Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 2]

[Nummer 157]

[p. 3]

Michel Boll
Een schrijver moet zich niet alleen met zichzelf bezighouden
In gesprek met J. Rentes de Carvalho

Wat J. Rentes de Carvalho nog het meest verbaast is dat er zo veel recensenten zijn die in de - doorgaans zeer gunstige - besprekingen van zijn werk er zonder meer van uitgaan dat alles waar gebeurd is, en dat veel zelfs autobiografisch is. ‘Het rare is dat het me alleen in Nederland gebeurt. Portugese lezers gaan er automatisch vanuit dat ik fantaseer. Van de verhalen in De Juwelier denkt men in Nederland: dat zijn allemaal waar gebeurde verhalen. Maar nee. Het is allemaal verzonnen. Mooi, hè? Blijkbaar is het in Nederland bijzonder als je je fantasie gebruikt bij het schrijven. En als ik dan in het verhaal “Het landgoed van Moboetoe” schrijf: “ik beschik over weinig fantasie” - een frase die in ieder land zou worden opgevat als een elegant gebaar van bescheidenheid - dan zeggen ze hier meteen: “Zie je wel, hij zegt het zelf, hij beschikt over weinig fantasie!” Wat zijn dat voor mensen, kunnen ze niet lezen!?.’

Zelfs als hij zich boos maakt blijft J. Rentes de Carvalho een heer. Een minzaam heer, die zijn gesprekspartner consequent met ‘u’ blijft aanspreken. Niet om afstand te scheppen of uit vrees dat grote familiariteit uitdraait op geld lenen, maar uit respect. Zijn uitgesproken ideeën en meningen versiert hij steevast met een glimlach, hij heeft een broertje dood aan zwaarwichtigheid.

Gezeten tegenover Rentes de Carvalho, schrijver van Waar die andere God woont, een genadeloos geestig boek over de ongemanierdheid, de gewichtigdoenerij, de regelzucht en de lange-onderbroeken-vreugdeloosheid van de Nederlanders, stranden de pogingen van de interviewer om zich onopvallend van een dergelijk Nederlanderschap te distantiëren al bij de eerste bestelling: ‘Een glaasje Spa’. Beleefd informeert de schrijver naar de gezondheid van de interviewer. In Portugal wordt er in openbare gelegenheden alleen door maag- en leverlijders water besteld, zo licht hij toe, terwijl hij en passant melding maakt van het feit dat kinderen in Portugal van jongs af aan vertrouwd worden gemaakt met alcohol, hetgeen resulteert in een jaarlijkse wijnconsumptie van vele honderden liters per Portugees hoofd van de bevolking.

‘Maar geeft dat niet enorme sociale en gezondheidsproblemen?’ flapt de zeer Nederlandse vraag eruit.

‘Welnee, dat valt allemaal reuze mee,’ luidt het zeer Portugese antwoord.

Hoe onmogelijk het is de ware Nederlandse aard te verbloemen blijkt even later opnieuw bij het regelzuchtige vooruitlopen op Rentes de Carvalho's teraardebestelling. ‘Laat u zich in Nederland of in Portugal begraven?’ zo luidt de vraag, en dat terwijl de schrijver een nog zeer levenslustige indruk maakt en ook zijn lichamelijke conditie geen aanleiding geeft tot bespiegelingen over het levens-einde. Nederlandser kan het bijna niet: van tevoren al de begrafenis willen regelen.

Het knappe van Rentes de Carvalho's werk is niet alleen dat hij in Waar die andere God woont de aard van het Nederlanderschap aan het licht heeft gebracht, in het algemeen kun je stellen dat zijn boeken de manier van kijken van de lezer blijvend beïnvloeden. Wie Portugal, de bloem en de sikkel en Montedor heeft gelezen kijkt opeens met heel andere ogen naar Portugal (en naar mensen in het algemeen). Je komt er als lezer van Waar die andere God woont niet alleen achter dat er inderdaad zoiets als een ‘Nederlandse volksaard’ bestaat, maar in de weken na lezing van het boek valt het je op dat je er zelf ook één bent, of je dat nou leuk vindt of niet. Het Nederlanderschap is een aandoening voor het leven, net als moedervlekken of een kop vol sproeten.

De kennismaking

Rentes de Carvalho is een Portugees en dat blijft hij, zelfs na een 32-jarig verblijf in Amsterdam. Na een paar jaar in Parijs als journalist voor Braziliaanse kranten te hebben gewerkt trad hij in maart 1956 in dienst van het handelskantoor van de Braziliaanse ambassade in Amsterdam. Vier jaar later werd hij ontslagen, omdat hij weigerde mee te werken aan knoeierijen. De daarop volgende twee jaar verdiende hij de kost voor zijn gezin (Nederlandse vrouw en drie dochters) als vertegenwoordiger voor een bedrijf dat zich had bekwaamd in het vervaardigen van vloeibare dakbedekking. Dit bood een uitnemende gelegenheid om kennis te maken met de Nederlandse gastvrijheid en tolerantie. (Een aannemer begroette hem met: ‘Zo zo, een joodje hè? Dus zelfs je daken zijn vandaag de dag niet meer veilig voor jullie!’ Dat Rentes de Carvalho niet joods is doet aan het anti-semitisme niets af.) Nadat hij enige tijd op het Instituut voor de Tropen had gewerkt werd hij door professor De Jong betrokken bij de oprichting van het Portugees seminarium van de Universiteit van Amsterdam, zoals hij nu ruim twintig jaar later getuige mag zijn van de afbraak. Als hij in september samen met zijn collega, de schrijver-vertaler August Willemsen, in de VUT gaat, zal Portugees worden opgeheven als zelfstandige studierichting.

Rentes de Carvalho is in Nederland vooral bekend als de schrijver van Waar die andere God woont (verschenen in

[p. 4]

1972, 4e druk 1987). In de afgelopen vijf jaar heeft Uitgeverij De Arbeiderspers drie boeken van hem in vertaling gepubliceerd, waarvan het laatst verschenen boek, de roman Montedor, in feite zijn debuut was. Montedor kwam in 1968 in Portugal uit en werd in 1970 gevolgd door de roman O Rebate, die nog niet vertaald is. Waar die andere God woont is, zoals alle boeken van Rentes de Carvalho, oorspronkelijk in het Portugees geschreven, maar niet uitgegeven in Portugal. Dat geldt ook voor de essaybundel Portugal, de bloem en de sikkel (1975) waarin de schrijver haarscherp het falen van de Portugese Anjerrevolutie van 1974 analyseert. De roman De zevende golf, die voor een deel ook over de Anjerrevolutie gaat en die in 1983 verschijnt, is weer wel in Nederland én Portugal gepubliceerd. Het volgende boek, de prachtige verhalenbundel De Juwelier, verscheen in 1987. Alleen in Nederland, een Portugese uitgever was er niet voor te vinden, wat door Rentes de Carvalho wordt geweten aan zijn scherpe en niet-aflatende kritiek op de Portugese autoriteiten. Op dit moment werkt Rentes de Carvalho aan een autobiografisch boek over zijn jeugd en aan een alternatieve reisgids voor Portugal, een reisgids die ook de helpende hand biedt bij problemen als: wie moet ik nou een aalmoes geven en wie niet en hoe dat aan te pakken, alsmede aanwijzingen over de omgang met schoenenpoetsers.

Montedor: het ware gezicht van Portugal

U hebt pas laat, op 38-jarige leeftijd gedebuteerd. Had dat een bepaalde oorzaak?

Ik had al op mijn twintigste kunnen publiceren. Maar het publiceren van een boek vond ik zoiets verhevens, daar had ik zo veel eerbied voor, dat ik me er eenvoudig niet aan waagde. Zelfs op m'n achtendertigste deed ik het nog niet uit mezelf, ik stemde erin toe nadat een paar vrienden het manuscript aan een uitgever hadden gegeven. Ik schreef al vanaf mijn veertiende. Als jongen vond ik schrijver zijn het mooiste wat er was. Behalve dan advocaat zijn voor arme mensen. (Hij schatert luid) Ik wilde niet matroos of machinist worden, nee, advocaat! Terwijl ik er helemaal niet geschikt voor ben. Ik heb al moeite met gewoon in het openbaar te spreken, laat staan voor de rechtbank.

Rentes de Carvalho mag dan zijn rechtenstudie al na twee jaar hebben opgegeven, de ‘arme mensen’ en armoede in het algemeen zijn in zijn werk een grote rol blijven spelen. Zijn debuutroman Montedor beschrijft enkele jaren uit het treurige leven van een jongeman die opgroeit in een dorp waar nette armoede het hoogst bereikbare is en het hele leven in het teken staat van geld, of beter gezegd: het ontbreken van geld. Elk initiatief verzandt in geldgebrek en de collectieve dagdroom van de dorpsbewoners is dan ook het winnen van de loterij, dan wel het op straat vinden van een goed gevulde portemonnee.

Hoewel Montedor een ik-roman is lijkt het eerder een sociaal portret dan het verhaal van één jongen.

Dat is ook zo. Montedor gaat niet over een Portugese jongen, het gaat over de Portugese jeugd. In Portugal, waar het boek een groot succes was, reageerden veel lezers met: ‘Het zou ook mijn verhaal kunnen zijn.’ Zelfs na twintig jaar roept het dit soort reacties op en dat is toch vreemd. Een land zou toch moeten veranderen, maar dat doet Portugal niet. Er is niets veranderd aan de armoede. En dan gaat het in Montedor nog niet eens over de echte armen, hun toestand is helemaal onvoorstelbaar. In 1986 zijn er zelfs 97 mensen van de honger overleden. En dat gebeurt midden in Europa! Ik kan er zo woest van worden.

De beschrijving van het milieu van nette armoede doet heel authentiek aan. Kent u dat milieu uit eigen ondervinding?

Ik heb het wel van nabij waargenomen, maar niet aan den lijve ondervonden. Ik kom uit een milieu van mensen met redelijk wat geld en grond. Mijn vader was een hoge ambtenaar bij de douane, wij hadden het goed thuis. Op het lyceum leerde ik jongens kennen, echt briljante studenten, die alles in zich hadden om in het leven te kunnen schitteren. Eén voor één zijn ze vermorzeld door hun milieu. Ze zijn getrouwd, hebben kinderen, ze wonen nog steeds op dezelfde plek. En telkens als ik hen terugzie dan zie ik dat ze een kopie zijn geworden van alles wat ze verafschuwden.

In Montedor en De Juwelier beschrijft u hoe de mensen zonder geld tegen de rijken aankijken alsof die een soort sprookjesfiguren zijn.

Het is ook een sprookje. In Portugal zijn er twee manieren om er bovenop te komen. Het eerste is: de loterij winnen. Iedereen, arm of rijk, investeert zo veel als hij missen kan in de loterij. De tweede manier is emigratie: gastarbeider worden. Dat hebben een paar miljoen Portugezen gedaan, die hebben hun heil elders gezocht. Portugal is éen van die landen ter wereld waar het gootste deel van de bevoling het liefst uit weg zou willen vluchten.

Heel treffend beschrijft u de illusies van de armen, de dagdromen over loterijen en emigratie.

‘Als dat zou kunnen’ is in Portugal een gevleugeld woord, het is een maatschappij van ‘als dat zou kunnen’. Een ervaring van veel buitenlanders op vakantie in Portugal is dat als zij in gesprek raken met zo'n jongen als uit Montedor het moment onvermijdelijk komt dat zo'n jongen vraagt: ‘Zou u voor mij niet iets kunnen versieren in uw land, een mooie baan?’

Was Montedor indertijd bedoeld als een aanklacht?

Ik geloof niet in de rol van een schrijver als aanklager. Dat heeft iets potsierlijks, want wat is nou helemaal de macht van een schrijver? De redenen om een boek te schrijven zijn zo egoïstisch: je zit met iets in je maag en je wilt het kwijt. Het is al heel mooi als iemand zichzelf in het boek herkent en dat hij vervolgens beter in staat is om iets aan zijn situatie te doen.

[p. 5]

In Portugal is Montedor zowel bij de lezers als bij de critici heel goed ontvangen. Vreemd dat zo'n somber boek met een uitzichtloos einde zo veel lezers trekt.

Het is een somber boek over een sombere maatschappij in een land met vrolijke mensen, Portugal is ontzettend vrolijk. Ondanks dat de Portugezen met miljoenen naar het buitenland zijn getrokken om zichzelf van een betere toekomst te verzekeren, blijven ze van hun land houden. Ik kom er zelf ook ieder jaar nog een paar keer terug.

Van Porto tot PC

Uit al uw boeken blijkt een groot respect voor het dorpsleven en de doorsnee dorpsbewoners, u situeert veel van uw verhalen in die omgeving.

Het is mij verschrikkelijk dierbaar. Ik ben geboren in Porto, maar mijn familie komt van het platteland, uit een streek in Noordoost-Portugal. Het Porto waar ik in 1930 werd geboren verkeerde in feite nog in het midden van de negentiende eeuw. Er waren nog waterverkopers op straat, de meest bizarre beroepen bestonden nog. Parapluherstellers. Mensen die gaten in pannen repareerden. Later ben ik naar Lissabon gegaan, naar Parijs, met het vliegtuig naar Brazilië, Amerika. Nu woon ik in een zeer modern en ontwikkeld land en werk met een personal computer. Ik heb echt het idee dat ik niet 58 jaar ben, maar dat ik ben geboren in de negentiende eeuw en nu leef op de rand van de eenentwintigste eeuw, ik leef al zeker anderhalve eeuw. Daar komt nog bij dat we in mijn jeugd iedere zomer doorbrachten in een dorp in Tras-os-Montes en daar had je nog gebruiken en tradities die regelrecht uit de middeleeuwen stamden.

Bijvoorbeeld ieder jaar werd er door de jeugd in het geheim iemand gekozen en die beklom dan met een soort megafoon, gemaakt van een olijfolietrechter, één van de bergen rondom het dorp. Als het dan donker was dan schreeuwde die jongen alle dingen die men voor elkaar verborgen wilde houden, alle pijnlijke waarheden, door die toeter. Beneden in het dorp waren dan bij alle huizen de luiken dicht en stond iedereen vlak achter die luiken te luisteren naar de waarheid - dat is toch prachtig!

Nu we het toch over de waarheid hebben: in uw boeken wordt er duchtig op losgeroddeld door de diverse personages.

Ik denk niet dat roddel iets verschrikkelijks is, integendeel: roddel heeft een functie. Roddel houdt het psychisch evenwicht in stand, in roddel raken mensen een hoop psychische spanningen kwijt. Een persoon of een maatschappij die zijn of haar roddel binnenhoudt en opkropt, die wordt ziek. Ik vind roddel ook prachtig om te horen, een roddelaarster of roddelaar geeft zo veel van zichzelf prijs, het is alsof ze je een zelfportret aanbieden.

Ondanks dat u het Nederlands goed beheerst schrijft u nog altijd alles eerst in het Portugees, waarna iemand anders het vertaalt. Waarom kiest u voor deze omslachtige procedure?

Ik zou in het Nederlands kunnen schrijven, vooropgesteld dat iemand de tekst zou zuiveren van syntactische en spellingsfouten. Alleen zou ik nooit dezelfde souplesse voelen als bij het Portugees. In het Portugees voel ik me als in een warm bad. Ik werk nauw samen met de vertalers van mijn boeken, ik doe voortdurend suggesties tijdens het vertaalproces. De vertaling is uiteindelijk volledig geautoriseerd.

Dat lijkt me niet makkelijk werken voor een vertaler.

We zijn er tot nu toe altijd uitgekomen. Al blijft het natuurlijk zo dat een vertaler makkelijker uit de voeten kan met een schrijver die morsdood is of in Mongolië zit.

U woont nu langer in Amsterdam dan u ooit in Portugal hebt gewoond. Is het niet moeilijk om voeling te houden met het moderne Portugees?

Ik spreek de hele dag Nederlands, maar ik denk nog steeds in het Portugees. Ik lees iedere dag Portugees, we gaan een paar keer per jaar naar Portugal. En dat je niet alle veranderingen in de taal direct oppakt heeft ook z'n voordelen. Portugal wordt overspoeld met vierderangs Braziliaanse televisie-series waaruit de mensen veel eenvoudige en modieuze uitdrukkingen overnemen. Die komen in mijn taalgebruik niet voor. Ik spring in feite voorzichtiger om met het Portugees dan de in Portugal wonende Portugezen.

Een revolutie die geen revolutie was

U bent in 1950 Portugal uitgezet ‘wegens vermeende communistische sympathieën’, zo las ik ergens. Hoe zit dat precies?

Ik ben er niet zo zeer uitgezet, als wel gevlucht. Ik stond in mijn diensttijd te boek als zeer lastig en als je lastig was dan was je communist - protestant was niet in de mode als dooddoener. Via vrienden hoorde ik dat ik de kans liep gearresteerd te worden. Ik kon met veel moeite een paspoort krijgen, maar dat paspoort was slechts geldig voor één uitreis. Pas in 1964, toen de dictatuur al wat aan het verzwakken was, ben ik voor het eerst weer teruggeweest.

In 1975 publiceerde Rentes de Carvalho Portugal, de bloem en de sikkel, een boek dat krachtig ingaat tegen de euforische stemming die in Portugal - en daarbuiten - heerste na de Anjerrevolutie van 1974. Deze revolutie maakte een einde aan een lange periode van dictatuur, de vrijheid van meningsuiting werd in ere hersteld, er konden weer vrije verkiezingen worden gehouden. Ook in Nederland werd de linkse omwenteling met gejuich ontvangen. De socialistische voorman Den Uyl ging terstond tijdens zijn vakantie kamperen in Portugal, waar nu niets meer fout aan was. Rentes de Carvalho was één van de zeer weinigen die de omwenteling van het begin af aan zeer sceptisch bekeken. Portugal, de bloem en de sikkel is een kritische herschrijving van de Portugese geschiedenis vanaf de Middeleeuwen. Het boek laat zien in wiens portemonnees de enorme rijkdommen verdwenen die in de koloniale handel verdiend werden, hoe het een kleine groep mensen (de bourgeoisie) eeuwenlang voor de wind ging en hoe de revolutie van 1974 in feite al jaren tevoren voorgekookt

[p. 6]

was. De democratie werd heringevoerd, maar uiteindelijk bepaalden de grote ondernemingen en landen als Amerika hoe ver de revolutie mocht gaan. De uiteindelijke macht bleef bij dezelfde groep mensen, voor de doorsnee Portugees veranderde er weinig, die bleef zo arm als een kerkrat.

Portugal, de bloem en de sikkel is in Portugal nooit verschenen.

Nee! Het idee! Ik heb het in 1975 aan Portugese uitgevers aangeboden en die zeiden: ‘Laten we eerst maar tien jaar voorbij laten gaan, dan zien we wel weer, want het is nu te hot. In 1986 heb ik het weer aangeboden, aan dezelfde uitgevers. Toen zeiden ze: ‘Wacht nog maar minstens tien jaar, want nu zou het nog slechter uitvallen.

Ik heb nog nooit zo hard en zo lang aan een boek gewerkt. Al in de jaren vijftig was ik begonnen met documentatie te verzamelen. Ik zag dat er een continuïteit was in de opeenvolgende Portugese machthebbers, dat de dictatuur van Salazar slechts een schakel was van een hele lange ketting. Ik besefte dat niet Salazar, maar de Portugese bourgeoisie de touwtjes in handen hadden. Het gaat erom dat ook na de revolutie nog steeds de sociale klasse de dienst uitmaakt die al sinds de ontdekkingsreizen aan de macht is. Het volk kan hen niets schelen, daar mag je mee doen wat je wilt, je mag het misbruiken, negeren, arm houden. Het volk is straatarm, het onderwijs is slecht, de medische voorzieningen voor mensen zonder geld zijn onvoldoende.

Het politieke proces in Portugal is een farce. Het is bitter om te zien dat niet de belangen van het volk voorgaan, maar de carrièreplannen van bepaalde mensen. Mario Soares had drie wensen: minister van Buitenlandse Zaken worden, minister-president worden en tot slot: president van de republiek. Dat is hem begin 1986 uiteindelijk gelukt. Ik walgde ervan, voor mij is de Portugese geschiedenis op die dag opgehouden. Ik volg de actuele Portugese politiek nu verder niet meer. Ik erger me er niet meer aan, dat probeer ik althans.

(Tien seconden later:) Maar wat me ziedend van woede maakt, en wanhopig en bitter, is dat de machthebbers het volk straks op laten draaien voor de problemen die ontstaan na de aansluiting van Portugal bij de Europese Gemeenschap. Het is nu al te voorzien dat de helft van de Portugezen die in de landbouw werken straks zonder broodwinning komt te zitten. Een paar miljoen jonge mensen zullen hun heil in de steden moeten gaan zoeken. En de politici halen hun schouders op en zeggen: ‘Ach, er zullen wat sloppenwijken bijkomen en je zult weer goedkoop huishoudelijk personeel kunnen krijgen.’ Dat kan toch niet de bedoeling zijn geweest van de overgang van een autoritair naar een democratisch regime! De positie van het volk is sinds de revolutie alleen maar verslechterd. Sla het register van Portugal, de bloem en de sikkel maar op. Op een enkeling na hebben ze het allemaal voortreffelijk gered. En ook alle ‘revolutionairen’ van toen gaat het voor de wind.

Ik had als kind de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Na de oorlog bleven in Portugal en Spanje de fascisten gewoon aan de macht, nog dertig jaar lang. Steeds dacht je: op een dag komt er een eind aan. En als dat eind dan komt, in de vorm van een revolutie, dan verandert er eigenlijk niets. Dat was heel bitter.

Ik was zo teleurgesteld over het verloop van de revolutie en het geringe effect dat Portugal, de bloem en de sikkel sorteerde dat ik tussen 1975 en 1983 niets meer gepubliceerd heb, met het idee: als er toch niet naar me geluisterd wordt, dan maar niet. Ik ben wel voor mezelf blijven schrijven in die tijd. Ik doe niets aan sport, ik jaag niet. Ik heb een verschrikkelijke afkeer van lichamelijke inspanning. Het enige dat bij mij beweegt zijn mijn hersenen, ik schrijf om in conditie te blijven.

Het boek is niet uitgegeven in Portugal, maar het manuscript is wel ondergronds verspreid onder een aantal mensen en we mogen aannemen dat de Portugese autoriteiten via hun ambassade in Nederland het een en ander ter ore is gekomen. Hoe werd er op gereageerd?

Ik ben noch bij links, noch bij rechts geliefd. Dat kan me ook niet schelen. Mijn boeken worden niet meer uitgegeven in Portugal, maar ik ben nooit bedreigd of lastig gevallen, welnee. De machthebbers hebben eenvoudig geen boodschap aan me.

In Nederland was de teneur van de reacties: die man is tegen de revolutie en dus conservatief. Links Nederland kon niet velen dat er kritiek was op hun linkse Portugese vrienden die aan de macht waren gekomen. Achteraf bleek dat ze de verkeerde vrienden hadden gekozen.

In de roman De zevende golf ironiseert u het engagement van links Nederland met Portugal.

Ik had ze ook in de collegezaal: sandalen, blootsvoets en een beetje gescheurde kleren. Soms hadden ze hun poezen en baby's bij zich. Het zijn de yuppies van nu, nu lopen ze in driedelige pakken.

U nam en neemt hen hun onvoorwaardelijke steun aan de revolutie kwalijk.

Ze wilden niet inzien wat er werkelijk aan de hand was. Ze werden aangetrokken door het feest van de revolutie, niet door de ellende ervoor en erna. Lekker sovjet spelen, lekker dingen kapot maken en tegen de rijken schreeuwen. Nu kijken ze niet meer naar Portugal om, ze zijn verveeld met hun speeltje. Het kan ze niets schelen hoe slecht het daar gaat. Het enige wat ze interesseert is dat je lekker goedkoop op vakantie kan naar Portugal.

De Nederlandse literatuur

Als Rentes de Carvalho wordt gevraagd welk boek hem het dierbaarst is kiest hij na lang aarzelen voor de verhalenbundel De Juwelier en niet voor Portugal, de bloem en de sikkel. De schrijver verzamelde in De Juwelier de mooiste verhalen die hij over een periode van twinitg jaar schreef.

[p. 7]

Het is mijn meest Portugese boek. In die verhalen heb ik alles gestopt wat ik in mijn reservoirs had en dat heb ik lang laten destilleren, er is zeer veel denken en werken in geïnvesteerd. Ik ben er erg op tegen om ieder jaar met een nieuw boek te komen, zoals veel Nederlandse schrijvers doen, in zekere zin gedwongen door de commerciële belangen. Het is noodzakelijk dat een boek de tijd krijgt om te rijpen. Hoge kwaliteit bereik je door juist ook eens af te zien van publikatie. Mijn grootvader was schoenmaker. Ik heb hem niet gekend, hij stierf een jaar voor mijn geboorte. Maar als jongen kwam ik in het dorp nog mensen tegen die me staande hielden en zeiden: ‘Kijk, deze schoenen zijn nog door jouw opa gemaakt.’ Die schoenen gingen niet stuk. Hij had het beste materiaal gebruikt en dat heel fijn bewerkt. En ik wil als schrijver niet voor hem onderdoen.

U ziet zichzelf nog steeds als een Portugese schrijver en niet als een Nederlandse?

De Nederlandse literatuur staat ver van mij af, ik maak er geen deel van uit. Ik heb heel andere zorgen en idealen dan een Nederlandse schrijver. Montedor bijvoorbeeld gaat over het ontbreken van zekerheden en geld. In de Portugese literatuur van mijn generatie is dat een constante. In de Nederlandse literauur veel minder. Als je hier geen geld hebt ga je naar de sociale dienst. Het thema armoede komt in de moderne Nederlandse literatuur hoogstens voor als folkloristisch aspect. Je bezighouden met je psyche, je gebrek aan sex of afrekenen met je godsdienst, dat zijn als het ware luxueuze aspecten van literatuur, daar kom ik als Portugese schrijver niet aan toe. Dat mensen in een land niet in staat zijn om voor zichzelf te zorgen en dat het systeem ook niet voor hen zorgt, dat is voor mij een thema. Daarbij vind ik dat een schrijver zich niet alleen met zichzelf, met zijn kleine persoontje, bezig moet houden. Je kunt door middel van een personage ook proberen het verdriet en de wanhoop van een hele generatie of een land aan te duiden. Ik kan niet warmlopen voor het feit dat Wim de zoon van een dominee was, ergens in de Achterhoek, dat hij dichter was en homoseksueel en dat alles hem tegenwerkte. En dat hij dan naar de grote stad gaat en met Marie van idee en sex verandert. Het is allemaal zo klein. Je kunt wel een kort verhaal schrijven over één gebeurtenis uit het leven van één persoon, maar er moeten ook ingrediënten inzitten waardoor de lezer dingen in een wijder perspectief gaat zien.

Bent u zich na 32 jaar niet toch een beetje Nederlander gaan voelen?

Ik ben en blijf een Portugees. Ik voel me erg thuis in Amsterdam - maar ziet u mij ooit Nederlander worden?

Dus mag ik aannemen, om er nog even op terug te komen, dat u zich te zijner tijd ook in Portugal laat begraven?

Als ik hier aan flarden wordt gereden bij een ongeluk dan is er weinig reden om de boel naar Portugal op te sturen. Maar ik vermoed dat het bij mij net zo zal gaan als het bij olifanten gaat: Die ‘als ze het einde voelen naderen’ hun eigen plek weer opzoeken. In Portugal is er nog een plek voor me vrijgehouden op een kerkhofje waar mijn hele familie ligt.

Laat één ding duidelijk zijn: ik wil onder geen voorwaarde gecremeerd worden, ik heb een verschrikkelijke hekel aan dat koele, muzikale afscheid. De mensen moesten eens weten hoe dat gaat! Je wordt maar een beetje gecremeerd en voor de rest word je verbrijzeld en wordt je lijf uit elkaar getrokken met afschuwelijke tangen. Ik vind dat onwaardig.

En onder de grond, met al dat gespuis dat aan je knabbelt, is dat dan wel waardig?

Het is in ieder geval niet zo efficiënt en industrieel. Laat mij maar rustig ontbinden en in bloemetjes veranderen.

Drie kwartier na afloop van het interview, na een bezoek aan de Bijenkorf werd de heer J. Rentes de Carvalho op een haar na doodgereden door een Amsterdamse tram. Omstanders verklaarden even later dat het een wonder was dat hij ongedeerd bleef, en waarschijnlijk was dat ook zo.

Van Rentes de Carvalho zijn in het Nederlands verkrijgbaar:

Monterdor, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1988.

De zevende golf, roman, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1983.

De Juwelier, verhalen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1987.

Waar die andere God woont, essays, De Arbeiderspers, 1987.

Portugal, de bloem en de sikkel, essays (uitsluitend in de bibliotheek, niet meer in de handel).