Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 50]

James Brockway
Het historisch gerichte speuren
Een nieuwe roman van Graham Swift

Out of this world, de vierde roman van Graham Swift, verscheen vijf jaar na de roman Waterland, die in Nederland door de Bezige Bij onder dezelfde titel is uitgebracht. Met deze derde roman, waarmee de auteur in 1983 een van de laatste zes kandidaten voor de grote Bookerprijs was, drong Swift door tot een breder lezerspubliek. Thans, door van Heinemann naar Viking (Penguin) te zijn overgestapt, is de auteur eigenlijk terug bij zijn eerste uitgever, Allen Lane, stichter van de alomverspreide Penguinreeks, die thans echter in handen van de Amerikanen terecht is gekomen. Vandaar de grote publiciteit waarmee de nieuwe roman in maart is gelanceerd; wereldreizen van de jonge auteur inbegrepen.

‘There was once a young writer who never dreamed of this sort of thing’, heeft Swift mij onlangs geschreven - met de kalme humor die hem eigen is. De publiciteit rond Waterland was al vrij hevig en beide laatste romans hebben met elkaar gemeen dat beide nogal koel door de eerste besprekers zijn ontvangen. De kwaliteit van Out of this world en de belangrijkheid en actualiteit van de daarin behandelde thema's wijzen echter naar een even groot succes voor dit jongste werk van een schrijver die, zoals in BZZLLETIN in november 1983 reeds werd vermeld, als ‘een van de twintig beste jonge romanschrijvers van Engeland’ is gekozen.

Niet alleen maar de ‘big guns’ van de uitgeverswereld hebben een rol in Swifts succesvolle carrière gespeeld. Swift zelf heeft nooit geaarzeld, uiting te geven aan zijn dankbaarheid voor de steun die hij - als de ‘young writer who never dreamed of this sort of thing’ - in de eerste jaren vooral van Alan Ross en zijn London Magazine en London Magazine Editions - mocht ontvangen. Vandaag nog kan men soms op de pagina's van het uitmuntende, sterk internationaal georiënteerde London Magazine, waarvan Ross sinds 1961 de redactie voert, een reclame zien voor de april/mei aflevering van het jaar 1976, waar een vroeg, ‘niet-gebundeld’ kort verhaal van Swift, ‘The Recreation Ground’ is afgedrukt. Het was alweer Ross die Swifts verhalenbundel Learning to Swim pas in 1983 heeft uitgegeven.

Op dat ogenblik waren de eerste twee romans, The Sweetshop Owner en Shuttlecock reeds bij Allen Lane verschenen, resp. in 1980 en 1981 èn als Penguin paperback-edities in resp. 1983 en 1982. Dus in 1983 heeft Ross heldhaftig de minder winstgevende verhalenbundel voor zijn rekening genomen. (Om voor mij steeds duister gebleven redenen worden verhalenbundels op de Britse markt minder goed dan romans verkocht.)

Er loopt een nogal vreemde rode lijn door Swifts werk, wat men niet zou vermoeden gezien de verscheidenheid van zijn onderwerpen, maar waaraan zijn werk een groot deel van zijn fascinerende kracht ontleent. Dit is reeds merkbaar in de korte verhalen, waarin ook thema's te vinden zijn die in de romans terugkeren. Als auteur handelt Swift in geheimen en mysteries - maar dan geheimen en mysteries van psychologische aard, die hun oorsprong in het verleden hebben. Maar eerst iets over de verscheidenheid van zijn onderwerpen.

In de eerste roman The Sweet-shop Owner (1980) kijkt een kleine man terug op zijn leven en vooral op zijn eigenaardige huwelijk. Hij was getrouwd met een eenzelvige vrouw van wat betere stand dan de zijne. Deze vrouw Irene (maar zij wordt hoogst zelden bij haar voornaam genoemd) houdt zich meestal afzijdig - zij is semi-invalide - vult haar tijd met lezen en vernedert haar man door een snoepwinkel voor hem te financieren, waarin hij zijn leven verder kan doorbrengen. Als zij hem een dochter schenkt, dan is dat reeds voldoende - zij heeft haar plicht gedaan. Omdat de heer Chapman zich zo laat bejegenen is de dochter, die gaat studeren, van hem vervreemd. Men ziet het al: vreemde, gestoorde verhoudingen binnen een gezin.

In de tweede roman Shuttlecock (1981) is de situatie nog vreemder - het boek is door de uitgever als een ‘psychologische thriller’ aan het publiek voorgesteld. Een oordeel van The London Review of Books (‘excellent, profound and very odd’) geeft het karakter van het boek veel accurater aan. In deze roman worden de verhoudingen binnen een gezin van man, vrouw en twee jonge zoons verstoord doordat de man geobsedeerd wordt door de verborgen waarheid omtrent zijn vader, vroeger een oorlogsheld die nu echter in een krankzinnigengesticht zit. Was zijn vader, bekend als de auteur van een bestseller (Shuttlecock) over een dappere ontsnapping uit Duitse gevangenschap, niet eigenlijk een oplichter, een lafaard? Was hij misschien een dubbelspion? Ook in het politie-departement waar de man werkzaam is - het departement van ‘dode’, dat wil zeggen onopgeloste, misdaden - heerst een sfeer van spanning en geheimen. Waarom doet zijn baas Quinn zo vreemd en vijandig tegen hem? Waarom ligt een map met gegevens over zijn vader op het departement? enz. De indruk die door deze inderdaad ‘psychologische’ roman wordt achtergelaten, is die van een heel rare, verontrustende droom, waarin alles raadselachtig is... en blijft.

In de bekende, derde roman Waterland draait het mysterie om de ontdekking van het lijk van een jongen in een sluis -

[p. 51]

gewoon verdronken? Of vermoord? En zo ja, hoe, door wie, waarom? Maar in dit merkwaardige boek worden zoveel onderwerpen aangesneden (waaronder het verleden van een ex-leraar geschiedenis, de geschiedenis van het plaatselijke bier en van de familie die de brouwerij heeft gesticht, het levensverhaal van de paling enz.) dat het moeilijk is de inhoud van de roman onder één noemer te brengen. Ten minste, als die niet de evocatie is van de sfeer van de waterige streek - het Fen District - in het oosten van Engeland, die op Holland lijkt en waarin de handelingen plaats vinden. Zo indrukwekkend is het beeld dat Swift hiervan weet op te roepen, dat men - zoals de auteur zelf heeft verteld - niet wilde geloven, dat hij zelf niet uit die streek afkomstig is en men hem dit feit zelfs kwalijk nam, alsof er in zijn roman een element van bedrog zat.

Zoals af te leiden is uit wat hierboven staat, heeft Swift zich in de eerste drie romans bezig gehouden met vrij beperkte, ‘insulaire’ onderwerpen: het privé-leven van een winkelier, de obsessie van een ambtenaar op een politiebureau, toestanden in het Fenland van East Anglia. In de nieuwe roman heeft het relaas te maken met het leven van een oorlogsfotograaf in Engeland en zijn in New York wonende dochter, maar hier is de gehele strekking van het verhaal internationaal. In een zeer wezenlijke zin gaat het hier over de toestand in de wereld, in onze wereld.

Nieuw is Swifts belangstelling voor toestanden buiten Engeland echter niet. In de korte verhalen in Learning to Swim (1983) komen Grieken en Hongaren voor, in één van de verhalen is de plaats van handeling Istanboel en in het langste verhaal, ‘The Watch’, is de intrige rond een familie van klokkenmakers uit Lublin, Polen gewoven. Men heeft ook bij het lezen van deze verhalenbundel het gevoel alsof alles eigenlijk plaats vindt in de wereld van de verbeelding.

Wat Swifts schrijven zo typeert is wat ik hier een ‘historisch gerichte speurderszin’ zou willen noemen. ‘Historisch’ omdat Swift steeds bezig is zijn blik op het verleden te richten - telkens weer komt men de woorden ‘I remember’ tegen; ‘speurderszin’ omdat hij steeds wil nagaan hoe de situaties in het leven van zijn personages uit het verleden zijn gegroeid en hoe deze personages geworden zijn zoals ze zijn. Swift is een ‘psychologische detective’, of een psychiater die steeds weer vragen aan zijn patiënten (zijn romanfiguren) stelt. Als men hem als schrijver door een symbool zou willen uitbeelden, zou dat symbool een vraagteken moeten zijn.

Swift zet een vraagteken bij zogoed als alles - ook soms tegen zijn eigen constateringen - misschien was de situatie, de waarheid, toch anders. De waarheid achter de schijn ontdekken is voor hem een zaak van het grootste belang. In de nieuwe roman laat hij zijn hoofdfiguur Harry Beech (die de waarheid steeds in fotobeelden heeft willen vangen) op een bepaald moment verzuchten: ‘How terrible to die (...) and not to know, at the end of it all, what is true or false.’

Out of this world zit vol vraagtekens, maar zelfs in de eerste roman kan men zulke passages als de volgende steeds weer aantreffen:

What was the name of that thesis you were writing, Dorrie? ‘Romantic Poetry and the Sense of History’? And now you are living with a historian. What do you learn from history, Dorrie? Was it history that made you come and plunder your father's house? Or the opposite? Did you want to escape history, to put it all behind you - me; her, those twenty-odd years in that house?

Het vraagteken en geschiedenis - het verleden!

In de nieuwe roman is het 1982 en de beroemde fotograaf van wereldellende Harry Beech stelt die vragen niet meer. Hij is reeds tien jaar vroeger met het werk waaraan hij zijn faam te danken had gestopt. Hij leidt nu een rustig bestaan op het platteland van Engeland en interesseert zich voor het maken van luchtfoto's. Zijn leven ligt in puin, maar op de leeftijd van 64 jaar denkt hij weer te gaan trouwen - met een jonge vrouw die veertig jaar jonger is dan hijzelf.

In New York ligt zijn van hem vervreemde dochter Sophie (moeder van twee kinderen, niet gelukkig getrouwd met Joe, een wereldhandelsreiziger in luxe-vakanties) op de bank bij haar psychiater Dr. Klein. Enige tijd tevoren is Sophie er mee begonnen tegen lieden zoals de loodgieter te zeggen: ‘C'mon! Fuck me, fuck me good, you great hog!’ Haar vader wil dat zij voor zijn huwelijk eindelijk naar Engeland terugkeert, een plan waarop Sophie tegen Dr. Klein reageert met: ‘He's going to get fucking married. To some fucking girl!’

[p. 52]

Het is duidelijk dat iets - veel - in het verleden van vader en dochter is gebeurd, waardoor zij in deze situaties zijn beland. Kenmerkend voor Swifts methode is dat hij nu in dat verleden gaat speuren, op zoek naar oorzaken, en langzamerhand bouwt hij het beeld op van deze twee moderne, gestoorde levens. Het is een pijnlijk verhaal maar zeer relevant voor onze tijd.

Swift heeft zijn roman gestructureerd op basis van een reeks hoofdstukken waarin Harry Beech en zijn dochter Sophie afwisselend aan het woord zijn waarna, tegen het eind van de roman, de zachte, lieve man van Sophie aan het woord komt (hij is veel te zacht en te lief naar de smaak en verlangens van zijn vrouw), gevolgd door Anna, de jaren geleden omgekomen vrouw van Harry.

Anna was een Griekse, die Harry tijdens de woelige, verwarde periode direct na de Tweede Wereldoorlog in Neurenberg had ontmoet. In die dagen was vrijwel niemand eigenlijk tot rust gekomen of had zijn of haar plaats in de naoorlogse wereld gevonden. Harry's vrouw was naar Griekenland terug gegaan, om een bezoek te brengen aan een zieke oom, maar ook om een ongewenste zwangerschap tot een eind te brengen - dat doel wordt bereikt doordat haar vliegtuig tegen een berg opvliegt.

De hoofdoorzaak van de trauma's in het leven van Harry Beech en zijn dochter was echter iets anders: tien jaar eerder is Harry's vader, veteraan en held uit de Eerste Wereldoorlog en daarna wapenfabrikant en multimiljonair, door een bom in zijn auto gedood, toen Harry en Sophie toevallig op bezoek in zijn landhuis waren. Toen is er iets gebeurd, waardoor Sophie haar vader, de beroemde fotograaf, nooit meer zien wil - door een automatische reactie heeft de zoon naar zijn fototoestel gegrepen, om de ontploffing te registreren.

Bij Swift is de ironie nooit ver te zoeken. Harry had geweigerd opvolger van zijn vader in de wapenfabriek te zijn. Hij heeft liever foto's van de ‘trauma's en verschrikkingen’ van de wereld gemaakt - nog iets waarvoor zijn dochter hem veracht. Maar zelfs de vermoorde vader was geen type om wapenfabrikant te worden. Hij heeft als opvolger van zíjn vader moeten fungeren, alleen omdat zijn twee oudere broers in de Eerste Wereldoorlog gesneuveld waren. Zo schept de geschiedenis - het noodlot - slachtoffers. Mogelijk zijn deze paar feiten reeds voldoende om aan te geven dat Swift in deze roman het niet slechts - en misschien zelfs niet eens hoofdzakelijk - over Harry Beech en zijn dochter heeft, maar eerder over onze vertroebelde wereld van nooit aflatende geweldpleging - de wereld die Harry jarenlang in fotobeelden heeft willen registreren. Verder: gezien Swifts inslag, een methode waarbij hij niets aanvaardt zonder verder onderzoek, maar een groot vraagteken achter vrijwel alles zet, wordt de lezer van de roman steeds met een heel kritisch beeld van onze wereld geconfronteerd.

Op de allereerste bladzijde, bijvoorbeeld, als Harry in 1982 terug denkt aan het jaar 1969, ziet hij zich weer naast zijn vader zitten tijdens een van zijn zeldzame, korte bezoeken aan zijn ouderlijk huis. Zij keken naar de beelden van de eerste mannen op de maan. Op deze manier wordt het onderwerp ‘ruimtevaart’ aangesneden, waarover later veel kritisch commentaar zal volgen, bijvoorbeeld over mensen die tot machines in machines zijn gedegradeerd en die zelfs als machines eruit zien - ‘the space suits which didn't show if there was a man inside.’

Op bladzijde twee komt dan de wapenindustrie ter sprake - ‘heavy systems’, ‘ground to air’, ‘air to air’ - uitdrukkingen waarover Swift later iets zal zeggen. Een paar regels verder zijn wij reeds in Vietnam, waar Harry de oorlog als fotograaf van dichtbij heeft meegemaakt en zelfs licht gewond is geraakt.

Als fotograaf heeft Harry veel te zeggen over de rol van het filmbeeld in onze beschaving en vooral over de moderne obsessie waardoor men alles wat in de wereld gebeurt, direct op het beeldscherm of in de krant moet kunnen zien. Hij ziet zelfs het reële gevaar van een overheersing van het fotobeeld: ‘eerst het fototoestel, dan pas de gebeurtenis’ - alsof de afschuwelijke moorden in Noord-Ierland, Israël, bij een vliegtuigkaping in onze wereld gebeuren, juist om gefotografeerd te worden - alsof dàt een van de aanleidingen daartoe is geworden.

Zodoende maakt Swift van het eigenlijk tragische verhaal van Harry Beech en zijn dochter een tragisch verhaal over onze door onenigheid, fanatisme en geweld geteisterde eeuw. Dat zijn roman hierdoor aan relevantie heeft gewonnen hoeft geen betoog. Zijn boek heeft echter nog meer te bieden.

Door zijn structuur, waarmee de ene onthulling op de andere volgt totdat het beeld compleet is, ook door de levendigheid van zijn proza, is Out of this world spannend en onderhoudend. Belangrijker vond ik niettemin de vraagtekens die Swift zet bij zovele facetten van onze beschaving. In zijn wereld is geen heilige koe meer veilig. Zelfs niet de intiemste liefdes- en gezinsverhoudingen, zelfs niet het eren van onze vaders en onze helden.

In de nieuwe roman keert weer een thema terug dat men van het begin af in Swifts werk heeft kunnen tegenkomen: was Harry's vader werkelijk zo'n oorlogsheld? Verloor hij zijn rechter arm in een poging om het leven van zijn officier te redden (hiervoor ontving hij het Victoria Cross, de hoogste onderscheiding voor uitzonderlijke dapperheid op het slagveld), of was het misschien uit zelfbehoud?

In een heel interessante voordracht, later tot essay omgewerkt, heeft de auteur ontkend dat zijn werk van oorsprong autobiografisch is. Hij valt de raad, als kon een jonge auteur het best uit eigen ervaring schrijven, aan en hij pleit voor het in het werk stellen van de verbeeldingskracht bij het schrijven van fictie. Het lijkt dus dat men aan dit thema van het in twijfel trekken van de heldendaden van vaders een symbolische functie moet toekennen, waarbij de vader-figuur de geschiedenis en de samenleving waarin wij geboren zijn, symboliseert. Zeker is het dat Swift de ‘heldendaden’ van onze beschaving en onze traditionele waarden steeds weer in twijfel trekt.

Wat Swift in zijn essay te zeggen heeft lijkt me dermate

[p. 53]

interessant dat ik eindigen wil met enkele citaten daaruit. Na het ‘exhibitionisme’ (zéér on-Engels) en een door hem verzonnen tegenstelling, ‘inhibitionisme’ (zéér Engels), in de roman te hebben besproken, schrijft Swift het volgende:

Of course, at bottom there is no getting away from it: all writers are show-offs (...) everything we write, even if we label it fiction, must be, finally, of and from ourselves. It is absolute self-expression - no one can do it but us.
But it is not as simple as that. One often hears offered as indispensable advice to young writers: ‘Write only what you know about - write from your experience’. I could not agree with anything less. My maxim would be: For God's sake write about what you don't know about! For how else will you bring your imagination into play? How else will you discover or explore anything? (...) Fiction is not fact, but it is not fraud. The imagination had the power of sheer, fictive invention, but it has also the power to carry us to truth...

Ik vind dat een roman als Out of this world, waarin grote vraagtekens zijn geplaatst tegen wat al te dikwijls voor vanzelfsprekend in onze samenleving wordt aanvaard, fungeren kan als een wegwijzer naar de waarheid over die samenleving. In Graham Swift hebben wij een schrijver van waarheid als fictie en fictie als waarheid.

Graham Swift, Out of this world, Viking, 1988, 208 blz., fl. 41,95