubas Machado de Assis
5.	Tante Julia en Mijnheer de Schrijver Mario Vargas Llosa

Een van de hoofdpersonen met de meeste zelfkritiek zegt hierover:

We drijven tussen twee oevers in, de Europese en de Afrikaanse. Als de Afrikaanse kant van de rivier ons welgevallig is, klampen we ons daaraan vast. Maar op het moment dat de Afrikaanse aarde ons te heet onder de voeten wordt, werpen we ons weer in het water en worden we onweerstaanbaar

[p. 16]

aangetrokken tot de geïmporteerde moderniteit van de Europese oever. Wij zijn eeuwig op de vlucht voor de Afrikaanse werkelijkheid.

Ook over zichzelf zegt Ousmane: ‘Ik ben een strak aangetrokken knoop van tegenstrijdigheden. Ik leef tussen twee werelden: het heden en het verleden; de actualiteit en de traditie.’

Sembène Ousmane tijdens het Rotterdamse Filmfestival, januari 1991
(foto: Jan Kees van de Werk)

Rijk en arm

Een van de belangrijkste thema's van Sembène Ousmane is, dat de problemen zich niet zozeer langs de zwarte en blanke kleurlijnen ontwikkelen, maar langs het onderlinge klassenonderscheid van rijk en arm. Dat is een verdeling die vaak samenvalt met de kloof tussen de stedelijke minderheid die zich tot op bizarre hoogte richt naar het westerse gedrag waarvan de Samsonite-koffer en de Mercedes de sprekende symbolen zijn, en de meerderheid van de plattelandsbevolking. In een gesprek dat ik met Sembène Ousmane over zijn werk had, ging hij hier uitgebreid op in:

‘De Afrikaanse elite gedraagt zich naar het voorbeeld van het Europese materialisme. Levend naar de normen van de westerse beschaving, praten ze daarentegen toch voortdurend over het verlies of de afbrokkeling van hun eigen traditionele cultuur. Ziehier de dramatische paradox van het huidige Afrika, althans van de bovenlaag van de bevolking. Het lijkt net alsof de bourgeoisie dezelfde taal spreekt als de massa. Door woorden als “négritude”, “traditie” en “Afrikaanse identiteit” te gebruiken draaien ze iedereen een retorisch rad voor ogen.

[p. 17]

Begrippen die in het verleden tot het verzetsjargon behoorden, worden nu gemanipuleerd en verkracht. Het ergste is dat zij wel voor de onafhankelijkheid hebben gestreden en de boeken van Frantz Fanon gelezen hebben. Maar de bevrijdingstheorieën zijn door de welstand overstemd en met het laatste restje kunstmatig revolutionair esprit blijven ze Europa, hun grote voorbeeld, de schuld van alles geven. Dat is een absurde, schizofrene situatie.

Het is zelfs zover gekomen dat de leidende elite het hoofd zo vol heeft van Europese referenties en criteria, dat zij bang is geworden voor de Afrikaanse cultuur. In onze cultuur was het bij voorbeeld gebruikelijk dat we de problemen net zolang bespraken tot er een oplossing bereikt werd waarmee iedereen akkoord ging. De gemeenschapscultuur gaf iedereen de kans het woord te voeren. Tegenwoordig hebben we de snelle, zogenaamd democratische, Europese besluitvorming overgenomen waarin in wezen een minderheid het voor het zeggen heeft.

We kunnen er niet onderuit dat de balans na vijfentwintig jaar onafhankelijkheid naar de negatieve kant doorslaat. En we moeten ophouden Europa daarvan te blijven beschuldigen. Afrika geeft Europa veel te veel de kans zijn culturele, politieke en economische agressie op ons bot te vieren. Wij zijn te koop, we hebben onszelf te koop aangeboden. Maar ik weiger mezelf te verkopen. Ik blijf me bezighouden met onze culturele gespletenheid, ons politiek falen en met het weergeven van onze eigen geschiedenis in mijn films.

We moeten ons bewust worden van onze eigen geschiedenis die nooit op de scholen onderwezen wordt. Van daaruit moeten we tegenwicht bieden aan de culturele invloed van het Westen. Onze culturele schat ligt begraven in de talloze legenden en verhalen die de griots nog steeds vertellen voor hen die luisteren willen. Heel wat Afrikanen doen meer moeite om Frans, Duits of Engels te leren dan de taal van hun Afrikaanse buurman. De Europese taal is nog steeds hét symbool van welstand, vooruitgang en beschaving. De Afrikanen die beweren de spreekbuis te zijn van de massa, nemen niet eens de moeite het volk in de eigen taal toe te spreken. En als wij, schrijvers en cineasten, het gefluister van het volk niet als een megafoon luidkeels versterken zodat de oren van de heersende klassen tuiten, dan falen wij in onze taak.’

Folklore

‘Elke kunstenaar heeft een politieke taak. De taak van de kunstenaar is die van het politieke verzet. Verzet tegen de culturele leegloop van Afrika. Wij herscheppen onze cultuur niet meer. Onze ministeries van cultuur trommelen hoogstens een stel halfnaakte meiden op die dansen tot vermaak van een stel blanke hoogwaardigheidsbekleders. Het ontbreekt de meeste landen aan een culturele politiek. Cultuur wordt met folklore verward. Onze nationale balletten hebben niets met onze nationale culturen van doen. Net zomin als cultuur iets te maken heeft met het behalen van Europese academische titels. De meesten van onze briljante wetenschappers zijn culturele analfabeten. Wij moeten ons in ons werk blijven verzetten tegen die politici die niet voldoen aan de eisen die hun gesteld zijn. Wij moeten die dingen blijven zeggen die de politici zelf nooit durven formuleren. Wij moeten ons blijven verzetten tegen het proces dat van Londen en Parijs de culturele hoofdsteden van Afrika maakt. Wij zijn als kunstenaars niet belangrijk omdat we een kunstwerk creëren, maar omdat we de stem vertolken van de minder bevoorrechten.’

Deze tekst verscheen eerder, in uitgebreide versie, als ‘Nawoord’ bij Krassen van vrijheid (In de Knipscheer,1991²).

[p. 18]