Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 25]

Salman Rushdie
De slang der kennis
Over Die Blendung en boekverbrandingen

De profetische tekst die Salman Rushdie publiceerde in ‘The Listener’ na de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur aan Canetti. Aan de hand van Die Blendung schrijft hij ongeweten over zijn eigen, nog ongewisse toekomst...

Ik was net negentien jaar oud toen ik Die Blendung voor het eerst las en met fantasieën liep over mijn toekomstige loopbaan als schrijver. Rond die tijd zwierf een jong meisje dat ik kende door de koude labyrinten van de Franse ‘nouveau roman’ en ik voelde mij verplicht, haar gezelschap te houden. Dus las ik Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute en Marguerite Duras, wier boeken zo koel waren dat zij in mij de overtuiging wekten, dat de roman dood was en dit de lijken waren.

Heden ben ik vergeten hoe het was, toen ik voor de eerste keer met Die Blendung kennis maakte; maar als er iemand is die zich herinnert mij daarop attent te hebben gemaakt, dan zou ik hem of haar ervoor willen bedanken, mij uit die arctische experimentele woestenij te hebben bevrijd. Toen ik het boek destijds las, vervuld van alle ambitie en arrogantie van mijn negentien jaren, merkte ik niet alleen dat er nog leven stak in de oude vorm, maar ervoer ook iets over dat wat mij als ‘Schrijven’ voor de geest stond. Ik kwam tot de conclusie dat alles wat ik te doen had was - zoals Canetti - veelomvattende vorming en imponerende structurele gecompliceerdheden met een soort van stralende, komische grote ogen te verenigen; en natuurlijk zouden mijn boeken, net zoals Die Blendung, wonderlijk gemakkelijk toegankelijk zijn. (Voor iemand wiens hoofd kort tevoren door Finnegans Wake verdoofd was geworden, was het een ware vreugde te ervaren dat grote moderne romans zich werkelijk gemakkelijk lieten lezen!)... Maar ik was jong, en dat kan u misschien bewegen (om van Canetti nog maar te zwijgen), mij dit stukje jeugdige aanmatiging te vergeven.

‘De meedogenloosheid van de komedie vernietigt een van de verschrikkelijkste literaire werelden van de eeuw’

Het eerste deel van de Blendung draagt de titel ‘Hoofd zonder wereld’ en karakteriseert daarmee Peter Kien volkomen duidelijk. Kien, die van zijn bibliotheek houdt, schijnt voor nagenoeg het gehele menselijke ras walging te voelen. Zijn hartstocht voor boeken, aldus Canetti, is ‘de enige, die hij zich in een streng en arbeidzaam leven veroorloofde’.

Is Peter Kien in werkelijkheid dus een verklede Elias Canetti? Het zou gemakkelijk zijn, in deze gedachte te vervallen. Gemakkelijk, dat wil zeggen: tot men het boek leest. Dan zal men ontdekken dat Kien een karakter is, dat een soort waarschuwing belichaamt - inderdaad een waarschuwing, en wel tegen juist die

[p. 26]

solipsistische studeerkamergeleerdheid die, in het geval van Kien, in waanzin ontaardt. Het is een bewijs voor Canetti's objectiviteit als schrijver, dat hij in staat is geweest zich zo vaardig van zijn boekenwurm-held los te maken.

Deze distantiëring is het, die in mijn ogen de uitwerking van het boek bepaalt. Daarzonder - dat wil zeggen, als het boek om zo te zeggen aan de kant van Peter Kien gestaan zou hebben - zou het weinig meer geweest zijn dan een elitaire verhandeling over een man met grote verstandelijke gaven en een verfijnd gevoelsleven, die door de domme bekrompenheid van de onderste maatschappelijke lagen ten val wordt gebracht. In de Blendung echter blijft niemand verschoond. Professor en meubelverkoper, huisbewaarder en dief worden allemaal door elkaar gerammeld. De meedogenloosheid van de komedie vernietigt een van de verschrikkelijkste literaire werelden van de eeuw.

Boekverbranding

Het is bovendien een profetische wereld. Die Blendung werd in het begin van de dertiger jaren voltooid. En toch is zijn analyse van de bronnen van het fascisme en zijn sleutelbeeld van de brandende boeken maar al te treffend. Er zijn momenten in het leven van iedere schrijver waarop hij gewaar wordt dat dat, wat hij als fantasie heeft opgeroepen, niets minder dan de letterlijke waarheid is; en de nachtmerrie van Elias Canetti eindigde als de boze droom van de wereld.

‘Het was een andere Duitser, richting uitte dat “wie boeken verbrandt, ook mensen verbrandt”’

David Levine: Elias Canetti

Natuurlijk heeft de titel (in de Engelse vertaling draagt Die Blendung de titel Auto-da-fé) betrekking op de door de Spaanse Inquisitie in werking gestelde boekverbrandingen. En voor het geval dat men mocht denken dat Canetti open deuren intrapt, zij opgemerkt dat de impuls om boeken te verbranden volstrekt niet verdwenen is uit de hoofden van onze heersers. Nog afgelopen maand (dat wil zeggen: in november 1981) stichtten de machthebbers in Indonesiëeen vreugdevuur van niet minder dan 10.000 exemplaren van romans van de meest aanzienlijke, nog levende schrijver van het land, Pramoedya Anata Toer, die zelf als mogelijke Nobelprijskandidaat is genoemd. En dichter bij

[p. 27]

huis - en als bewijs dat het lang niet altijd een regering hoeft te zijn, die zich zo gedraagt -: in het meest recente verleden heeft in Amerika de Beweging van de Zwijgende Meerderheid zulke onduldbare revolutionairen als William Shakespeare en Mark Twain aan de brandstapel overgeleverd. En Kurt Vonneguts Slaughterhouse-Five, zelf een roman over een vuurzee, namelijk het bombardement op Dresden, werd in de verwarming van een Amerikaanse school verbrand op bevel van de onderwijsinspectie. Zoals Bertolt Brecht zei op het einde van zijn parabel over Hitler, in De stuitbare opkomst van Arturo Ui: ‘De schoot is nog vruchtbaar, waaruit het kroop’.

Het was een andere Duitser, Heinrich Heine, die zich in die richting uitte dat ‘wie boeken verbrandt, ook mensen verbrandt’; en in zekere zin is het deze bewering die Canetti in het extreme doortrekt en grotesk-komisch ontvouwt. Voor Peter Kien zijn boeken in feite mensen. Hij spreekt met ze en vraagt ze zelfs om advies. Juist deze kleine eigenaardigheid van hem geeft ons het eerste aanknopingspunt dat het er in deze schedel van een meesterdenker niet al te best voor staat: Als hij met zijn boeken smoest, en nog wel vertrouwelijker dan hij dit ooit met een gewoon menselijk wezen voor elkaar kreeg, vernemen wij het eerste fladderen van de vleermuisvleugels in de klokketoren van zijn waan. Tegen het einde van de roman komen die genoemde vleermuizen opstandig in zwermen uit zijn oren. Als de boeken branden, hoort hij hun schril gekrijs. Toen ik Die Blendung onlangs herlas, maakte de paradoxale vorm van zijn methode de meest blijvende indruk op mij. Kien is een boekenmens die door boeken gek gemaakt wordt; en de roman zelf is een nog sterkere paradox: een hoogst geleerde waarschuwing tegen de gevaren van de wetenschap. De wetenschap is voor eenieder ernstig en eerbiedwekkend. Canetti schijnt een net zo precieze kenner van het oude China te zijn als zijn held; en het lijkt erop, dat hij ook over al het andere alles weet. Tegen het einde van de roman echter wordt deze overweldigende geleerdheid in een lange uiteenzetting tussen Kien en zijn broer Georges, tegen zichzelf gericht. Peter en Georges twisten zeer honend, waarbij haast de hele wereld van Confucius tot Clytamnestra een gastrol speelt; maar het debat maakt slechts duidelijk dat beiden met betrekking tot de menselijke natuur nagenoeg onwetend zijn - dat zij daarvan feitelijk nauwelijks meer begrijpen dan gekken. De slang der kennis kronkelt, verstrengelt zijn staart en bijt zichzelf in tweeën.

‘Een van zijn interessantste nieuwe ideeën was, dat andere mensen ficties zijn, die wij bedenken’

Mensen als ficties

Bij de herhaalde lezing veranderde de roman ook in een ander opzicht. Een van zijn interessantste nieuwe ideeën was, dat andere mensen ficties zijn, die wij bedenken. In de Blendung wordt haast iedere figuur door minstens één andere meer of minder misverstaan. Ieder ziet in ieder ander diegene die hij zien wil, niet degene die het werkelijk is. Peter Kien trouwt met zijn huishoudster omdat hij steeds sterker de overtuiging krijgt dat zij van zijn boeken houdt; Therese, de huishoudster, trouwt met Kien omdat ze hem voor een miljonair houdt. Daarna wordt ze verliefd op mijnheer Grof, de meubelverkoper, omdat ze zijn flirterig verkooppraatje wil geloven; zij zou zichzelf graag voor jong houden. En het wordt nog erger: de figuren begrijpen zelfs zichzelf verkeerd doordat zij gefingeerde figuren verzinnen die nog fictiever zijn dan de ficties die zijzelf feitelijk zijn. Fischerle, de gebochelde dwerg, ziet zichzelf als Dr. Fischer, de wereld-

[p. 28]

kampioen schaken. In werkelijkheid schaakt hij niet erg best en speelt herhaaldelijk vals in zijn partijen, maar dit nietige detail beïnvloedt zijn eigendunk niet in het minst... In de Blendung lukt het de mensen als ze in de spiegel kijken meestal niet, zichzelf te herkennen. De ficties waarmee zij leven zijn reëler geworden dan de waarheid. Zo reëel dat Therese, als zij op zekere dag Peter Kien's testament leest en voor zichzelf maar een opmerkelijk klein bedrag toegekend ziet, er zeker van is dat er een fout is ingeslopen, en aan het bedrag enige nullen toevoegt tot het volgens haar de juiste hoogte heeft.

De reden waarom deze voorstelling zo schrikwekkend uitwerkt is eenvoudig deze, dat hij waar is. En deze nieuwe Blendung, een ‘verblinding’, die eerder van mijn eigen dertiger jaren dan van mijn jeugd is, schijnt mij inderdaad een zeer kwetsend boek te zijn. Het staat vol verschrikkelijke dingen. Zo is er bijvoorbeeld de figuur van de huisbewaarder Benedikt Pfaff, een proto-nazistisch monster wiens woning zich, naast andere heuglijke eigenschappen, kan beroemen op een bijzonder kijkgat op 50 centimeter boven de grond, wat hem de mogelijkheid geeft onopgemerkt de voorbijtrekkende wereld der passanten te bespieden. Verder is er het stedelijk Rijkspandjeshuis waarvan de naam, het Theresianum, als ironische echo van Kien's treiterzieke echtgenote naklinkt; in dit fantastische gebouw leeft - of althans Kien gelooft dat - een grotesk zwijn-mens dat werkelijk boeken vreet. Verschrikkelijke dingen gebeuren: Fischerle wordt vermoord en zijn bochel wordt afgesneden door de beestachtige geliefde van zijn vrouw. En Peter Kien, door talloze benoembare en naamloze angsten bezeten, roept over zich en zijn bibliotheek uiteindelijk dat af, wat de grote angst van zijn bestaan is geweest: Hij sticht brand in zijn woning en het auto-da-fé begint.

Salman Rushdie

U zult zich afvragen waarom ik dit boek een komedie genoemd heb. Het antwoord ligt in die reeds eerder genoemde zwarte, ironische en waarschijnlijk specifiek Duitse intonatie waarvan de werking daarop berust, dat hij met verschrikking de spot drijft en ons, hoe meer de ontzetting stijgt, des te luider en schriller laat lachen en juist steeds verder tot lachen dwingt, tot de allerlaatste zin, als het boek zelf met dit lachen instemt: ‘Als eindelijk de vlammen hem bereiken lacht hij luid, luider dan hij in zijn hele leven ooit gelachen heeft’.

Tenslotte nog een andere merkwaardigheid. De originele Duitse titel van het boek heeft absoluut niets met vuur te maken. Die Blendung zou in het Engels heel eenvoudig met The Blinding te vertalen zijn, en het lijkt mij dat hier één keer een vertaling (namelijk Auto-da-Fé) een titel verbeterd kan hebben. Ik ben blij, nooit een boek met een dergelijke elliptische titel als Die Blendung te hebben gelezen. Ik ben blij dat het in de tijd dat het mij bereikte, de klinkende helderheid van de titel gekregen had, die het werkelijk verdient.

Vertaling uit het Duits: Bart Hageraats. (naar Hans-Horst Henschen's vertaling uit 1985 van de originele versie, die onder de titel ‘The Worm of Learning Turns, Swallows its Tail, and Bites Itself in Half’, verscheen in ‘The Listener’ van 3-12-1981)