Bzzlletin. Jaargang 17
(1987-1988)– [tijdschrift] Bzzlletin–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 77]
| |
De jongste roman van Iris MurdochHet zal in het hierna volgende gaan over lengte, hoogte en gewicht in de roman. Het romanoeuvre van Iris Murdoch is langzamerhand bekend. Langzamerhand. Ik zie dat het nu zevenentwintig jaar geleden is, dat ik het nog nodig vond boven een bespreking van haar roman in het oude Handelsblad de titel ‘Al een begrip op zichzelf’ te zetten. In die dagen was men nog bezig de Engelse schrijfster als een ‘tweede Simone de Beauvoir’ voor te stellen. Klaarblijkelijk dacht men toen al minder aan ‘betekenis’ en meer aan ‘gewicht’. Murdochs vijfde roman A Severed Head was zojuist verschenen en was een onderwerp van druk gesprek geworden. September 1987 is de laatste roman, The Book and the Brotherhood verschenen - Murdochs drieëntwintigste.
Nog nooit tevoren heb ik zo lang over het lezen van een Murdoch-roman gedaan. Ik heb het boek naast mijn bed gelegd, er soms twintig bladzijden in gelezen, voordat ik het licht uitdeed. Soms zelfs veertig. Soms maar drie. Dit is inderdaad haar langste roman tot nog toe. 603 Pagina's - en sommige van die bladzijden lijken heel erg lang en heel vol gedrukt. Maar hoe langer ik in The Book and the Brotherhood las, hoe sterker mijn overtuiging werd gevoed, dat mijn trage leestempo in dit geval juist was. Waarom moet men een roman vlug uit hebben, waarom? Zo'n boek als The Book and the Brotherhood vraagt juist om langzaam te worden gelezen. Dit geldt voor de meeste boeken van Iris Murdoch. Twee andere romans, The Good Apprentice, telde 522, en The Philosopher's Pupil, 567 bladzijden. Alle Murdoch-boeken opgeteld, leveren een som van 8499 bladzijden op. De enig echt korte roman in het Murdoch-oeuvre, The Italian Girl, telt maar 214 kleine bladzijden met nogal grote drukletters. De laatste vijf romans, die sinds 1978 zijn verschenen, tellen elk meer dan 500 bladzijden. Voordien lag het gemiddelde tussen de 300 en 400 bladzijden. In vele opzichten is The Italian Girl een uitzonderingsgeval. Dat boek heeft iets weg van een charade of pantomime, op een heel hel verlicht toneel gespeeld, en James Saunders heeft het inderdaad tot een theaterstuk omgewerkt en gepresenteerd. The Book and the Brotherhood is dus 603 bladzijden lang. In de Franse editie telt Anna Karenina 1100 bladzijden. Our Mutual Friend, de laatste, voltooide roman van Charles Dickens, telt 695 dicht bedrukte bladzijden en ongeveer 350.000 woorden; te vergelijken met de ongeveer 210.000 van deze laatste roman van Murdoch. Zelfs de langer wordende romans die Murdoch tegen het eind van de twintigste eeuw aan het schrijven is, zijn daarom aanzienlijk korter dan de negentiende-eeuwse roman, een kunstvorm waarvan het potentieel, volgens Murdoch in 1968, nog lang niet was uitgeput. Als men het over de lengte van een roman heeft, oordeelt dat een roman ‘te lang’ is en best veel korter had kunnen zijn, zou men daarbij ook moeten vragen: vanuit welk oogpunt gezien, te lang? Te lang waarvoor? Te lang voor wie? Te lang om in het vliegtuig, de trein te lezen? Te lang voor wie gewend is alleen een dagblad te lezen? Te lang voor wie nooit over het leven heeft nagedacht? Te lang voor wie de opbouw van een verhaal slechts uit korte, flitsende scènes, analoog aan de bioscoopfilm of het tv-spel, moet bestaan? Te lang voor de ‘lezer’ van stripverhalen? Of te lang voor de recensent, die zijn bespreking vóór het einde van de week moet inleveren? Het is vervelend als je steeds bij moet of wilt blijven, je bespreking steeds bijtijds klaar moet hebben, om te ontdekken dat de jongste Murdoch-roman zo omvangrijk is. Ook dat het boek geschreven is voor die gelukkige lieden, die dat niet hoeven te doen; geschreven is, eigenlijk, niet voor besprekers en critici, maar voor lezers. Is The Book and the Brotherhood ook te lang voor de lezer die de tijd heeft, die met aandacht kan lezen? De vraag is dus: is de nieuwe roman uit esthetisch oogpunt te lang?
De drie vaste onderdelen van een Murdoch-roman zijn: - Passages waarin gewone, dagelijkse handelingen door hevige, soms hoogst dramatische, worden onderbroken: in de nieuwe roman komt een geval van abortus voor; is er een heel zonderling, maar mislukt plan voor een dubbele zelfmoord, en wordt een van de onschuldige personages door een vergissing gedood. - Dan zijn er de passages met dialoog, soms zonder commentaar of aanwijzingen, die vaak hele hoofdstukken, of lange gedeelten daarvan, kunnen vullen. - En er zijn passages waarin de gevoelens en gedachten van de verschillende figuren worden weergegeven en geanalyseerd. Nu is het zo dat sommige van de passages met dialoog in de latere romans heel uitgesponnen zijn. De dialogen mogen op zichzelf realistisch en overtuigend zijn, maar de lezer vraagt zich soms af of zulke lange gesprekken in de werkelijkheid wel moeten worden gevoerd. | |
[pagina 78]
| |
De analyserende passages lijken steeds langer te zijn geworden; de analyse lijkt soms té nauwkeurig en het nagaan van de verborgen drijfveren van de personages krijgt soms meer gewicht dan de betrokken figuren eigenlijk verdienen. In The Book and the Brotherhood gebeurt dat bijvoorbeeld met de nogal kleurloze Rose. Soms lijkt het erop of iedereen vroeg of laat op de bank van de psychiater terecht moet komen. Het is misschien niet louter toeval dat Rose doet denken aan de centrale figuur Ann uit An Unofficial Rose, de zesde roman uit 1962. Beide vrouwen zijn bij uitstek passief, dulden veel, durven weinig. De karakterschets van Ann op het stofomslag van An Unofficial Rose kan men ook op Rose in The Book and the Brotherhood toepassen. Daar staat: ‘Ann takes upon herself the strains and pains of all the others, while being the victim of her own muddled private dream.’ Ook deze woorden over An Unofficial Rose: ‘... presents the most complex web of human relationships Miss Murdoch's imagination has spun’, kunnen als een beschrijving van de nieuwe roman fungeren, maar niet de woorden die daarop volgen: ‘... tensile, elegant, shimmering, this web “quivers in every part when one point is shaken”’ - The Book and the Brotherhood roept niet direct woorden als ‘tensile’ of ‘elegant’ op; eerder ‘ingewikkeld’ en ‘ontspannen’.
Is dus de lengte van de nieuwe roman ook uit esthetisch oogpunt bezwaarlijk? Misschien wel. En dan vooral in die zin, dat het hoofdthema hieronder lijkt te lijden. Dat hoofdthema betreft het conflict tussen twee politieke (en wereld-) visies: de sociaal-revolutionaire en de liberaal-democratische. De eerste wordt door de figuur van Crimond belichaamd, een intellectueel buitenbeentje te Oxford. Crimond is bezig ‘The Book’ te schrijven. De tweede - ‘liberal democracy’ - wordt door ‘The Brotherhood’ vertegenwoordigd, een groep intellectuelen van middelbare leeftijd, die tijdens hun jeugd misschien revolutionaire ideeën gekoesterd hebben, maar die op latere leeftijd welgesteld en ‘liberaal’ in de Nederlandse zin des woords zijn geworden. Ironisch (en niet zonder humor) is de situatie waarin ‘The Brotherhood’ het schrijven van Crimonds boek - waarover hij jaren doet - financiert, terwijl men steeds huiveriger wordt over de inhoud: zal het resultaat niet indruisen tegen al hun idealen? In een lang gesprek tussen Rose en Gerard wordt Crimond beschreven met de volgende woorden: ‘It (d.w.z. het Boek) could enflame a lot of thoughtless smashers. He (d.w.z. Crimond) thinks liberal democracy is done for. He's a sort of pessimistic utopian.’ De revolutie, waar het Boek over gaat, ziet Gerard niet als ‘the proletarian revolution out of old-fashioned Marxism’, maar als ‘a whole human global revolution’. Als Rose dit in twijfel trekt met: ‘It's an illusion. Everything is just a muddle. That's what liberal democracy means’, komt Gerard terug met de waarschuwing: ‘But a popular illusion is a great force...’ (Hier kan men direct aan Hitler en zijn Duizendjarig Rijk denken). Gerard, de liberaal-democraat, vindt dat ‘We are surrounded by a future we can't even conceive of’. Even later (hij heeft op dat moment nogal veel whisky gedronken) zegt hij iets nog belangrijkers, dat ook met lengte te maken heeft (en zelfs misschien met het geduld, dat vereist wordt voor het op juiste waarde schatten van deze lange roman). Zijn woorden, vertaald in het Nederlands: Het menselijk leven is kort, Rose, niet alleen in de zin dat er weinig tijd is om te genieten, maar omdat er te weinig tijd is voor serieus denken - denken vereist een lange periode van opleiding, een lange discipline, een lange concentratie - zelfs genieën moeten hebben gevoeld dat ze te vroeg vermoeid raakten, dat ze de strijd opgaven, toen ze juist op het punt stonden, waar ze net Begonnen waren alles te begrijpen - filosofie, de geschiedenis van de mensheid misschien, zouden heel anders zijn, als wij allen tweehonderd jaar oud werden. Het pro en contra van Crimonds Boek wordt als volgt verwoord: ‘Rose, it's a very high-minded book, about justice, about suffering...’ Dit zijn gewichtige zaken en men zou met reden kunnen oordelen dat de concentratie op het hoofdthema ondermijnd wordt door de hoeveelheid neventhema's, o.a. de jonge Tamar en haar abortus, de ontrouw van de vrouw van Duncan Cambus met Crimond, de steeds teleurgestelde liefde van Rose voor Gerard, die op haar overleden broer, ‘the golden boy’ Sinclair, verliefd was enzovoort. Kortom alle thema's die met de ‘bourgeois individual’ te maken hebben. Men zou kunnen vragen of de zeer gedetailleerde stoffering van de roman betekent dat het hoofdthema onvoldoende ruimte en gewicht krijgt. Het gesprek tussen Rose en Gerard waaruit geciteerd is, vindt pas aan het eind van het boek, nl. op de bladzijden 553-568 plaats. Zou men een reden hiervoor willen zoeken, dan zou dat waarschijnlijk te vinden zijn in het streven van Murdoch om àlle facetten van het leven (èn alle facetten van haar figuren) uit te beelden. Het komt door haar besef dat het leven oneindig rijk is, door haar overtuiging dat er geen sprake kan zijn van de ene juiste visie, de enig juiste weg - door haar vermoeden dat alles, om het woord van Rose te bezigen, een ‘muddle’ is. | |
[pagina 79]
| |
Ongeveer twintig jaar geleden heeft Murdoch uiting gegeven aan haar verlangen een roman te kunnen schrijven zonder een hoofdfiguur en dus alleen met bijfiguren. Dit heeft zij thans met The Book and the Brotherhood bereikt. Want in deze roman heeft de ‘broederschap’ de rol van hoofdfiguur op zich genomen. Dit - deze spreiding - kan misschien helpen verklaren waarom zij zich niet heeft geconcentreerd op het hoofdthema. Misschien moet men zelf concluderen dat er zelfs geen hoofd thema is - dat feit doet denken aan de romankunst van Charles Dickens. Wat Murdochs waardering voor Dickens betreft, bespeurde ik naast het brede canvas waarop zij The Book and the Brotherhood schildert, nog een verwijzing naar Dickens, en wel in de naam ‘Riderhood’ - ook de naam van een figuur uit Our Mutual Friend. dit is maar een kleinigheid, maar er zijn nog andere. Ook de veelheid aan personages en de ingewikkeldheid van de intrige waardoor deze aan elkaar verbonden zijn, heeft Murdoch met Dickens gemeen en deze trekken hebben natuurlijk een invloed op de lengte en het tempo van haar romans. Bij het lezen van The Book and the Brotherhood zal de lezer hier en daar kunnen denken: maar heb ik deze figuren, deze situatie, niet eerder ontmoet, in een vroegere Murdoch-roman? Dat is waar. En het is ook waar, wat het werk van Dickens en andere grote romanschrijvers betreft. In Our Mutual Friend uit 1864-1865 komt een scène voor die vrijwel identiek is aan een scène uit Hard Times uit 1854: een ontevreden jonge vrouw zit met haar jongere broer in de vlammen van het open haardvuur te kijken en ontdekt daarin een fantasiewereld.
Zijn dan zulke auteurs er mee bezig, steeds weer dezelfde roman te schrijven? Jawel, en niet alleen romanschrijvers doen dit: componisten, kunstschilders, architecten doen het ook: weer hetzelfde maken, maar dan in een andere context. Hier komen een paar woorden van Susan Sontag van pas. Over het nieuwe boek van V.S. Naipaul schreef ze verleden jaar in The Times Literary Supplement onder andere: And yes, Naipaul does repeat himself from book to book. This is a standard practice for a writer with a real voice; that is, a real writer who writes out of obsessions, out of a temperament. It is true that Naipaul keeps ‘uncovering the same pattern’ when he travels. He doesn't, doubtless, understand everything that passes before him. He understands only a few things profoundly. His views, obsessions and his distress are those of a magnificent, important writer - one of the handful of that breed alive today. Dat is mooi gezegd. En dat was het dus, wat betreft de lengte.
Wat hoogte en gewicht aangaat, alle Murdoch-romans opgestapel zijn 72 cm. hoog en 9½ kilo zwaar. De laatste elf romans vormen een hogere stapel dan de eerste twaalf. Ik bedoel dit serieus. Deze stapeltjes beelden een tendens uit. Het lezen van The Book and the Brotherhood moest onderbroken worden om de jongste roman van Ursula Holden te lezen - een veelzeggende interruptie. De tot dusver tien romans van Holden tellen bij elkaar slechts 1484 pagina's, zijn 16½ cm. hoog en wegen slechts 3,6 kilo. Zij zijn daarom niet beter of slechter dan die van Murdoch - ze zijn anders. Het verschil laat zien dat er - zoals Murdoch altijd geweten heeft - dat een roman schrijven van alle kanten benaderd kan worden, al kiest zijzelf gedecideerd voor háár manier. Zij weet ook dat er niet één juiste weg bestaat. Beide romans zijn op een totaal verschillende manier de moeite waard. In beide krijgt de lezer wat meer inzicht in de wirwar - de ‘muddle’ - van menselijke verhoudingen.
Iris Murdoch: The Book and the Brotherhood, Chatto & Windus, Londen, fl. 43,- |
|
