Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 73]

Aart van Zoest
Droit de réponse

Het consistentie-principe schijnt het te heten, in de psychologie. Het zit zo: Jan is bevriend met Piet, Jan houdt van Mozart en nu vindt hij dat Piet ook van Mozart moet houden. Oermenselijk. Ik houd van Toonders Bommelstrip. Het is niet zo dat het me ergert als anderen mijn geestdrift niet delen. Maar ik vind het zo onbegrijpelijk. Vandaar misschien een zekere evangelisatiedrang wanneer ik over Toonder begin. Aan hen met wie ik het goed meen ben ik min of meer verschuldigd om uit te leggen wat ze missen als ze niet Bommelofiel zijn. Er zit iets arrogants in, ik geef het meteen maar toe. Au fond vind ik dat zij die op dit punt het consistentie-principe doorbreken niet goed genoeg opletten. Als je het maar goed uitlegt en de ander maar goed luistert, kan de komst van de genade niet uitblijven. Elke schoolmeester is een missionaris.

Het gaat om ‘le plaisir du texte’, zoals Roland Barthes het mooi heeft genoemd. Stel dat een verhaal zo begint: Diep in het woud woonde eens een vrouwtje, dat twee zoontjes had. Dat brengt je al in de stemming voor een sprookje als van Grimm. Niks ‘ergens in een bos’ of zo, maar ‘het woud’, alsof de plek ons vertrouwd is, en zijn hoge staat, die met een substantief uit een hoger register wordt aangeduid.

Daarnaast dan weer de vertederende vertrouwelijkheid van de verkleinwoorden. Het waren veelbelovende kinderen. De intertextualiteit is hier al weg: dit heeft met Grimm niets meer te maken. We voelen nattigheid. Meent de verteller het wel serieus als hij die kinderen al zo onmiddellijk ‘veelbelovend’ noemt? Neemt hij hier niet zeer slinks de zienswijze, de focalisatie, van het vrouwtje over? De oudste, die Luur heette, was artistiek begaafd terwijl de jongste, Tier, meer een sportieve aanleg had. Hm, die namen. We kennen ‘in de luren leggen’, ‘tieren’. We voelen ons door de verteller meegenomen naar het gebied van de ironie, de tong in de wang, het speelveld van de goede verstaanders. Dat van die ‘artistieke begaafdheid’ en de ‘sportieve aanleg’ zal ook taalspel zijn. Zo spreken ouders in te mooie woorden over hun lievelingen, die in andermans ogen rotzakken zijn.

Het is echter te begrijpen, dat hun opvoeding een groot probleem voor mevrouw Troggel was, want ze stond er alleen voor nadat haar echtgenoot naar gisteren was vertrokken. Ook de achternaam van de personages is ons nu bekend en alweer heeft Toonder het voor mekaar gekregen: een nomen te vinden die een omen is dat ons aan het lachen maakt: met zo'n naam is mevrouw natuurlijk geen mevrouw. Dat mysterieuze vertrek van de echtgenoot naar ‘gisteren’ bezorgt de trouwe Toonderlezer een Aha-Erlebnis: in zijn Bommeluniversum zijn zulke verplaatsingen in de tijd/ruimte de gewoonste zaak van de wereld. Daarvan was hij nooit teruggekeerd, en omdat ze geen kennissen had en de kinderen erg levendig waren, viel het niet mee om hun de dingen te leren, die men in het leven nodig heeft. Heel geraffineerd staat de verteller zijn keurige vertelstijl (‘het is echter te begrijpen’, ‘mevrouw’) af aan zijn personage: ‘erg levendig’, zo spreekt vrouw Troggel vergoeilijkend over haar misschien wel onverdraaglijke schoffies. Hoe zeer we met het vrouwtje meekijken en niet met een neutrale verteller, blijkt wel uit de volgende zin. Ze hadden geen belangstelling voor sterren lezen en kruiderij. Is dat niet prachtig? ‘Sterren lezen en kruiderij’, raar taalgebruik uit sectarische hoek, alsof dàt de dingen zijn die je echt in het leven nodig hebt. Maar door het zo op de spits te drijven houdt de verteller alle lezende ouders een spiegel voor: ze weten allemaal precies wat hun kroost in het leven nodig heeft. En daar hoort dan ook bij dat datzelfde kroost daar niet aan wil. En in plaats van de taal der stenen te bestuderen, speelden ze liever buiten. Tja, daarmee is een heel bekend en algemeen opvoedingsprobleem eventjes aan de orde gesteld.

De open plek waar hun bungalow stond, was dan ook alle dagen gevuld met het geluid van blijde kinderstemmen, dat door de woudreuzen weerkaatst werd. We hebben het nu geheel in de gaten. Deze verteller bespeelt een harp van ironie met veel verschillende snaren. Die ‘woudreuzen’: een echt vertelcliché. Die ‘bungalow’: gelikte reclametaal. En met de ‘blijde kinderstemmen’ zitten we in de honderd procent ironie van de schijnheilige, die met de aangesprokene een band van samenzweerderigheid creëert. Eigenlijk zegt hij: we begrijpen elkaar, lezer, u en ik, hoe het zit met die ‘blijde kinderstemmen’. Dit leuke gevoel van onuitgesproken verstandhouding weet alleen de echt goede schrijver te verwekken. De meeste ouders genieten daarvan, maar haar werkte het soms op de zenuwen. Dit is natuurlijk de hypocrisie ten top, en ook de volgende zin laat dat zien. Want ze was een stille vrouw, die van orde en regelmaat hield en haar huishouding met ferme hand placht te bestieren. Met beschrijvingsclichés (‘een stille vrouw’, ‘Die van orde en regelmaat hield’) en stijlclichès (‘ferme hand’, ‘bestieren’, ‘placht’) wordt de sfeer opgeroepen van een niet al te best geschreven volksroman.

Op een dag in de nawinter ging het eindelijk te ver. Het lijkt een gewone zin. Maar nee, geen zin zonder glimlach in de Toondervertelling. Want ‘nawinter’, een persoonlijk neologisme, mag als een knipoog naar ‘nazomer’ gelden.

Ze had de jongetjes opgedragen rode paddestoelen te zoeken voor de soep, maar aan het gejuich merkte ze, dat ze bezig waren krijgertje te spelen. Rode paddestoelen? Voor de soep? Maar dat zijn toch de vliegenzwammen, die als giftig worden beschouwd, of in ieder geval als high-makend? Dat is een verdacht contrast met het keurige beeld dat van mevrouw Troggel enkele zinnen tevoren is opgetrokken. Zou ze soms gif mengen, of iets psychedelisch doen? Dat het gekrijs van haar krengen eufemistisch ‘gejuich’ wordt genoemd brengt weer een nieuwe wending in de ironie, die nu geheel voor rekening van de verteller komt, hij heeft misschien wel de stadionjeugd rond de voetbalvelden in gedachten.

[p. 74]

‘Jij bent hem; jij bent hem’, hoorde ze Tier roepen, en toen werd het haar te veel. Lang heeft ze het luren leggen en tieren over haar kant laten aan. Maar woede kropt zich op. En, tegen alle logica in, nu doet een objectief gezien nogal nietige druppel de emmer overlopen. Wie onder ons, met ook een maar enigszins cholerisch gemoed kan zich niet identificeren met mevrouw Troggel? Wie onder ons voelt niet haar onweerstaanbaar opwellende woede mee? Zie je, zo bereikt de eerste pagina van het verhaal ‘De toekomer’ in zijn laatste zin een mooie climax. Zie je hoe goed dit verteld is? De vertelmiddelen zijn vernuftig en komisch. En de stijlmiddelen doen nog veel meer. Ze mengen door het verhaal een fijne saus met vele smaken, die allemaal met humor in verband staan. Het is allemaal poëzie, maar lichtvoetig, maar spiritueel. Dat is dan alleen nog maar ‘le plaisir du texte’. Want we weten het, en hiervoor in dit nummer spelen Don en Pepijn er op in: Toonder is de man van twee equivalente talenten. Schrijver en tekenaar; David Bowie die zingt en dan ook nog kan acteren, Van Gogh, die schildert en schrijft als de beste. Maar bij Toonder schiet de artillerie gelijktijdig en op hetzelfde doel. De veelbelovende kinderen en de stille vrouw, de blijde kinderstemmen, het krijgertje spelen, al die stukken tekst worden schril ingekleurd door de begeleidende tekeningen en krijgen daardoor hun onbarmhartige betekenis, de ware betekenis. En dan te weten dat dit kostelijke verhaal met dit kostelijke begin nog maar een aanloopje neemt. Want het gaat helemaal niet over de Troggels, maar over de oplichter Joris Goedbloet, zich ook noemende Eerhart, hoofdinspecteur van de Voorlichtingsrecherche, Kreukniet, hoofdambtenaar van het Rijksmagazijn voor Spoedgevallen, Bonafiet, speurder, Quaatbloet, kraak-deskundige, Witte Wreker en tot slot baron de Malpertus. Hij doet zijn oplichtingswerk met zo veel verve dat heer Ollie er waardering voor opbrengt en hem aan het einde van het verhaal mee laat eten aan de traditionele slotmaaltijd en zelfs een chèque voor hem uitschrijft, ook al heeft hij de oplichterijen uiteindelijk doorzien, ook al is Tom Poes het hiermee niet eens. Zo zijn veel verrassingen mogelijk binnen de rituele kaders van het Bommelverhaal.

Jan houdt van Mozart. Zou Piet het ook doen, nu Jan heeft uitgelegd waarom?

[p. 75]

Nico Scheepmaker

Je weet dat ik nog nooit gerookt heb, zelfs geen enkele sigaret! Je weet ook dat ik claim nooit een stripverhaal helemaal uit te hebben gelezen, omdat ik daar geen geduld voor heb. Je zult zeggen: hoe kun je nu wel het geduld opbrengen om boeken met alleen tekst, zonder plaatjes, te lezen, en hoe kun je dan geen geduld hebben voor het lezen van verhalen waarvan de helft van de plaatsruimte uit plaatjes bestaat? Je zou van iemand zonder veel geduld het tegenovergestelde verwachten! Ik denk dat het 'm zit in die opgedrongen noodzaak om de lezing van de tekst steeds even te onderbreken voor het controleren van de bijbehorende tekening. Je bent in een boek verdiept, maar om de bladzij rinkelt de telefoon, moet je opstaan en je aandacht verleggen naar een ander onderwerp - zoiets. Maar een sluitende verklaring is dat niet, want als ik schrijf word ik ook voortdurend onderbroken door telefoontjes, binnenvallende vrienden, vragende kinderen, etcetera, zonder dat mij dit stoort of zelfs maar irriteert. Wat dat aangaat ben ik een typische oorlogscorrespondent, die, zittend in een bomtrechter, terwijl links en rechts van hem de granaten inslaan en de mitrailleurkogels om zijn hoofd zoemen, onverstoorbaar zijn Ernie Pyle-verslagen voor het thuisfront optikt.

Misschien zit die desinteresse in stripverhalen nog in iets anders, namelijk in het feit dat ik ook zelden een foto in de krant opmerk. Daar lees ik omheen, zonder er naar te kijken, zoals een fietser in de stad automatisch zijn hoofd afwendt als hij om het groepje mensen rond een aangereden verkeersslachtoffer heen zwenkt en haastig doorrijdt. Geen oog voor plaatjes. Maar ik geef toe dat ook dat weer een beetje vreemd is voor iemand die al sinds 1958 een overtuigd televisiekijker is...

Waar het om gaat is dit: zou jij het passend vinden als je zou trachten mij alsnog tot het roken van een sigaret te bewegen? Nee, natuurlijk, dat zou je niet graag op je geweten hebben. Maar waarom wil je mij dan wel, via dat consistentie-principe, ertoe overhalen om de Tom Poes-verhalen van Marten Toonder niet alleen te gaan lezen, maar liefst ook nog te gaan bewonderen en liefhebben? Ik geef toe dat het idee me in zeker opzicht wel aantrekt, want stel dat ik Tom Poes c.s. inderdaad zou ontdekken, dan zou mij nog een karrevracht kostelijke lektuur te wachten staan. Zo kan ik mij ook wel eens verheugen op het lezen van de volledige oeuvres van Graham Greene en Ernest Hemingway, van wie ik nog nooit iets gelezen heb, terwijl ik vermoed dat ik dat toch met graagte zal doen. Ik kan zeventienjarigen ook erg benijden, die hun eerste boek van Harry Mulisch in handen krijgen, voorgoed voor hem gewonnen zijn en zich dan realiseren dat er een stapel van twintig, dertig boeken voor hen klaar staat...

Maar zoals gezegd: op den duur gaat het bij zoiets om een sportieve prestatie: nooit te hebben gerookt, nooit een stripverhaal te hebben uitgelezen, en daar dan totterdood aan vasthouden, vanwege het zorgvuldig opgebouwde imago... Ik heb jouw hele stapel van 33 Tom Poes-boeken (en bijna elk boek bevat twee of drie verschillende verhalen!) mee naar huis genomen en heb gekeken hoe die verhalen beginnen. Want je weet zo meeslepend uit te leggen waarom dat ene begin: Diep in het woud woonde eens een vrouwtje, dat twee zoontjes had, etcetera, zoveel ‘plaisir du texte’ oplevert. Maar wat denk je dan van dit begin:

Nog niet lang geleden woonde er in het diepst van het donkere bomen bos een arme weduwe, die een klein dochtertje had, dat Ivy heette. De bouwvallige hut die hun onderdak bood, lekte aan alle kanten zodat de wind en de regen er vrij spel hadden. Ook nestelde er heel wat ongedierte zoals ratten, torren en padden; maar dat vond het vrouwtje niet erg.

Marten Toonder kan uitstekend schrijven, dat zie ik ook wel. Maar ik realiseerde mij, bij het lezen van al die beginnetjes, ook weer sterk dat ik geen affiniteit heb met, of misschien toch ook weer geen geduld heb voor verhalen over dieren die tot mensen zijn omgevormd. Zoals ik ook heus wel inzie dat Anton Koolhaas een uitstekend schrijver is, zonder dat het mij ooit lukt zoveel belangstelling voor al die dieren op te brengen dat ik een van zijn verhalen tot het eind toe kan uitlezen. In de ban van de ring heb ik ook nooit uit kunnen lezen. Misschien kunnen we tot een compromis komen: ik erken dat Marten Toonder een voortreffelijk schrijver en stilist is en jij respecteert mijn onwil om hem te lezen. Weet je wat, ik zal het goed met je maken. Ik zal ook nog bewijzen dat Toonder een groot schrijver is. Toen ik een jaar geleden las dat Mien van 't Sant volgens de opgaven van de bibliotheken de meest uitgeleende auteur in Nederland was, heb ik een tiental boeken van haar uit onze bibliotheek in Broek in Waterland geleend en ontdekt dat zij vrijwel al haar romans op een stereotype manier begint: aanhalingstekens openen, een gesproken zin, vaak gevolgd door een uitroepteken, aanhalingstekens sluiten, punt. En daarna niet, voorafgegaan door aanhalingstekens openen, het antwoord van de toegesprokene, maar eerst een rustbrengende alinea beschrijvend proza, en pas daarna het antwoord.

Ik heb, toen ik dit geheim van populair leesgenot ontdekt had, tientallen boeken van erkende binnen- en buitenlandse literatoren uit mijn kast gehaald om te kijken of zij dit schrijversgeheim ook kenden of gekend hadden. Ik vond er maar eentje, maar dat was wel Ljev Tolstoj, en het boek was Oorlog en vrede...

Welnu, via deze detectiemethode heb ik kunnen aantonen dat ook Marten Toonder een literator eerste klas is, want afgezien van een enkel slippertje uit de jaren veertig toen hij ook met het gesproken woord begon, begint hij verreweg zijn meeste verhalen gelijk de klassieken met een beschrijving, waarin vrijwel altijd de weersgesteldheid, een brokje natuur en de tijd van het jaar worden genoemd, met daarbij een snufje archaïserende taal. Dikwijls komt er ook een wandelaar nader. Laat ik, ter staving van deze observatie, enkele beginnetjes van verhalen die Marten Toonder na 1980 schreef, citeren:

De wadem (1980):

‘Heer Bommels levensvreugde is dikwijls wat gedrukt als de bladeren gaan vallen, maar dit najaar was het erger dan

[p. 76]

anders. Alle dagen zat hij voor de haard te luisteren naar het klagen van de wind in de schoorsteen, terwijl Joost hem vergeefs trachtte op te beuren met het wereldnieuws.’ Enz.

Het volledig maken (1981):

‘Het uitbotten van het voorjaar geeft heel wat beweging in de natuur. De kruipende ganzerik loopt uit, de knoppen barsten in het struweel en overal keert het leven terug. Zo kan een oplettend reiziger in het ontwakende bos soms vreemde groepjes waarnemen, die uit hun winterverblijven terugkomen.’ Enz.

Het ontsollen (1982):

‘Toen de lente dat jaar aanbrak, floot een schrale zuidwester om de torens van Bommelstein, terwijl er regenwolken langs het zwerk joegen. De bomen waren nog kaal; maar toch waren er voor de geoefende waarnemer reeds tekenen van het ontluikende jaargetijde te ontdekken. Zo ontpopten zich de eerste florisanten in het natte gras, en over de weg reed de auto van dokter Lapidar, die zich na een bezoek aan het oude slot huiswaarts spoedde.’ Enz.

De zelfkant (1983):

‘Het was al laat in de herfst, maar omdat het weer mooi was, had Tom Poes zijn reisbuidel gepakt en was er op uit getrokken. Buiten rook het naar rottende bladeren en paddestoelen, en hoe verder hij van huis kwam, hoe eenzamer het landschap werd. Hij keek dan ook verbaasd toen hij achter zich het piepen van een wiel hoorde.’ Enz.

De vergelder (1984):

‘Bommelstein was al spoedig weer in zijn luister hersteld, maar het gebeurde met de zelfkant had heer Bommel dieper geschokt dan men zou denken. In de lange winter die volgde verviel hij langzamerhand tot een dof tobben, dat zelfs niet minder werd, toen de lente aanbrak.’ Enz.

Misdaad en straf (1866):

‘Op een snikhete dag in het begin van juli, tegen de avond, verliet een jonge man zijn huurkamer aan de S. dwarsstraat, ging de straat op en begaf zich langzaam, haast besluiteloos, in de richting van de K. brug.’ Enz.

De idioot (1869):

‘Op een morgen tegen eind november stoomde de trein uit Warschau om een uur of negen in volle vaart op Petersburg aan. Het dooide en de lucht was zo vochtig en mistig dat het lang had geduurd voordat het licht werd en zelfs toen kon je links en rechts uit de coupéraampjes op geen tien pas afstand ook maar iets onderscheiden.’ Enz.

De toverberg (1924):

‘In het hartje van de zomer reisde er een eenvoudig jongmens van zijn vaderstad Hamburg naar Davos-Platz in het Graubuendense land. Hij was van plan er drie weken te blijven.’ Enz.

Na zo'n rustig beginnende inleiding komt doorgaans gesproken woord, althans bij Toonder. Alleen De spalten van 1983 onttrekt zich enigermate aan dit beginschema. Najaar, voorjaar, lente, herfst en lente worden daarin niet genoemd en de eerste zin tussen aanhalingstekens blijft ook nog even uit. Een woord als ‘nooddruft’ echter, kan toch weer makkelijk opboksen tegen ‘struweel’, ‘zwerk’ en ‘reisbuidel’...

Heb ik zo mijn plicht gedaan, Aart? Ik moet je wel in zoverre teleurstellen, dat ik na geen van die beginnetjes de neiging heb gehad door te lezen. Wel dacht ik, op zoek naar vergelijkingsmateriaal in de wereldliteratuur, toen ik het begin van De steppenwolf van Hermann Hesse las: dat zou ik mischien toch eens moeten lezen! Je zendingsdrang is dus niet helemaal vergeefs geweest!