Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 62]

James Brockway
Dichter? Prozaïst? Of redacteur?

Er zijn schrijvers die wij altijd als ‘prozaïst’ of ‘dichter’ zien. Er zijn andere schrijvers, waarvan romans en gedichten zijn verschenen maar die niet in de eerste plaats als ‘prozaïsten’ of ‘dichters’ in onze verbeelding leven, wij zien ze anders. John Lehmann, die verleden jaar is overleden, was zo'n schrijver. Van zijn hand zijn verschillende poëziebundels, autobiografische werken en zelfs fictie uitgegeven. Maar niettegenstaande titels als Forty poems, Collected poems, A Nest of tigers (over Edith, Osbert en Sacheverell Sitwell), Virginia Woolf and her world en Edward Lear and his world, twee aantrekkelijke delen in de bekende maar helaas opgeheven reeks bij uitgeverij Thames & Hudson, zien wij Lehmann vooral als redacteur.

Niet zonder reden. Want Lehmann, als redacteur van New Writing in de jaren dertig, New Directions, The Penguin New Writing (1940-50), New Soundings (BBC-radioprogramma in de jaren vijftig) en The London Magazine (1954-1961), heeft jarenlang een invloedrijke rol in het Britse literaire leven gespeeld.

In de jaren dertig en veertig in het bijzonder, maar ook daarna heeft hij belangstelling gekweekt voor nieuwe schrijvers (zie daarvoor de titels hierboven) en voor de buitenlandse literatuur - in zijn tijdschriften en ook in zo'n boek als de Pelican-paperback New Writing in Europe.

Lehmann was de redacteur die, toen hij nog werkzaam was bij de Hogarth Press, de uitgeverij van Leonard en Virginia Woolf, voor de uitgave van de tweede roman van Christopher Isherwood, The Memorial, zorgde. Daarna verscheen het zeer succesvolle Mr. Norris changes trains, vanaf dat moment was Isherwoods naam als romanschrijver gevestigd. In het eerste nummer van New Writing (als hardback) publiceerde hij The Nowaks, een episode uit wat later Goodbye to Berlin zou worden, welk verhaal hij tijdens de oorlog, in 1941, in The Penguin New Writing Nr. 7 herdrukte.

Toen Lehmann nog redacteur van The Penguin New Writing was, is hij ook met een eigen uitgeverij, John Lehmann Ltd., begonnen en een van de jonge auteurs wiens werk hij bracht was Denton Welch, met Brave and Cruel en A Last Sheaf (verhalen, gedichten) en A Voice througj a cloud (autobiografie, 1950). Deze laatste titel is onlangs door uitgeverij BZZTôH in een Nederlandse vertaling van Stella Bromet uitgegeven, zevenendertig jaar na de eerste Engelse editie.

Christopher Isherwood is onderwerp van het allerlaatste boek van John Lehmann, dat verleden jaar postuum is verschenen: Christopher Isherwood - A Personal Memoir. Hierin kan men de carrière van Isherwood grotendeels volgen. Het boek is inderdaad heel ‘personal’ van aard, want de basis wordt gevormd door de correspondentie tussen Lehmann en Isherwood verspreid over een periode van meer dan vijftig jaar en door uittreksel uit Lehmanns dagboek.

Hierdoor heeft dit laatste werk van Lehmann iets van het karakter gekregen van Isherwoods autobiografische boek Christopher and his kind van tien jaar geleden. In dat werk eindigde het verhaal met de aankomst van Christopher en Wystan (W.H. Auden) in New York in 1939. Lehmanns vriendschap met Isherwood duurde echter tot aan de dood van de laatste, hoewel het laatste uittreksel in Lehmanns boek is gedateerd in 1983 - een brief van hem aan Isherwood, die vanaf 1980, zoals Lehmann bericht, een hekel gekregen had aan brieven schrijven.

Ook in een ander opzicht is Lehmanns ‘personal memoir’ anders dan Christopher and his kind. Hoewel een vorm van autobiografie (waarin Isherwood het steeds over ‘Christopher’ heeft) is het boek van Isherwood duidelijk het werk van een romanschrijver, ja, van een rasschrijver. Dankzij de geest en de pen van Isherwood wordt het lezen ervan een ‘ervaring’, zoals het lezen van een roman of het zien van een film een ervaring kan zijn.

Lehmann heeft zijn ‘memoir’ in de laatste jaren van zijn leven geschreven toen hij reeds ziek was en het boek heeft meer het karakter van een logboek of een compilatie, een reeks losse brieven, notities, herinneringen en anekdoten. Zijn stijl is ontspannen en lang niet vlekkeloos - een tikje slordig hier en daar - en zijn manier is zo ‘relaxed’ en beminnelijk, dat dit op den duur wat hinderlijk wordt: ‘with much love’, ‘I long to hear you have completed the book’, ‘We all miss you very much and are pining to see you’. Dat is alles goed en wel in persoonlijke brieven, maar het effect is anders in een boek. Billijkheidshalve moet evenwel worden gezegd dat zo'n effect moeilijk te omzeilen is in een relaas dat zo persoonlijk en intiem is. Daarom zijn ook de passages die over de eerste jaren gaan, toen Lehmann actief en creatief was als redacteur en Isherwood een ‘up-and-coming’ romanschrijver was, de boeiendste. Daarin krijgt de lezer ook een inzicht in ‘hoe het toen ging’ (hoe het nog gaat?) tussen auteurs, redacteuren en uitgeverijen.

In deze periodes opereerde wat soms ‘the old boys' circuit’ wordt genoemd. Isherwood, Lehmann, Auden, Spender, enz., enz. waren allen alumni van de universiteit van Oxford of van Cambridge. Vriend hielp vriend. Relaties hebben, introducties krijgen kon tot succes leiden. Onmiskenbaar is de sfeer in het boek van Lehmann die van een coterie, in dit geval een homoseksuele.

[p. 63]

Kort na het begin van zijn boek, in hoofdstuk II, schept Lehmann een heel treffend beeld van de jonge Isherwood, toen hij voor het eerst een bezoek bracht aan de kantoren van de Hogarth Press in Bloomsbury. Lehmann schrijft:

The young man who came into my office that morning struck me at once bij an unexpected smallness - he was only five foot eight inches tall - and the disproportion of the large head and dominant nose to the rest of the body. His hair was worn short - I never knew him sport long hair - with a quiff coming over his forehead. His expression was remarkably boyish, and remained so as long as I knew him. There was a twinkle in his eye, which he seemed to be able to switch on and off like an actor...

Maar er was nog een andere Isherwood. Op de volgende pagina citeert hij uit zijn dagboek:

... perhaps it was the sense of alarm that seemed to hang in the air when his smile was switched off, a suspicion he seemed to radiate that one might after all be in league with the ‘enemy’, a phrase which covered everything he had, with a pure hatred, cut himself off from in English life...

Jaren later zou Isherwood in Christopher and his kind een schets geven van de indruk die de vier jaar jongere Lehmann bij dezelfde gelegenheid op hem had gemaakt:

Christopher was suspicious of and on his guard against this tall handsome young personage with his pale narrowed quizzing eyes, measured voice which might have belonged to a Foreign Office expert (...) John seemed the incarnation of authority, benevolent authority, but authority, none the less.

Het boek bevat vijftien foto's van Isherwood, Isherwood met Auden (zij waren een tijdlang een ‘couple’), de bekende foto van de jonge Auden, Isherwood en Stephen Spender in een studio - een ‘period piece’ uit de jaren dertig, en van Lehmann zelf, in 1939 en 1980. Er is ook een reproduktie van een nogal slechte schets van David Hockney van Isherwood met zijn veel jongere vriend Don Bachardy in Californië. Dan zijn er vier schetsen door laatstgenoemde van het hoofd van Isherwood tijdens zijn terminale ziekte - Isherwood bezweek aan kanker. Deze schetsen lijken mij onnodig wreed en onaantrekkelijk. De waarheid is dikwijls wreed en de schetsen zijn hoogstwaarschijnlijk waarheidsgetrouw. Ze blijven onaantrekkelijk. Hier is de ‘jongen’ die Isherwood altijd wilde blijven nergens meer te herkennen.

Van, onder andere, historische interesse is een reproduktie van de cover van The Penguin New Writing Nr. 7 uit 1941. Hier, naast de namen van Isherwood, Auden, Spender, C. Day Lewis, staan ook die van Jean-Paul Sartre, Lorca en Mikhail Zotsjenko - wat van Lehmanns belangstelling voor het werk van buitenlandse schrijvers getuigt. Niet om zijn eigen boeken maar om dit werk als redacteur zal Lehmann een plaats blijven innemen in de geschiedenis van de Engelse literatuur.

John Lehmaan, Christopher Isherwood - a personal memoir, Weidenfeld & Nicolson, London, 1987. 150 blz.