Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 47]

Truus Ruiter
Furore voor het pleegkind van Bommel
Over: ‘Als je begrijpt wat ik bedoel’

Een avontuur was het. De eerste, enige, echte, avondvullende Nederlandse tekenfilm Als je begrijpt wat ik bedoel was bovendien een ‘vreselijke kluif’. Producent Rob Houwer is nog steeds onder de indruk van zijn eerste, ‘en voorlopig laatste’ tekenfilm, de lang verbeide Bommel-film. Een moeilijk en kostbaar avontuur, zelfs voor een doorgewinterde producent als Rob Houwer, die films als Wat zien ik, Turks Fruit, Soldaat van Oranje, Grijptstra en De Gier, De Vierde Man, Het Bittere Kruid, Brandende Liefde en recent Van geluk gesproken mogelijk maakte.

De Bommel-film betekende voor Houwer de vervulling van een jongensdroom en voor Marten Toonder nog meer. De tekenfilm heeft voor Toonder, leerling van Walt Disney-animator Dante Quinterno altijd een grote aantrekkingskracht gehad. Het verhaal gaat dat hij Tom Poes zelfs voor de tekenfilm bedacht heeft. Als het aan Toonder had gelegen, was de poes al decennia lang de held van de Nederlandse tekenfilm geweest. De film Tom Poes en het geheim van de grot, waar Toonder lang geleden aan werkte, kwam nooit af en ook andere projecten mislukten. Houwer: ‘Iedere drie à vier jaar waren er weer plannen voor een Bommel-film. Al sinds 1948, meen ik.’ Het was gewoon te duur voor de Toonder Studio. En toen het in 1983 eindelijk zover was, zat er voor Tom Poes niet meer in dan een bijrolletje, overigens in overeenstemming met de bescheiden rol, die hij gaandeweg in de strip kreeg toebedeeld.

Anderhalf jaar werkte Rob Houwer met Marten Toonder aan het contract dat de kwaliteit van de eerste Bommelfilm moest waarborgen. En als Marten Toonder nu, bijna vier jaar later, zegt dat het resultaat hem tegenvalt, zegt Rob Houwer zijn kritiek wel een beetje te snappen, maar is hij het absoluut niet met hem eens.

‘'t Is geen puristische Bommel-film geworden,’ geeft hij toe. ‘Ik heb diepe bewondering voor Toonder, maar als Toonder in alles zijn zin had gehad, was het een doodgeboren kindje geweest. De literaire finesses zitten wel in de film, maar heel zijdelings. Film moet het hebben van emoties en actie, anders komt er geen hond kijken. Toonder is niet met het medium bioscoop vertrouwd, met het hele audiovisuele medium niet,’ zegt Houwer. ‘Er zijn naast artistieke nu eenmaal ook economische factoren. Met een literaire film zou ik geen grotere oplage halen dan zijn boeken bij De Bezige Bij. Ik begrijp wel dat hij het als een persoonlijke blessure ervaart - Bommel is ook zo helemaal zíjn schepping - maar er is geen remedie voor te vinden.’ Met het oog op de visuele mogelijkheden koos Houwer niet het meest literaire boek, maar een verhaal uit 1957 over een draakje, Zwelgje de Zwelbast. ‘De Zwelbast had qua emoties de beste kans als eerste Bommel-film aan te slaan,’ zegt Houwer. Eérste, want Houwer en Toonder waren van plan een hele reeks Bommel-films te maken. Plannen waren er ook voor een televisie-serie. ‘Die plannen zijn nog niet opgegeven,’ zegt Houwer, ‘maar het handwerk maakt het bijna onbetaalbaar. 't Wachten is op de computeranimatie, die is nog niet zover. En het werk moet de goedkeuring van Toonder hebben, dat is voor mij een vereiste.’

Aan de vreselijke kluif die Als je begrijpt wat ik bedoel was, beet een grote groep studiotekenaars zich drie jaar lang vast. Voor de 82 minuten durende film moesten honderdvijfentwintigduizend tekeningen met de hand worden gemaakt. Het inkleuren gebeurde in Japan. Het team, met mensen als Bjorn Frank Jensen, Bob Marxfield en Ben van Voorn, stond - zoals dat officieel heette - ‘onder supervisie’ van Marten Toonder en Rob Houwer. Maar uiteindelijk werd het Houwers film. De eindmontage zinde hem niet en eigenhandig monteerde hij de film opnieuw. Die eigenzinnigheid heeft hij vaker vertoond. Een paar jaar geleden nog spande componist Loek Dikker een kort geding tegen hem aan, omdat hij vond dat Houwer zijn muziek voor Het Bittere Kruid verpest had (de rechter stelde Dikker overigens in het ongelijk).

Rob Houwer

Houwer kreeg dus op de titelrol de credit voor ‘story-editing’. Hij had ondermeer het begin van de film veranderd. Toonder was daar niet blij mee, maar de kritiek sprak er

[p. 48]

haar waardering over uit. ‘Een voortreffelijk en letterlijk stormachtig begin,’ schreef Frans Kotterer in Het Parool. Met alle verschuldigde respect voor Toonder heeft Houwer weinig twijfel laten bestaan over de machtverhouding bij het produktieproces: omdat hij het financieel risico voor de film (3,5 miljoen gulden) op zich nam, wilde hij ook de eindverantwoordelijkheid. Of zoals hij indertijd in een interview in Vrij Nederland (naar aanleiding van het Dikker-incident) zei: ‘Er is één baas. Ik. Ik heb het laatste woord. Ik neem per slot de risico's, zij niet. Bovendien kan ik alles zelf, regisseren, monteren, mixen.’ Het avontuur met de dure Bommel-film is voor Houwer goed afgelopen ‘dankzij Amerikanen’,’ zegt hij. De Amerikaanse maatschappij MGM Universal kocht de rechten en distribueert de film niet zonder succes over de hele wereld.

Er bestaat een hardnekkig misverstand dat de film in Nederland een flop zou zijn geweest. Het tegendeel is waar. In het Amsterdamse Tuschinskytheater ging Als je begrijpt wat ik bedoel in het bijzijn van prinses Juliana en prins Bernhard op 3 februari 1983 in première. De film liep in zo'n zeventig theaters in het land en trok in een jaar tijd meer publiek dan bijvoorbeeld De Vierde Man, een andere succesvolle produktie van Houwer, die een paar weken later uitkwam. De Bommel-film mag dan met ruim een half miljoen kaartjes ver achterblijven bij de Houwer-produktie Ciske de Rat (1,5 miljoen kaartjes), Keetje Tippel (3 miljoen) en Turks Fruit (3,5 miljoen), maar die films werden geproduceerd vóór het bioscoopbezoek in het algemeen dramatisch terugliep.

De tekenfilm werd in de dag- en weekbladen overwegend positief tot zeer positief ontvangen. Juichende koppen zelfs: ‘Knappe Bommelfilm’ (NRC-Handelsblad), ‘Bommelfilm kan internationaal kassucces worden’ (de Volkskrant). In Trouw: ‘gedegen vakwerk... De film zal zijn weg naar het hart van het Nederlandse publiek wel vinden’ en Het Parool: ‘De eerste avondvullende tekenfilm met Heer Ollie als ster mag er wezen, is kortom meer dan geslaagd.’ Er waren ook kritischer geluiden: tekenaar Peter van Straaten in het filmblad Skoop: ‘Ik zal eerlijk moeten zijn. Ik vond het een aardige film, maar niet meer dan dat. De verwachtingen waren wellicht te hoog gespannen, dat zal best kunnen meespelen... Ik had meer willen lachen en ik had op de momenten die ontroerend bedoeld waren ook echt ontroerd willen worden.’ Toch besluit hij zijn artikel met: ‘het is een aardige film.’ Rob Houwer kan er achteraf niets anders over zeggen dan: ‘Ik ben er heel trots op, het was een groot nationaal succes.’

Als tekenfilm geslaagd dus, en ook in de vergelijking tussen boek en film viel het oordeel vrijwel unaniem positief uit. ‘Zijn ze het of zijn ze het niet? Ja hoor, ze zijn het! Geheel en al, compleet met stemmen en gebaren.’ (Trouw) En dan mag Van Straaten Bommel in de film iets te rond vinden, Trouw de ruitjesjas van Super missen en een enkeling ongelukkig zijn met de stem van Tom Poes door Trudy Libosan. ‘Een popperig geluid, zo ken ik hem niet,’ schrijft NRC en Van Straaten maakt er zich in Skoop zelfs boos over: ‘Ik heb niets tegen vrouwen, maar Tom Poes is geen vrouw - het is op zijn minst een onzijdig iemand.’ ‘Het is aan androgeen stemgeluid,’ vindt Rob Houwer zelf. ‘De Amerikanen hebben trouwens ook een vrouw voor Tom Poes genomen.’

Passende stemmen te vinden voor een tekenfilm is een hachelijke zaak en dat was het zeker voor de Bommel-film. De lezers van de strip hadden zich natuurlijk al een voorstelling gemaakt van het geluid van Ollie B. Bommel, Tom Poes, Joost en de anderen. De opgave was de stemmen stuk voor stuk in levende lijve terug te vinden. De ‘supervisors’ van de Bommel-film zijn daar heel goed in geslaagd. Fred Benavente is een aardige, bedaarde Bommel en Luc Lutz is een volmaakt bekakt-beleefde Joost. Perfect is ook Paul Haenen als de slijmerige kruidenier Grootgrut en André van den Heuvel en Gees Linnenbank zijn een mooi vilein duo als Bul Super en Hiep Hieper. Geheel in stijl en komisch is de stem van Fred Emmer voor de nieuwslezende berggeit in het tv-journaal.

Technisch gezien mag Als je begrijpt wat ik bedoel een professionele film genoemd worden en onderhoudend is hij ook zeker. Het begin van de film is, zoals gezegd, stormachtig. Het is de avond vóór vrijdag de dertiende, het is volle maan, het dondert en het bliksemt en Joost is bang, want ‘de zwel zit in het weer’. En van de zwel komt de zwadder. In de tuin van Bommelstein ontdekt hij opeens reuzevoetstappen en dan ziet hij een rond groen voorwerp liggen. Een bal van een van mijn neefjes, zegt Bommel, en de heer legt zich te rusten, vrijdag geeft hij een groot feest. De volgende morgen barst de bal open en komt er een soort draakje uit, een kleine zwelbast. Het jong ziet Bommel en loopt direct likkend en kwijlend op hem af. Bommel is vertederd (‘Ik had het opeens als u begrijpt wat ik bedoel’), drukt zijn pleegkind aan de borst en noemt het Zwelgje.

Zwelgje zal Bommelstein op zijn grondvesten doen schudden en dat begint meteen al als Joost hem in bad wil doen. Zwelgje haat water. En een zwelbast ‘krimpt als hij verdrietig is en groeit als hij pret maakt of boos wordt’, weet Joost uit het boek dat hij van heer Bommel kreeg. Zwelgje groeit uit tot een afschuwelijk monster dat de boel afbreekt en Joost hardhandig behandelt. Bommel weet hem weer klein te krijgen, want het dier luistert wel naar hem.

Tijdens het feest besteelt Zwelgje de gasten en Bommel wendt zich ten einde raad tot doctorandus Zielknijper. Maar dan zijn Bul Super en Hiep Hieper inmiddels al op de hoogte van het bestaan van Zwelgje en ontvoeren het dier. Het loopt allemaal behoorlijk uit de hand tot Tom Poes eindelijk ingrijpt. Maar dan heeft Joost al een prachtig droef lied ten gehore gebracht over zijn heer, die ‘de prooi van bittere spot’ werd. En heeft Bommel de vrijheid in de Zwarte Bergen bezongen. Het zijn leuke liedjes vsn Harry Geelen en Herman Schoonderwalt.

Een buitenlands succes voor Als je begrijpt wat ik bedoel hielden weinigen voor mogelijk. ‘Wel betwijfel ik of Als je begrijpt wat ik bedoel in het buitenland een succes zal worden. Bommel en consorten zijn hier natuurlijk een begrip, maar daar staat men er heel wat kouder tegenover. Bovendien, wat blijft er na een vertaling over van de tekst?’

[p. 49]

schreef W. Wielek-Berg in Trouw. Maar het Nederlandse publiek vergat, gebiologeerd als het was door een bewegende en sprekende Bommel, de groeikracht van Zwelgje. Niet Bommel, maar het monstertje wordt in het buitenland gezien als de hoofdpersoon van de film. Hij brengt immers de ontwikkelingen in het verhaal op gang en met hem gebeurt het meest. Ook Peter van Bueren (de Volkskrant: ‘Het zit er dik in dat Bommel internationaal niet minder dan een kleine sensatie zal zijn.’) zat er naast. Niet Bommel maar zijn pleegkind maakt internationaal furore.