Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 54]

Aart van Zoest
Droit de réponse

In februari 1867 trouwt Dostojevski voor de tweede keer, dit maal met Anna Grigorjevna Snitkina. In april vertrekt het paar naar het buitenland. Eerst verblijven ze een tijdje in Dresden, waar Dostojevski zijn geluk weer eens achter de roulettetafel beproeft. Hij verliest veel geld. In augustus komen ze in Genève aan. Daar wordt in februari 1868 een kind geboren, een meisje. Ze noemen het Sofja, koosnaam Sonja, en zijn dolgelukkig. Dat duurt maar kort, want het kindje sterft nog binnen de drie maanden. In haar mémoires, uitgegeven in het Privé-Domein van de Arbeiderspers, vertelt Anna Grigorjevna Dostojevskaja: ‘Ik ben niet bij machte te beschrijven hoe vertwijfeld wij waren, toen wij ons lieve dochtertje dood zagen liggen. Wij dachten beiden dat wij dit verdriet niet zouden overleven.’ Ze vertelt dat zij, na de begrafenis van Sofja, voelen dat zij niet langer in Genève kunnen blijven wonen, omdat alles hen daar aan het meisje en aan hun verdriet herinnert. Bovendien hebben ze nogal wat hardheid en harteloosheid ondervonden van de kant van de bewoners van Genève. Anna Grigorjevna schrijft: ‘Als voorbeeld van harteloosheid haal ik aan dat onze buren, hoewel op de hoogte van ons verlies, toch een dienstbode naar ons toestuurden met het verzoek aan mij om niet zo luid te huilen, want dat ging ze op de zenuwen werken.’

Dat Dostojevski niet dol was op Zwitsers wordt door zo'n zin in de Herinneringen van zijn weduwe wel verklaarbaar, hoewel die antipathie toch de zwakte van de generalisatie blijft houden: harteloze mensen vind je overal en er zijn nou eenmaal velerlei culturele nuances in de opvattingen over rouwbetoon; bij de oude Grieken werden professionele klaagvrouwen gehuurd die betaald werden tegen overlegging van een amfora gevuld met geplengde tranen.

Later zullen de Dostojevski's nogmaals een kind op jonge leeftijd verliezen (gelukkig hebben ze er ook twee gehad die zijn blijven leven). Anna Grigorjevna vermeldt dat haar man dat verdriet verwerkt heeft in het hoofdstuk ‘De gelovige vrouwen’ van De gebroeders Karamazov. Daarin vraagt de oude monnik Zosima aan een vrouw: ‘Waarom huil je zo vrouwtje?’ En zij antwoordt dan: ‘Om mijn kind vadertje. Hij zou nu al drie jaar oud zijn geweest. Voortdurend staat hij voor me, hij gaat voor mijn ogen niet weg. En als ik toevallig zijn kleertjes of zijn schoentjes zie, dan kan ik me niet meer goed houden. Ik haal al die dingetjes die van hem waren te voorschijn, ik leg ze voor me en ik huil, ik huil...’ Alleen al uit zo'n eenvoudige passage valt af te leiden dat de schrijver weet wat het is verdriet te hebben om een gestorven kind.

En nu kom ik met mijn vraag. Is het van enig belang voor mijn relatie met die roman, de mooiste, grootste, machtigste, die ooit is geschreven, dat ik van die biografische gegevens op de hoogte ben? Voel ik meer mee met die fictieve moeder nu ik weet dat ze uit het privé-domein van de schrijver is gehaald? Bewonder ik de schrijver meer omdat hij zijn verhaal met zijn werkelijkheid lardeert? Misschien kun je aan de manier waarop ik mijn vraag en de afgeleide vragen formuleer al zien hoe ik zal antwoorden. Mijn antwoord is ‘nee’. Het is van geen enkel belang te weten of Dostojevski bepaalde vormen van menselijk lijden uit eigen ervaring kent om bewondering te kunnen hebben voor zijn ongeëvenaard vermogen om menselijk lijden te beschrijven en te analyseren, en om het probleem ervan een centrale plaats te geven. Zoals het, meer in het algemeen gezegd, van geen enkel belang is om iets, wat dan ook, te weten over de auteurs van de meesterwerken waar we van houden. Literatuur is een verzameling teksten. En of wij in die teksten iets vinden hangt af van ons vermogen om te zoeken, gevoeligheid, kennis, bereidheid om je te laten verrassen, naast je verlangen om te herkennen, dat soort dingen. Als lezers een verbeterd contact wensen met literatuur, dan kan hun niets beters worden aangeraden dan aan zichzelf te werken en aan dat vermogen, aan die gevoeligheid waarover ik het had. Ze kunnen beter een tekst zes keer lezen, of hem één keer lezen en er dan lang over mijmeren, of er over praten met iemand die hem ook gelezen heeft, liefst met iemand die liefde en begrip voor die tekst heeft, dat kunnen ze allemaal beter doen dan biografieën, autobiografieën, interviews lezen. Ik kom hier nog eens met dit strenge standpunt aandragen, omdat ik merk dat er mensen zijn die denken dat ze literatuurminnaars zijn, omdat ze naar Adriaan van Dis kijken en in sommige gevallen zelfs een biografie lezen, gemaakt door iemand waarmee hij ten overstaan van de gehele Nederlandse natie op hartveroverende wijze heeft zitten sjansen. Zoals je weet kun je iets dergelijks in Frankrijk wekelijks beleven, met het meeslepende programma Apostrophes van Bernard Pivot. Er is een tijd geweest dat literatuuronderwijs vooral onderwijs was over het leven van schrijvers, omdat men in alle oprechtheid geloofde dat kennis van ‘l'homme’ de kennis van ‘l'oeuvre’ verdiepte. Daarin is verandering gekomen, gelukkig maar. Maar, wellicht omdat de veranderaars wat zijn doorgeschoten naar een ander uiterste, naar een nieuwe orthodoxie, is er nu opnieuw een kentering in de literaire belangstelling, terug in de richting van het anecdotische, met veel aandacht voor de duistere plekken in de schrijverslevens. Of ik daar tegen ben? Nee hoor.

Er is een aardige definitie van literatuur te vinden in W.F. Hermans Hetr sadistische universum 1, in het hoofdstuk ‘Monoloog van een anglofoob’. Dit schrijft Hermans:

[p. 55]

De Engelse literatuur wordt, ten gevolge van de dikhuidige brutaliteit waarmee de Engelsen hun handel aan de man brengen, sterk overschat. Een literatuur, d.w.z. een continue stroom van verrassende boeken, zoals Frankrijk dat heeft, een betoverd slot met troonzalen, balzalen, boudoirs en schatkelders, zolders, spelonken, geheime opkamertjes en gecapitonneerde stoelzittingen waaruit elk ogenblik lang vergeten compromitterende brieven, verloren diamanten, goocheldozen of levend gevilde schoonheidskoninginnen te voorschijn kunnen worden gebracht, bezit Engeland niet.

Het is waar: de literatuur is ook een betoverd slot, en daarin zijn vele zalen, voor de Van Dissen, de Pivots, en waarom zou er zelfs ook niet nog ergens een kippehokje voor de Boudewijn Büchen zijn? De literatuur is ook een bedrijf, met beloningen, prijzen, lintjes, schouderklopjes, schandalen, boekenballen, collectieve en andere propaganda, lezingen, stichtingen, columns.

De literatuur als bedrijf is een gevolg en een oorzaak. Een gevolg van de staat van vervoering, opwinding, nieuwsgierigheid en dankbaarheid waarin het lezen van bepaalde teksten ons brengt. Het contact met de tekst kan ons ertoe brengen om de maker te willen kennen. We willen alles van hem weten, het liefst hem persoonlijk ontmoeten, met hem spreken over het werk, over onze bewondering, hem onze vragen voorleggen. Zo ontstaat de literatuur als bedrijf; door de respons die aan al deze behoeften wordt gegeven, door gedrevenen of door commerciëlen, of door hen die het allebei zijn (in de uitgeverswereld is dit type heel gewoon). En het is er dan weer de oorzaak van dat bekendheid wordt gegeven aan de teksten en tot het lezen ervan wordt geprikkeld. Omdat het bedrijf op die manier een bron van lees-inspiratie is, heeft het zijn bestaansrecht in mijn ogen. Leven in de brouwerij, niemand zal verwachten dat ik me daar tegen zou verzetten.

Maar, terwijl ik me ten aanzien van de literatuurkermis als een tolerante Erasmus wil opstellen, wil ik op het punt van de tekstbenadering toch Calvijn wezen: de genade is alleen in de tekst zelf te vinden.

En laten we het in al zijn felle waarheid onder ogen zien: meestal leiden gegevens over schrijvers en schrijverslevens, om maar niet te praten over het concrete contact met de kunstenaars zelf, van de wal in de sloot wat de interpretatie van hun werk betreft of ook de waardering daarvoor. Er is letterkundig werk waarvan voor mij de glans verloren is gegaan sinds ik het dubieuze genoegen heb gesmaakt om de lummel te ontmoeten die het fabriceerde. Nee nee, namen noem ik niet.

En toch, Dostojevski zou ik op zijn minst wel eens een hand hebben willen geven. Dat risico zou ik graag hebben genomen.

[p. 56]

Nico Scheepmaker

Ik heb dankzij Anna Grigorjevna al dertig jaar een mooie band met Dostojevski en ben vanaf het begin ook een beetje verliefd op haar geweest - op dezelfde weinig serieuze manier waarop ik in mijn jongelingsjaren verliefd was op Pier Angeli en Julie Harris, filmsterren waar onze adolescente lezers vermoedelijk nooit van gehoord hebben.

Ik heb, en dat moet in 1958 zijn geweest, De speler van Dostojevski vertaald: Igrok. Voor een Dordtse drukkerij annex uitgeverij, voor 800 gulden. Ik denk niet dat ik het daarvoor nog een keer zou doen. Die roman, De speler, heeft een biografie die zelf ook weer een roman is. Dostojevski's broer Michael was in 1864 gestorven, Dostojevski nam toen met een groots gebaar al zijn schulden over (25.000 roebel), hief bij gebrek aan liquide middelen het literaire maandblad Epoche op, verdween naar het buitenland, maakte daar weer speelschulden, werkte intussen aan Misdaad en straf, maar was gedwongen voor 3000 roebel de eenmalige uitgave van zijn verzameld werk (tot dan toe) aan de louche uitgever Stellovski te verkopen.

Dat verzamelde werk was in 1866 (Dostojevski was toen 45 jaar, de leeftijd zo'n beetje van Maarten 't Hart) al van behoorlijke omvang: het zou honderd jaar later ruim drie dundrukdelen in Van Oorschots Russische Bibliotheek innemen. Als hij voor de uitgave daarvan een bedrag ineens van 3000 roebel kan vangen, dan heeft men enigszins een idee hoe groot Dostojevski's inmiddels opgelopen schuld van 30.000 tot 40.000 roebel (Karel van het Reve en Charles B. Timmer hanteren verschillende schattingen) in die jaren was.

Stellovski, die wist dat Dostojevski bezig was in afleveringen Misdaad en straf te schrijven voor De Russische Bode, had bovendien een extra voorwaarde in zijn contract verwerkt: als Dostojevski niet voor 1 november 1866 ook nog een nieuwe roman leverde, kreeg Stellovski het recht dat verzamelde werk nog negen jaar lang te herdrukken - zonder bijbetaling. Toen Dostojevski nog een maand de tijd had om die nieuwe roman te schrijven, nam hij een stenografe in dienst: de 20-jarige Anna Grigorjevna Snitkina. Al ijsberend, dicteerde hij haar De speler. In 24 dagen was de roman, die in de Russische Bibliotheek 144 pagina's telt, voltooid. Geen wereldrecord, Multatuli schreef 7 jaar eerder zijn roman Max Havelaar van 238 bladzijden in 28 dagen! En dat was wel een meesterwerk!

Het verhaal gaat dat Dostojevski zich met zijn manuscript naar Stellovski repte, maar dat deze zonder adres achter te laten was verdwenen - blijkbaar wilde hij op die manier voorkomen dat Dostojevski zijn roman op tijd inleverde! Zulke perfide uitgevers heb je tegenwoordig niet meer, geloof ik. Gelukkig was Dostojevski zo slim het manuscript te laten dateren en afstempelen op het politiebureau, en nog verstandiger van hem was dat hij Anna Grigorjevna ten huwelijk vroeg. Ze zei ja. In tegenstelling tot zijn eerste huwelijk, was dit een gelukkig huwelijk.

En om nu even op mijzelf terug te komen: ik kreeg dus het verzoek De speler te vertalen voor 800 gulden (volgens de huidige officiële koers 200 roebel), maar zoals Dostojevski in 1866 toen hij De speler moest schrijven bezig was met belangrijker werk - Misdaad en straf - zo was ik in 1958 bezig met de vertaling van Dokter Zjivago van Boris Pasternak, die net de Nobelprijs had gekregen. Maar halverwege de vertaling daarvan ging ik met vakantie. Zjivago onderweg verder vertalen was geen doen, omdat Pasternak zulk rijk, maar gecompliceerd en veelwoordig Russisch schreef dat je daar al je woordenboeken en Russische influisteraars voor nodig had, maar ik merkte dat ik De speler vrijwel zonder gebruik van woordenboek spelenderwijs, in de trein kon vertalen, zoals de knuppel de honkballer veel hanteerbaarder en lichter voorkomt als hij aan slag staat dankzij het feit dat hij kort tevoren heeft staan inslaan met drie knuppels tegelijk in zijn hand!

Dostojevski is niet altijd zo gemakkelijk te vertalen (hoewel altijd gemakkelijker dan Pasternak), maar in dit geval had hij het verhaal mondeling doorverteld aan Anna Grigorjevna, waardoor het qua taalgebruik als vanzelf veel simpeler was uitgevallen. Toen ik terugkwam van vakantie was de vertaling van De speler klaar. Vandaar mijn bijzondere en ook dankbare band met Anna Grigorjevna, en via haar Dostojevski (en Stellovski).

Nu stel jij, dat het voor de bewondering of waardering voor een roman er niets toe doet of de schrijver persoonlijke belevenissen daarin verwerkt heeft, en of je dat weet of niet. Een schrijver kan treffen, ontroeren, bewondering afdwingen met een roman die hij van a tot z verzonnen heeft.

Ik denk dat je daarin gelijk hebt. Harry Mulisch zat nooit als jongetje met Hannie Schaft in een cel. Maar Gerard Reves vader had wel ‘hard en zacht op zijn buik’. Vroeger vond ik dat ook al mooi, hoewel ik niet wist of het waar was of niet. Nu ik weet dat het waar was, vind ik het nog steeds even mooi, maar bovendien is daardoor het betrouwbaarheidsgehalte van Gerard Reves proza (althans van De avonden) gestegen. Als je weet dat Multatuli als assistent-resident in Lebak heeft gezeten, dan weet je ook dat de Max Havelaar geschreven is vanuit een grote feitenkennis en een eigen belevingswereld.

[p. 57]

Dat schept vertrouwen. Als je weet dat Roald Dahl in een krakkemikkig klotevliegtuigje boven Athene een overmacht aan Duitse Messerschmitts heeft weten te weerstaan, dan weet je dat hij, als hij over vliegen schrijft, niet uit zijn nek lult. Als je Solzjenitsyn leest over Het Kankerpaviljoen, dan weet je dat het weliswaar een roman is en dat hij de gebeurtenissen naar zijn hand heeft gezet, maar dat hij, die zelf in zo'n kankerpaviljoen heeft gezeten, ons hoogstwaarschijnlijk niets op de mouw speldt bij de beschrijving van zo'n goelag-instituut. En als Dostojevski schrijft over de gevoelens van een ter dood veroordeelde vlak voor zijn executie, dan weet ik wel dat daar ook door anderen al heel treffend over geschreven is zonder dat zij ooit met executie bedreigd zijn (Ambroce Bierce, bijvoorbeeld), maar omdat ik ook weet dat Dostojevski zelf ooit op het punt stond geëxecuteerd te worden en door de tsaar pas op het allerlaatste moment begenadigd werd, lees ik, als Dostojevski daarover schrijft, met extra interesse, omdat ik weet dat geen ander als hij dichter bij de werkelijkheid van zo'n gebeurtenis kon komen.

Dat is de meerwaarde van het weten. Omdat ik weet hoe De speler tot stand is gekomen en omdat ik aan den lijve heb ondervonden hoe simpel van taal deze roman is, vind ik hem minder goed dan andere mensen, die dit alles niet weten, hem waarschijnlijk vinden. Maar omdat ik ook weet dat Dostojevski een onverbeterlijke roulettespeler was en het portret van ‘de speler’ dat hij in De speler schetst daarom waarschijnlijk een hoog werkelijkheidsgehalte heeft, streep ik min weg tegen plus en blijft er toch een niet zo'n goeie, maar wel intrigerende roman over...