Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 45]

Johan Diepstraten
De Toonder Studio's

Wat eens de stallen waren van Kasteel Nederhorst, is nu de produktieruimte van de Toonder Studio's. De medewerkers lopen in een miezerige regen van de stallen naar het statige kasteel, waar directeur Bert Kroon op deze 18de december zijn jaarlijkse kersttoespraak gaat houden. In omgekeerde richting wandel ik met het hoofd In- en Externe Communicatie Bob Linschoten naar de stallen. Hij laat mij de inmiddels lege tekenkamers zien, waar de strip Panda wordt gemaakt. Aan de muur hangen ingelijste Bommeltekeningen, waarvan de lijntjes aangetast zijn door de tijd. In de opnamestudio's zie ik vele Loeki's de Leeuw met paaseieren voor zich. B.V. Toonder Studio's werkt vooruit. Per jaar worden er hier zo'n 300 Loeki's opgenomen.

Bommel is lang niet zo prominent aanwezig. Directeur Bert Kroon heeft het me vanmiddag allemaal uitgelegd. Was de Bommelfilm Als je begrijpt wat ik bedoel wèl de werelddoorbraak geworden, dan had Toonder Studio's een compleet andere aanblik geboden. Het idee bestond om 52 afleveringen van 50 minuten te maken, zodat de Heer van Stand iedere week op de televisie was te zien. Dat had betekend dat directeur Kroon alle beschikbare studio's van Hongarije tot aan Japan en Korea had moeten afhuren om dit gigantische project te kunnen voltooien. ‘Eerlijk gezegd ben ik er niet rouwig om dat het allemaal niet is doorgegaan,’ zegt Bert Kroon. ‘Misschien was het gelukt, maar de organisatie zou redelijk zijn ontwricht. Natuurlijk, de omzet was dan gestegen tot 80 miljoen, bijna het tienvoudige van de huidige jaaromzet. Maar het had evenzogoed de dood voor dit bedrijf kunnen zijn.’

Bert Kroon is er trots op dat hij voor zijn vriend Marten Toonder de grote Bommelfilm heeft kunnen maken. ‘Soms kijken we er samen nog eens naar. Dan zegt Marten op een bepaald moment: “Toch wel aardig, hè Bert.” Hij heeft pas geleden nog gevraagd of ik een paar kopieën wil laten maken voor zijn kleinkinderen. Zo slecht vindt-ie de film nou ook weer niet.’

‘Toch wel aardig, hè.’

De Bommelfilm blijft een pijnlijk gespreksonderwerp. Bert Kroon: ‘Er waren drie partijen. De bedenker van het verhaal, de producent/geldschieter en de Toonder Studio's. Wij moesten zowel de kwaliteit bewaken als rekening houden met het budget. Het was in de praktijk compromis na compromis na compromis. Onze medewerkers hebben zich kapotgewerkt. Ik herinner mij nog de meterslange telexen: scène 12b, raampje linksboven moet donkerder kozijn krijgen, scène 12c, kozijn iets minder donker. Dat ging maar door. Wij hadden natuurlijk geen enkele ervaring met zo'n lange film. Er heeft hier een Duitse effecten-man gewerkt. Hij maakte bijvoorbeeld het kleddergeluid voor Zwelgje die over een natte badkamervloer loopt. Zijn werk is op één effectenband opgenomen. Maar vervolgens werden alles scènes door elkaar gehusseld. Daar zit je dan met je effectenband. Bij een 30-seconden-commercial speelt dat geen rol. Rob Houwer monteerde er vervolgens andere effecten overheen. Enfin, het werd soep. Je moet het inderdaad vergelijken met een soep die niet goed is. De een gooit er wat zout bij, als dat niet lukt doet er iemand anders wat peper in. Voor mijn part gooit er daarna nog iemand suiker bij. Er werd gewerkt met effecten, en daarna extra effecten en zo verder. Op die manier is de film verknald. Maar laten we het ook niet overdrijven: het publiek vindt het een hartstikke leuke film. Er zijn 600.000 bezoekers geweest en nu is hij voor de derde keer op de televisie.’

Het ligt overigens niet alleen aan de kwaliteit van de film dat Bommel de wereld nog niet heeft veroverd. In Amerika is Als je begrijpt wat ik bedoel wel door een filmdistributeur aangekocht, maar hij laat hem op de plank liggen. Op deze manier kan Bommel zijn andere films niet uit de markt concurreren. ‘Zaken doen is lucht verkopen, dat heb ik nu wel in de gaten,’ zei Bommel eens.

Ook al is de Bommelfilm voor Marten Toonder niet de werelddoorbraak geworden waar menigeen op hoopte, de Bommelstrip is in vele landen gepubliceerd. Australië, Curaçao, Indonesië, Nieuw-Zeeland, Suriname en natuurlijk vrijwel alle Westeuropese landen kennen Slot Bommelstein. In 1950 verscheen de strip zelfs in een Zuid-afrikaanse krant. Op dit moment voorziet Toonder Studio's alleen de omringende landen van Bommel. Bert Kroon: ‘Ik kan de strip wel aan een Poolse krant verkopen, maar dan ontvang ik per dag voor drieëneenhalve gulden aan zloty's. Daar koop ik niet eens de postzegels van om alles te verzenden.’

Dat de problemen om de teksten te vertalen niet gering zijn, toont Aart van Zoest in dit BZZLLETIN-nummer aan. Toonder Studio's heeft voor een Engelse vertaling gezorgd die naar diverse landen is gestuurd. Daar mag men de Toonderiaanse wereld nader invullen. Bert Kroon: ‘Het probleem van de Britten is dat zij niet van nieuwe woorden houden en dat is zo specifiek aan Marten Toonder. Hij verzint taal. “Thinkframe” voor “denkraam”, tja, dat is ook niet leuk. Maar het kàn natuurlijk wel. Op basis van onze rechttoe-rechtaan Engelse vertaling zijn er zeer geestige Zweedse teksten gemaakt. Jacqueline Crevoisier, een Zwitserse dame die toevallig hier in Nederhorst den Berg woont, heeft prachtige Duitse vertalingen gemaakt. Haar teksten hebben dezelfde rare tinteling als het origineel van Marten. Maar in het Engels is het nog steeds niet gelukt. Met de teksten moet je heel zorgvuldig omspringen, hij schrijft per slot van rekening geen hondevoer.’

Bert Kroon kijkt mij ernstig aan. ‘Ik ben ruim twintig jaar

[p. 46]

directeur van de Toonder Studio's. Men kan mij verwijten... laat ik het zo zeggen: ik neem het mezelf kwalijk dat ik het in deze afgelopen jaren niet echt heb aangepakt.’ Hoofd In- en Externe Communicatie Bob Linschoten lijkt het niet echt nodig te vinden dat ik deze zelfbeschuldiging precies opschrijf.

Want veel heeft Kroon zich inderdaad niet te verwijten. Imiddels is Toonder Studio's uitgegroeid tot de grootste audio-visuele produktiemaatschappij van Nederland. Lag oorspronkelijk het accent op strips en tekenfilm, nu maakt live-action (film, video) het leeuwedeel van de produktie uit. Er worden voorlichtingsfilms gemaakt voor de overheid (alle ministeries blijken volgens de brochure opdrachtgever te zijn), voor bedrijven en stichtingen. TV-commercials, bedrijfsdocumentaires en reportages, veertig vaste medewerkers en een groot aantal free-lancers zorgen voor een jaaromzet van 9 miljoen gulden. De afzonderlijke Bommelverhalen worden door de Toonder Studio's geëxploiteerd, Panda wordt hier gemaakt en als jeugdstrip verschijnt in Donald Duck de Bommel-balloon.

In 1986 zei Marten Toonder tegen De Groene Amsterdammer: ‘Ze trokken Bert Kroon aan als directeur, een fantastische vent, had ik die maar eerder leren kennen, dan was m'n hele leven anders geweest.’

Bert Kroon: ‘Voor deze uitspraak heb ik Marten uiteraard berispt. Het klopt immers niet wat hij zegt. Hij is vijftien jaar ouder dan ik. Toen hij op zijn top was, was ik pas 25 jaar. Wat hij waarschijnlijk bedoelt, is dat ik hem behoed heb voor miskleunen. Laten we eerlijk zijn: Marten heeft zich veel laten besodemieteren. Nog steeds trouwens.

Toentertijd was het een zaak die door artiesten werd geleid. Nu is er een strak zakelijk beleid. Ze waren toen niet altijd even economisch bezig. Ik weet nog dat ze spotjes maakten voor Engeland. Zij rekenden 5.000 gulden per stuk. Er was kennelijk niemand die hun zei dat dezelfde spotjes in Engeland het tienvoudige kostten. Er werd gewerkt in de sfeer van: wij zullen wel eens even laten zien wat we allemaal kunnen. IJdelheid, hè.

Marten heeft een verstandige beslissing genomen door ermee op te houden. Hij was geen goed zakenman. Je weet uit de strip hoe Marten over zaken-doen denkt. Het gaat al snel de kant op van Bul Super en Hiep Hieper. Financieel waren de Studio's geen doorslaggevend succes.’

In zijn levensoverzicht schrijft Toonder niet voor niets: ‘1965. De zakelijke beslommeringen worden steeds groter. (...) In plaats van een schrijvend stripmaker ben ik een ondernemende werkgever. Dat komt mij stuitend voor, en ik besluit me in Eire te vestigen om mij zonder al die afleiding aan het werk te kunnen wijden.’

Daarmee kwam voor Toonder een einde aan ruim twintig jaar ondernemerschap in de Marten Toonder Studio's die hij officieel in 1943 had opgericht. Een jaar eerder was hij een compagnonschap aangegaan met Joop en Wim Geesink onder de naam Geesink-Toonder Productie. Eerst nog in de Vijzelstraat 22, het woonhuis van Geesink, daarna op de Nieuwe Zijds Voorburgwal 230-232. Vrij snel komt er aan die samenwerking een einde: Geesink gaat verder met de poppenfilms, Toonder neemt de strips en tekenfilms onder zijn hoede. Vele jaren later, in 1972, gaat Geesink Filmproductie op in de B.V. Toonder Studio's en verhuist naar Kasteel Nederhorst. De familie is weer herenigd. ‘Het was in die oorlogstijd ook een echt groot gezin,’ zegt Bert Kroon. ‘Toonder had vijftig of zestig striptekenaars in dienst. Iedereen die bij wijze van spreken een potlood kon vasthouden, werkte daar om transport naar Duitsland te ontlopen. Er liepen daar grafici rond die perfect persoonsbewijzen konden namaken. Er werd geweldig gerotzooid. Toonder had de opdracht gekregen om een Tom Poes-speelfilm te maken. Maar die is natuurlijk nooit afgekomen. Het was wel een uitstekende mogelijkheid voor tekenaars om aan het werk te blijven. In 1944 kon het echt niet meer.’

In oorlogstijd stonden de persen van DAVID, De Algemene Vrije Illegale Drukkerij, bij Toonder. Zijn huisadres was tevens contactadres van de Geheime Dienst Nederland. Metro verscheen, een satirisch blad, ‘waarin je je haat kon uitleven in zure grappen en tekeningen.’

In de studio's werden reclamefilmpjes gemaakt voor Philips, met Tom Poes en Bommel in de hoofdrol. Omdat heer Bommel aan het einde van het verhaal ervoor zorgde dat er bijvoorbeeld een lamp ging branden, van Philips, was er sprake van een happy-end. De filmpjes werden voor de bioscopen gemaakt.

In de vroege jaren vijftig werden er twee wat langere tekenfilms uitgebracht: Golden Fish en Moonglow. Het was de tijd waarin de tekenfilm erg populair was. Vanuit Amerika kwamen de avondvullende bioscoopfilms: Sneeuwwitje, Bambi, Pinokkio, Assepoester. Toonder Studio's had het ook geprobeerd. Marten Toonder in Het Parool (2 februari 1983): ‘In '52 begon ik aan mijn eerste hoofdfilm, een miljoenen-project dat mogelijk gemaakt werd door Frits Strengholt en de steun van de regering. Strengholt stierf echter in het prille begin en de regering trok zich ijlings terug, zodat ik met schulden achterbleef.’

Het was al een keer eerder misgegaan, maar dan in stripvorm. In Tom Poes en de Superfilmonderneming (1944) zou heer Ollie een film regisseren, maar het blijkt een en al bedrog te zijn.

‘Toonder heeft altijd een grote film willen maken,’ zegt Bob Linschoten. ‘Zo gek is dat niet. Een strip is opgebouwd als film. Iedere strip houdt actie in. Als striptekenaar wil je die beweging ook daadwerkelijk zien.’

Bert Kroon vult aan: ‘Marten wilde altijd alles zelf doen. Het stoorde hem als anderen het werk overnamen. Misschien had hij Als je begrijpt wat ik bedoel het liefst helemaal alléén gemaakt. Dan was het de mooiste film van de wereld geworden. Alleen was-ie dan in het jaar 2010 nog steeds niet voltooid.’