Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 28]

Don Bierman
Bommel en het geheim van het verhaal

Bij wijze van experiment heb ik eens getracht het Bommelverhaal de ‘Viriaan-dinges’ zónder tekst te volgen. Dit is technisch niet zo moeilijk, omdat men kan volstaan met het afdekken van het onderste deel van de pagina. De aanleiding tot dit experiment vormde Toonders uitspraak, gedaan tijdens een Studium Generale in 1972 te Utrecht, dat ten behoeve van de ongeletterde lezertjes een goed beeldverhaal ook zónder tekst te volgen moet zijn. Weliswaar had Toonder met deze uitspraak de balloonstrip op het oog, maar het leek me juist wel aardig de dagstrip hierop eens te testen. Een handicap bij de uitvoer van het experiment was dat ik het verhaal al eens gelezen had, zodat ik het min of meer kende. Toch heb ik me er maar zo onbevangen mogelijk aan gewaagd en het resultaat was zonder meer positief. Weliswaar moest ik af en toe wat pagina's overslaan of terugslaan om bepaalde situaties en handelingen beter te begrijpen, maar uiteindelijk was het hele verhaal ruwweg te volgen.

Het schoot me te binnen dat ik hetzelfde experiment in jeugdige tijden als semi-ongeletterde kleuter al eens had gedaan met het eerste Bommelverhaal dat ik vermoedelijk ooit onder ogen heb gehad: ‘Het Ding X-13’. ‘Het Ding X-13’ was een balloonstrip, uitgegeven door de Geïllustreerde Pers, en gelukkig had ik niet de ongemakkelijke positie bevangen te zijn en de ongemakkelijke opdracht alle ballonnetjes te moeten bedekken, want hun inhoud was even ondoorgrondelijk als de wijzerplaat van een klok.

Ik heb één indruk van dit verhaal ‘Het Ding X-13’ altijd onthouden. Ze was opgewekt door het laatste plaatje van het verhaal, waarop we heer Ollie en Tom Poes op een kade zien staan met op de achtergrond een groene zee en een op de waterscooter wegspuitende professor Prlwytzkofski.

Ik weet nog dat ik door dit plaatje toen de indruk had dat de hele wereld was ondergelopen en dat deze kade het laatste zielige beschavingsrestant was waarop men droog kon vertoeven. Op de voorgaande plaatjes was te zien geweest hoe het vreemde ding X-13 door een domme streek van heer Ollie op een onbewoond eiland was ontploft, waarna een vulkaaneruptie huizenhoge zeeën had opgeworpen, die het op de waterscooter van Prlwytzkofski vluchtende gezelschap najoegen. Dit alles was mij kennelijk door de gevoelige oogmembranen in de jeugdige schedelvulling geslagen, waardoor ik me de zaken te somber had voorgesteld.

Maar de luxe van een naïef wereldbeeld en de speciale vreugde die men daaraan beleeft duren niet lang, want al snel volgt de straffe gang naar de geletterdheid en het ‘verstehen’.

Na deze eerste kennismaking met heer Bommel kon de held in ieder geval niet meer stuk en dat bleef de volgende kwart eeuw zo. Vele jaren lang heb ik alle Bommelverhalen in de Donald Duck verslonden en ik herinner me dat de verdwijning, midden in het verhaal ‘De Kleine Groene Mannetjes’ in 1969, me nét zo'n klap gaf als de beëindiging van de dagstrip begin 1986 aan een hoop krantelezers moet hebben gegeven. De brieven aan het weekblad, om heer Bommel terug te krijgen, bleven zonder resultaat en het weekblad Donald Duck hoefde voor mij niet meer door de brievenbus te vallen.

Op een mooie, zonnige dag nauwelijks een jaar later zag ik in het stadje Zalt Bommel een heer van stand lopen, midden op de straatweg (wat tegen alle verkeersregels is) en omringd door notabelen... Deze heer onder de Bommelse zon was Marten Toonder (op uitnodiging van het Stripschap overgekomen uit Ierland) en hij droeg een geruit jasje.

Het tweede deel van dit verhaal is dat ik vijftien jaar later door een goede kennis met Toonder in contact werd gebracht. Het was wederom een zonnige dag, al joegen enige vale wolken langs het zwerk, toen ik mijn opwachting maakte bij de Toonder Studio's op kasteel Nederhorst ten Berg. Toonder ontving mij in een torenkamer aan de westvleugel en het gesprek ging over de mogelijkheid Bommel met een nieuwe serie avonturen terug te brengen in de Donald Duck. Het was de bedoeling dat ik thema's en plots zou ontwikkelen op basis waarvan de tekeningen en het verhaal tot stand konden komen (de tekenaar zou Wil Raymakers van de strip ‘Boes’ zijn). Toonder zèlf had alle tijd nodig voor de dagstrip, maar zou uiteraard het gebeuren wel blijven overzien en zo nodig corrigeren. Aanvankelijk leek dít me de ideale manier om het verleden alsnog goed te maken. Maar wat gebeurd is, is gebeurd en ik bleek teveel hooi op mijn schouders te hebben genomen.

Het kijkje in de keuken van het Toonderse stripbedrijf dat me gegund werd bracht me weer aan het denken over het mysterie van het verhaal en de wijze waarop ze wordt weergegeven in woord en beeld. In mijn (vruchteloos gebleven) pogingen om een Bommelverhaal te scheppen, ging ik in eerste instantie uit van verdelingen. Het thema was een deel, het verhaalverloop was een deel, de situaties waren een deel, de personages waren een deel, de dialogen waren een deel en de tekeningen waren een deel (waar ik rekening mee te houden had). Elk deel, zo was mijn stellige overtuiging, had zijn eigen geheimen en regels die eenmaal doorgrond en gekend ook daadwerkelijk beheerst konden worden.

In deze opvatting kwam ik bedrogen uit.

Ik bekeek alle in vroegere verhalen gebruikte thema's (om herhaling te voorkomen), hun uitwerking in situaties, dialogen, tekeningen. Ik bekeek de afzonderlijke tekeningen. Ik analyseerde de confrontaties tussen personages. Ik liet steeds terugkerende situaties mijn geestesoog passeren. Ik

[p. 29]

[p. 30]

verzon ‘typische’ dialogen, waarbij ik me afvroeg wáár herkenningspunten moesten worden aangebracht en wáár nu juist de variaties. Daarbij dwarrelden talloze dagstripfragmenten (die op zich niet veel met de Donald Duck-Bommel van doen hadden) door mijn hoofd en verlangde ik meer dan eens terug naar de onbevangenheid van de jeugd, naar de staat van tabula rasa, waarin alles nieuw is. Ik was met name gefixeerd geraakt op de personages en had ook een soort ‘lexicon’ samengesteld, waarin ik hun functie beschreef, hun gedrag en datgene wat ze vertegenwoordigden. Kapitein Walrus (‘passagier met oud roest? Hmm. Dat zal Blobbers wel wezen met zijn kinderwagen’) is natuurlijk zeer bedreven in het consequent verkéérd spellen van Bommels naam: Bobbels, Blobbers, Blubbers (alleen in het dagstripverhaal ‘Het Griffioen-ei’, tevens het enige verhaal zònder Tom Poes, spelt Wal Rus ‘Bommel’ één keer goed). Even consequent varieert de Markies de beledigingen, wat zelfs voor de creatieve edelman géén eenvoudige opgave moet zijn: ‘Hoe nu, Amice? Zijt ge uit uw stamcafé geworpen?’ Dit op zich interessante werk leidde de zaak natuurlijk wèl af van datgene waar het in de eerste plaats om ging: en dat was het verhaal, de PLOT. Al het andere was (in eerste instantie) hieraan ondergeschikt, was van latere zorg. Eerst moest er een goed verhaal verteld worden, waaruit de rest afgeleid kon worden. Had men immers geen stevig fundament, dan zou onvermijdelijk de ont in de samenhoud slaan.

Gelukkig kwam Toonder zo nu en dan wel met goede adviezen ter ondersteuning, bijvoorbeeld over de onvermijdelijke ingrediënten van èlk (Bommel)verhaal:

De vroeger Bommelstrips van Donald Duck kwamen tot stand door team-work, na een periode van éénmansbezigheid. In beide gevallen ging dat als volgt:
Begonnen werd met een plot; d.w.z. een begin, een ontwikkeling, een hoogtepunt, een einde.
In deze stadia waren verwerkt: De held, de tegenspeler (meestal ‘de schurk’ genaamd), de schat (datgene wat verworven moet worden, het uitgangspunt, het principe waarover gevochten wordt of waartegen gestreden moet worden) en tenslotte (als belangrijkste, maar minst opvallende tegenwoordigheid in het verhaal): de zwakke kanten van de held èn van de schurk. (Die heeft men nodig om het verhaal langer te maken dan drie afleveringen - en om de ontmaskering van de schurk mogelijk te maken; aangezien een schurk zonder zwakke kanten onoverwinnelijk is en een held zonder zwakke kanten onmiddellijk alles overwint.
(Marten Toonder, in een brief aan Don Bierman)

Ik nam ook nog maar eens de grote voorbeelden uit de vroegere reeks ter hand, zoals het verhaal ‘De Krakers’ (1966), in de hoop het ‘geheim van het verhaal’ beter te leren doorgronden. Het verhaal van de Krakers is gebouwd rond één heel sterk, simpel idee, dat van een destructieve pikorde - maar dan in omgekeerde vorm, wat heel komisch werkt. De Krakers zijn kikkers (de krakers zijn kwakers, vandaar). De Krakers wonen in Kraakland. Daarin kraken de lagere nummers de hogere (iedereen heeft een nummer). Het laagste nummer, nummer 1, is koning en mag alles en iedereen kraken. Het kraken, met behulp van onder meer de ‘tafel van Brot’, bezorgt de Krakers van Kraakland natuurlijk heel wat zorgen, want alles gaat voortdurend stuk. Dan verschijnen heer Bommel en Tom Poes in Kraakland. Heer Bommel is door Tom Poes in een penibele situatie heimelijk van een ‘rugnummer’ in de vorm van een grote nul voorzien. De ‘Grote Nul’ zoals heer Bommel tot zijn ergernis nu genoemd wordt, onbewust als hij zich is van zijn rugnummer, wekt natuurlijk alom gezag, want hij is de laagste dús de hoogste van het land en absoluut kraakveilig.

Een verhaal dus met ruggegraat en humor.

Maar in het verhaal ‘De Glazenier’ is iets meer aan de hand. Niet alleen het verhaal is goed, maar ook de atmosfeer is bijzonder. Het verhaal-gegeven is simpel. Heer Bommel is in verband met storende wegwerkzaamheden niet erg te spreken over zijn uitzicht. Hij zou wel een ander uitzicht willen. Toevallig(?) komt er een glazenier langs, die een raam met een fantasie-uitzicht kan plaatsen. Dit fantasie-uitzicht blijkt evenwel áchter de ruit ‘echt’ te bestaan, te leven. Breekt de ruit, dan zijn de gevolgen niet te overzien. Het is een verhaal van de ‘andere wereld’, vergelijkbaar met het dagstripverhaal ‘De Kwade Inblazingen’. De atmosfeer is op sommige pagina's werkelijkadembenemend. Op één pagina komt heer Bommel des avonds zijn woonkamer binnen en blijft dan aan de grond genageld staan: geen wonder, het fantastische uitzicht dat hij heeft besteld wordt beschenen door twee manen die een vreemd licht de kamer in werpen.

Ik kwam al met al niet veel verder met mijn eigen verhaal en toen ik al enige tijd zoete broodjes rond de hete brij heen gesponnen had ontving ik van Toonder de hierbij afgedrukte brief, die mij in één klap het werkelijke probleem duidelijk maakte.

De ‘verdelingen’ die ik had trachten aan te brengen bestonden natuurlijk in de werkelijkheid (van het verhaal) niet: reeds in het scheppingsproces was alles onverbrekelijk met elkaar verbonden - idee, plot, dialoog, beeld, al die elementen vloeiden harmonisch in elkaar over, omdat ze elkaar reeds bij de bron op de snijpunten van talloze concentrische cirkels raken (als men begrijpt wat ik bedoel). Die bron was de Verteller zelf.

Eén essentiële verdeling bestond er echter wel en dat was die tussen de Verteller en de Lezer, tussen de Maker en de Genieter, tussen de Bommelschepper en de Bommelkenner... De oude Bommelverhalen staan weer in de Donald Duck en dat is een goede zaak. Het is ook een goede zaak dat oude dagstripverhalen weer in de NRC staan. De Bommel-era is weliswaar afgesloten, maar voor elke generatie is het oude weer nieuw (met name de tijdloze verhalen); dus blijft alles voortbestaan. Als mensen Toonder vragen (het gebeurt) om Bommel door anderen te laten voortzetten weten ze niet waar ze het over hebben. Men kan niet ongestraft de Bourgogneflessen vullen met Ulgarijnse Fousel.

[p. 31]

Greystones, 5 december 1984

Geachte heer Bierman,

Er was eens een heer, die Bommel heette, en die meer geld bezat dan goed voor hem was. (Verhalen (en plots) beginnen met de held, die alle gebeurtenissen immers veroorzaakt. Dat moet eerst uit de doeken; vandaar.)

Een van zijn eigenaardigheden was, dat alles wat recht was een vreemde snaar in hem aan het trillen bracht. Op een rechte weg overschreed hij de snelheidsgrens zodat hij van de ene bekeuring in de andere viel en vervelende ongelukken veroorzaakte, (invullen). Daardoor kwam hij met het gerecht in aanraking, maar hij kwam in opstand, toen er recht gesproken werd; zodat hij in het gevang belandde in plaats van vrij te komen met een boete. Door een list (invullen), kwam hij weer vrij, maar de doorgestane moeilijkheden hadden zijn denken eenzijdig beïnvloed. Toen hij thuisgekomen dan ook van een rechte trap viel en een smak maakt die door een kromme trap gebroken had kunnen worden, terwijl Joosts radio het prijzend over iemand ‘recht van lijf en leden’ had, werd het hem te veel.

Nadat hij, leunend op een stok voortstrompelend, dan ook uitgelachen was door een rabauw (Bul Super), en na een verhitte woordenwisseling een ‘recht voor zijn raap’ gekregen had, kon hij de ambtenaar, die zijn belastingen recht kwam trekken niet meer verdragen. Wegens mishandeling opnieuw voor de rechter staande werd hij, door de overvolle gevangenissen, veroordeeld tot het verrichten van nuttige gemeenschapsarbeid. Dat trof goed, want de gemeente had door geldgebrek moeite met het wegenonderhoud, zodat dit aan hem opgedragen werd.

Hij plaatste daartoe een advertentie (kundig wegenbouwer gevraagd. niet recht) en pas daarna kwam Bar in zijn leven. Deze, een vreemde kobold, had zijn diploma gehaald bij het Zwarte Bergen College, waar als motto gold: Een rechte lijn is een kromme, die verbogen is. Hierna begint dan het eigenlijke Bar-verhaal.

Het voorgaande is allemaal zo maar wat gefrutsel en verplicht tot niets. Het is slechts een vingerwijzing, hoe een plot moet worden opgezet. In de eerste opzet zou het korter moeten. Bijv.: OBB krijgt door slapstick-voorvallen een hekel aan alles wat recht is. Komt daardoor in moeilijkheden met het gemeentebestuur en biedt als verzoenend gebaar aan hulp te bieden bij wegenaanleg en overige planologie. Plaatst advertentie.

Daarop een duidelijke scène over Bar. (College in de Zw. Bergen met allerlei gedrochten; of een sanatorium voor mentaal gehandicapte architecten, of een schamele zolderkamer waar een miskend genie woont. Het geeft niet wat, en het MOET eenvoudig zijn. Maar het is nodig, dat men weet waar men aan toe is; een monster, een excentriek, een waanzinnige, een engerd of een stakker. Zijn krom gedoe moet vanaf het begin een doel hebben, dat voor hemzelf duidelijk is). Het zwakke punt van Bar moet hier ook al worden aangegeven, om TP de gelegenheid te geven er op in te spelen, en een afloop mogelijk te maken.

Ik geloof, dat het verstandig zou zijn om nog wat vingeroefeningen te verrichten voordat we echt in zee gaan. Dit is tenslotte een (moeilijk) vak, dat wel wat studie vereist, anders krijgen we moeilijkheden als we in de produktie zitten. Daarom lijkt het me het beste om Wil Raymakers met een ander gegeven te laten beginnen, want we kunnen niet langer wachten. Intussen kunnen we (als u er tenminste nog de moed voor hebt) voortgaan met het rond maken van dit, of een ander gegeven.

Hopende, dat u begrip hebt voor de redelijkheid van dit voorstel,

met vriendelijke groet,

Marten Toonder