Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 76]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in letteren

In antwoord op de vraag naar de opmerkelijkste naam in de Nederlandse literatuur, zou het werk van Bordewijk ongetwijfeld vaak genoemd worden. Alleen Bint al biedt een hele rij memorabele namen als Whimpysinger, Van der Karbargenbonk en Taas Daamde, Surdie Finnis, Schattenkeinder, Bolmikolke, Klotterbooke en Kiekertak (namen die hij overigens gewoon in het telefoonboek van Rotterdam gevonden had). Of Karakter, met zijn namen van gewapend beton: Dreverhaven, Katadreuffe en Kalvelage.

Hoog op míjn lijst zou Inigo Wintrop staan, de hoofdfiguur in Cees Nootebooms roman Rituelen. Een intrigerende naam: welluidend, ongebruikelijk, on-Nederlands en toch ook niet gemakkelijk aan een andere taal te verbinden. Maar toch komt die naam niet op de eerste plaats. Die is voor Esreteip. Niet zozeer omdat dat de merkwaardigste, onbegrijpelijkste, vreemdste of gewrongenste is, maar omdat die naam in slechts 8 letters een paar eeuwen cultuurpolitiek, koloniaal beleid en calvinistische hypocrisie oproept.

Het was algemeen bekend dat veel van de heren die in ‘Nederlandsch-Indië’ het vaderlands gezag vertegenwoordigden er een (of meer) inlandse vrouw(en) op na hielden: een bijzit, een snaar, een njai. Het was evenzeer bekend dat uit zo'n relatie vaak een kind voortkwam. Nu waren de Nederlandse verwekkers meestal niet geneigd hun snaar te trouwen of, als ze al deugdzaam getrouwd waren - d.w.z. met een Nederlandse vrouw - het kind als het hunne te erkennen. Maar wel ontstond de gewoonte om de (bloed)band met het kind aan te geven, zeker als het een jongen was. Dat gebeurde vaak door het kind bij de Burgerlijke Stand te laten inschrijven niet onder de naam van de vader, maar onder de omgekeerde versie daarvan. Zo ontstond bijvoorbeeld de naam Redlum, Reyem of Rhemrev. Of Esreteip.

‘Whimpysinger, Van der Karbargenbonk, Taas Daamde, Surdie Finnis, Schattenkeinder, Bolmikolke, Klotterbooke en Kiekertak’

Dat verschijnsel is onder meer vastgelegd in het werk van de chroniqueur van Nederlands-Indië bij uitstek, P.A. Daum (1850-1898). Twee duidelijke voorbeelden zijn te vinden in de roman Nummer Elf (1895; in 1981 herdrukt door Thomas & Eras, 's-Gravenhage). Op pagina 8 wordt een jonge Indo-vrouw geïntroduceerd:

een mooi donker kopje met een overvloed van dartele krulletjes op het voorhoofd, groote schitterende zwarte oogen, en een vroolijk lachenden mond met parelwitten tanden. 't Was Ypsilanti Nesnaj wier militaire vader haar zijn omgekeerden geslachtsnaam had gegeven en den mallen voornaam, dien hij had gelezen in een boek over een griekschen prins.

Twee pagina's verder richt de Nederlandse hoofdpersoon, Vermey, zich tot een klerk, in Daums woorden ‘een copiist’:

een broodmagere, grauwbruine jonge man; een dier Indo-Europeanen die nooit transpireeren en altijd koude handen hebben, maar meestal slim genoeg zijn.
‘Esreteip,’ zei Vermey, ('s mans grootvader had Pieterse geheeten) ‘je weet dat het vandaag de veertiende is.’

[p. 77]

Dat Daum deze namen gebruikt en er ter plekke een toelichting bij geeft, illustreert dat daarmee geen grote geheimen verklapt worden. Iedereen wist dat het gebeurde, iedereen kende er in eigen familie- of vriendenkring voorbeelden van, maar er hardop over praten deed men niet. Het boek Indische familienamen van A.D. Visker (Moesson, 's-Gravenhage, 1988 2) beschrijft de herkomst van veel van zulke namen, maar laat merkwaardig genoeg Esreteip ongenoemd.

‘Een koloniaal verleden leeft niet alleen voort in de geschiedenisboeken en in het slechte geweten van een natie, maar ook in de kleine details van alledag’

Die naam bestaat overigens wel degelijk: enkele kabinetten geleden, bijvoorbeeld, kende Suriname een minister Esreteip. Waarmee tevens geïllustreerd is, dat dit gebruik niet alleen in Oost-Indië, maar ook in Suriname en op de Nederlandse Antillen voorkwam.

Soms leende een naam zich nog slechter voor omdraaiing dan Vermehr of Pieterse. Als het resultaat écht onuitspreekbaar dreigde te worden, kon er nog altijd een anagram van gemaakt worden - Sermham uit Harmsen of Served uit De Vries. Of het eerste stukje werd er achteraan geplakt: datzelfde De Vries werd dan Vriesde, een naam die momenteel in het betaald voetbal en in de damesatletiek is aan te treffen.

Een nog indirectere vorm van erkenning was het kind opzadelen met de naam van de plaats waar de vader vandaan kwam, maar ook dan in omgekeerde vorm. Het telefoonboek van Amsterdam telt nu nog steeds twee nummers op de naam Madretsma. Ook Madrettor bestaat. De groei van deze groep namen werd ook beïnvloed door de dragers van die namen zelf. Generaties lang hadden Nederlandse vaders hun trots over hun bij een bijzit verwekt nageslacht geuit in een omdraaiing van de feiten, de kinderen zelf wensten daar soms zelf ook wel iets in te zeggen hebben. Zij hadden niet iets te verbergen, integendeel, zij waren deels van Europese afkomst en waren daar trots op. En om dat te laten blijken draaiden zij hun naam weer om en voegden die toe aan wat er al stond. Riemer Reinsma geeft in zijn boekje Aangenaam. Mag ik mij voorstellen? (Hema, 1986) de voorbeelden Redlod van Dolder en Satoor de Rootas.

Wellicht vleit u uzelf met de gedachte dat het u onmiddellijk zou opvallen als u een zo opmerkelijke naam als Madretsma of Esreteip onder ogen zou krijgen. Maar ons waarnemingsvermogen heeft een flinke marge ingebouwd en iets moet er wel heel erg uitspringen, willen wij het als afwijking van een norm opmerken. Vrijwel dagelijks komen we namen tegen (althans, zouden we namen kunnen tegenkomen) die volgens het hierboven beschreven procédé ontstaan zijn. In de zo mediterraan ogende achternaam van Jack Gadella, tekstschrijver van een aantal nummers voor ‘Kinderen voor kinderen’ maar tegenwoordig vooral bekend als ‘meneer Joosten’, vinden we het woord ‘alledag’ terug. De Vlaamse actrice Alida Neslo, die in december 1989 op het omslag van het maandblad Opzij stond, is van Surinaamse afkomst. ‘Olsen’ klinkt weliswaar Scandinavisch maar is wel een veel logischer volgorde van letters dan Neslo. De naam van Surinames eerste Olympisch en wereldkampioen zwemmen, Anthony Nesty, heeft eenzelfde constructie. Een bekend Nederlands jazzmuzicus is Rob Essed, een Volkskrant-redactrice heet Yvonne van Gnirrep.

Een koloniaal verleden leeft niet alleen voort in de geschiedenisboeken en in het slechte geweten van een natie, maar ook in de kleine details van alledag.

Voor wie er oog voor heeft.