Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 51]

L.Th. Lehmann
Terugblik

Gertrude Pape en Theo van Baaren leerde ik kennen in het eerste jaar van de bezetting, in Gertrude's huis aan de Bemuurde Weerd, waar de Vecht begint. Sommigen spraken van de Verweerde Muur. Het huis was niet oud, maar zag er onsolide uit. Het was laag, diep en donker. Gertrude woonde op de eerste verdieping. Op de begane grond was een zeer donkere meubelwinkel, waarvan ik me de naam niet meer herinner, hoewel die jarenlang een ‘household word’ voor mij was.

Utrecht gold voor mij, en ik geloof ook voor anderen, als dè surrealistische stad van Nederland. Waarom weet ik niet. Het was weliswaar de woonplaats van de schilder Moesman, maar er waren tenslotte ook Jan Engelman en een universiteit.

‘Weinig dingen zijn irriterender en beledigender dan absolute en onvoorwaardelijke bewondering, daar dat soort bewondering de bewonderde met alle geweld tot het niveau van de bewonderaar omlaag tracht te trekken.’
(Theo van Baaren)

Het huis aan de Bemuurde Weerd deed Utrecht eer aan. Er was een klein bovenlicht van glas met ijzerdraad versterkt, waarop net een kat zijn staart kon najagen. Een kat deed dat ook, wat van onder af gezien een wonderlijke vertoning was. Deze kat was wit en kwam ook wel eens naar beneden. Theo gaf hem of haar een Egyptische naam die Wit betekende, al wentelde zij of hij zich ook wel eens in een kolenhok.

In dit huis kwam veel bezoek. Men maakte cadavres exquis, verbaal en beeldend, maar voornamelijk werd er gepraat. Op een avond werd ik daar verrast door de aanwezigheid van het eerste exemplaar van De Schone Zakdoek. Als er aan het plan voor deze non-publicatie iemand anders heeft meegewerkt dan Gertrude en Theo, is mij dat onbekend. Er wordt wel eens beweerd, dat er een Schone Zakdoekgroep zou hebben bestaan. Dit gerucht kan niet krachtig genoeg worden tegengesproken. Er was geen programma of veronderstelde stijl. Sommige medewerkers hebben elkaar nooit gezien. Als er één genre typisch geweest is voor De Schone Zakdoek is het wel het Hormonopathicon. Oorspronkelijk was dit alleen de titel van een ‘verhalend’ gedicht van Theo van Baaren met een strak, maar niet ongewoon schema van rijm en metrum, en nonsensicale inhoud. (De Schone Zakdoek 1981, pp. 48-52). Het werd tot genre verheven en er kwamen 2 navolgingen: 1 door Jan Wit en 1 door mij. Er zijn in conversatie nog enige terloopse uitlatingen gedaan, met de strekking dat de hormonpathica eigenlijk samenhingen met de cultus van de Utrechtse halfgod Manus, die 3 bolhoeden tegelijk droeg, die in essentie 1 bolhoed waren (men ziet de invloed van de Christelijke theologie), maar niemand dacht eraan deze mythe uit te werken.

[p. 52]

Zakopera

Er werd weinig gedaan aan muziek. Theo's toen begonnen verzameling voorwerpen, vervaardigd onder andere cultuuromstandigheden dan de Europeo-Amerikaanse (die men toen ethnografica noemde), bevatte enige trommen, waarop wel eens iemand sloeg en ik geloof dat ik er ook kennis maakte met het Afrikaanse instrument dat o.a. sansa genoemd wordt. Theo schreef eens een lied dat begon:

een bezemsteel ter kerke ging
mirabile dictu
(De Schone Zakdoek, 1981 pp. 97-98)

dat spontaan een elementaire en repetitieve melodie ontving. Hij maakte ook eens een ballade, te zingen op de melodie van de moritat van Mackie Messer, die toen nog niet zo bekend was als nu. In de derde jaargang van het nu al meermalen genoemde tijdschrift ‘verscheen’ ‘Der Mörder, eine Taschenoper’. (De Schone Zakdoek, 1981, pp.138-139) De titelheld wenst zijn halfbroer Stübelratensohn te vermoorden wegens misdrijven tegen familieleden en enige buitenstaanders, maar ziet daar vanaf omdat het aanstaande slachtoffer verwacht naar de hemel te gaan, wat de moordenaar hem niet gunt. Het opera-achtige eraan was voornamelijk de Duitse taal. Pas na de bevrijding, toen ik weer een piano binnen bereik had, wilde ik muziek op die tekst gaan maken. Dit klinkt eenvoudig, en het was ook niet mijn eerste poging tot componeren, maar mijn muzikale opleiding was beperkt tot enige jaren pianoles. Buitendien kreeg ik last van een onbenullig, maar reëel psychisch verschijnsel: hoewel ik tijdens de bezetting rustig bijv. Thomas Mann of Christian Morgenstern las, begon ik me enige jaren na de bevrijding onbehaaglijk te voelen bij het horen en/of zien van de Duitse taal. Zo belandden er enige vellen met muzieknoten op de stapel ‘onaffe zaken’. Ik wens iedereen toe dat haar of zijn stapel kleiner is dan de mijne. Daar bleven ze tot aan het ‘revival’.

‘Er moeten altijd een paar mensen zijn zonder heilige huisjes die bij een ander de ruiten kunnen ingooien zonder wraak te duchten, omdat ze zelf geen glazen om in te smijten hebben.’
(Theo van Baaren)

In 1981 verscheen bij Meulenhoff De Schone Zakdoek. Selectie door C. Buddingh', Gertrude Pape en Theo van Baaren. Helaas nog een bloemlezing. Er kwam een radioprogramma van de KRO met in de studio Gertrude, Theo en enige medewerkers. Het bleef niet bij deze ene uitzending, en het was een genot het gelach van redacteuren en medewerkers te horen als interviewers De Schone Zakdoek au serieux namen.

Een minder direct gevolg was enige opschudding onder sommige journalisten en ander half ontwikkelden, die altijd beweren dat Nederland het achterlijkste land ter wereld is. Men had namelijk besloten dat vóór 1950 niemand in Nederland gehoord had van surrealisme, dadaïsme en meer van dergelijke vooroorlogse preoccupaties.

Nu bleken de medewerkers van De Schone Zakdoek trefwoorden uit deze richtingen achteloos uit hun mouwen te hebben geschud in de jaren '40. Zij waren dus voorlopers!

[p. 53]

Wraakgezang in walstempo

In deze bewogen dagen dacht ik weer aan het operaatje. Ik maakte het in betrekkelijk korte tijd af en merkte later dat er een stijlbreuk tussen de eerste en de tweede helft ervan was. In het begin zijn er stemmingmakerige instrumentale (piano)passages tussen de gezongen delen; later zijn die geslonken tot overgangen, al dan niet met modulatie.

Toen dit alles op papier stond was ons blad geen hot item meer voor de KRO, maar in 1985 wilde de VPRO wel muziekjes van mij uitzenden en tot mijn grote tevredenheid was Guus Janssen bereid de pianopartijen te spelen. Ook de 12 minuten Mörder passeerden de revue. Sophie van Lier, sopraan, verenigde in zich zelf het koor van voorbijgangers, het koor van kellners en het koor van barmeisjes. (Der Mörder is in opzet geen lange, maar wel een brede opera). Tenor Tabe Bas was het slachtoffer, L.Th. Lehmann, amateur-bariton, was de moordenaar en Guus Janssen het orkest.

Wat de muziek betreft, deze is voor een groot deel pastiche: 19e eeuwse ‘lichte muziek’ (wals, polka, habanera), een ‘zigeunerstrijkjes’-deun, boogie-woogie, een barok-aria en een ‘Wagneriek’ fragment. Men vindt er ook citaten in: ‘For he's a jolly good fellow’ als begeleidingsfiguur onder een reeks beschuldigingen, ‘Dies irae’ ditto onder het wraakgezang in walstempo van de barmeisjes, de grote tertsenkreet van de walküren uit Die Walküre en een melodie uit een pianostuk van Liszt, getiteld Saint François de Paul marchant sur les flots. Na de radiouitvoering zijn er tot 1990 vier zichtbare voorstellingen van de zakopera gegeven.

Nu kan men vragen, wat was de samenwerking met Theo van Baaren? Het antwoord is: Nonexistent. Hij zat in Groningen en ik in Amsterdam. Maar toen mijn ‘werk’ voltooid was vertelde hij me iets merkwaardigs. Er was al een toonzetting van Der Mörder, door Chris Verhoog, directeur van het Gronings conservatorium. En er was een leerlingenuitvoering ervan gegeven, à grand spectacle, met orkest, koor, decors en kostuums.

Helaas was deze opvoering eenmalig. Theo had er foto's van en de Groningse musicus Dick Lötscher bezorgder mij een ‘klavierauszug’, maar ja...

Gertrude noch Theo bestaan meer. Ik heb nog een tweede wens in De Schone Zakdoek-verband. Ik hoop dat degene(n), die nalatenschap beheert, of beheren, Gertrude's werk eruit zullen isoleren en uitgeven. Door de jaren heb ik de indruk behouden dat zij de talentvolste medewerker was van het ‘blad’.