Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 51]

Charles Forceville
Taal, tijd en werkelijkheid
Over de verhalen van Alice Munro

Alice Munro (1931) behoort samen met Margaret Atwood en Mavis Gallant tot Canada's meest bekende levende schrijfsters. In 1968 debuteerde ze met de bundel Dance of the Happy Shades, waarvoor ze met een Governor General's Award onderscheiden werd, en sindsdien verschenen in gestaag tempo nog vijf boeken van haar hand. Voor haar vierde boek Who Do You Think You Are? (1978) (ook uitgebracht onder de titel The Beggar Maid: Stories of Flo and Rose) kreeg zij opnieuw een Governor General's Award. Opvallend is dat haar oeuvre tot op heden uitsluitend uit verhalenbundels bestaat, met de mogelijke uitzondering van Lives of Girls and Women (1971), dat als een roman gepresenteerd werd. In feite houdt dit laatste boek - net als Who Do You Think You Are? overigens - het midden tussen een roman en een verhalenbundel, het kan het beste gekarakteriseerd worden als een verzameling ‘interlinked short stories’, een verschijnsel dat in de Canadese literatuur vaker voorkomt en daarin langzamerhand een genre op zich aan het worden is.

De plaats van handeling is, vooral in Munro's eerste boeken, vaak hetzelfde: het landelijke Zuidwest-Ontario met de -fictieve - stadjes Hanratty en Jubilee. Omdat deze omgeving steeds weer de achtergrond van de vertellingen vormt, raakt de lezer er al snel mee vertrouwd. Munro roept de sfeer van de streek overtuigend op; de lezer herkent haar wereld zoals hij de wereld van schrijvers uit het Amerikaanse Zuiden herkent. Het is dan ook vast geen toeval dat Munro Eudora Welty, Flannery O'Connor, Carson McCullers en Walker Percy noemt als schrijvers die ze met veel enthousiasme gelezen heeft^1..

Munro's verhalen gaan over gewone mensen die in kleine dorpsgemeenschappen of provinciestadjes een vrij alledaags bestaan leiden. Het leven op de middelbare school met zijn feestjes, toneelvoorstellingen, verliefdheden, vriendschappen en verraad; familierelaties; trouw en ontrouw en de vele verhalen en roddels die over dat alles de ronde doen, zijn telkens terugkerende thema's. De lezer ziet deze wereld in bijna alle gevallen door de ogen van vrouwelijke vertellers - een omstandigheid die er ongetwijfeld in sterke mate toe bijdraagt dat Munro's oeuvre een onmiskenbaar vrouwelijke sfeer ademt. Deze vertelsters zijn in Zuidwest Ontario opgegroeid, maar willen of kunnen op een gegeven moment niet langer aan de verwachtingen die men van hen heeft voldoen. Hoewel ze zich verbonden voelen met hun omgeving, worden ze zich geleidelijk aan bewust van het feit dat de waarden en normen die er heersen fnuikend zijn voor hun onafhankelijkheidszin en drang tot zelfontplooiing. Ze ontdekken dat de schijnbaar ongecompliceerde wereld van Hanratty en Jubilee in wezen allerlei innerlijke tegenstellingen herbergt en krijgen steeds meer oog voor de verrassende werkelijkheid die onder de oppervlakte van het gewone en het alledaagse blijkt schuil te gaan. ‘Het leven van de mensen in Jubilee was, net als elders, saai, simpel, verbazingwekkend en onpeilbaar - diepe spelonken geplaveid met keukenlinoleum’ stelt Del Jordan (Lives of Girls and Women, p. 153)^2..

Het inzicht in de discrepantie tussen het zichtbare en het verborgene, tussen uiterlijke schijn en werkelijkheid, leidt tot een soort gespletenheid in Munro's personages. Langzamerhand krijgen ze meer oog voor wat er nu eigenlijk echt aan de hand is, maar hoewel dit leidt tot een afstandelijker manier van tegen de dingen aankijken, zonderen ze zich niet af. Deels uit oprechte loyaliteit iegens de gemeenschap waarin ze opgroeien, deels uit noodzaak om niet vanwege afwijkend gedrag door de groep uitgestoten te worden, leren Munro's vrouwelijke vertellers al snel de schijn van aanvaarding op te houden. Het vermogen tot liegen, het achterhouden van informatie en het ‘doen-alsof’ zijn eigenschappen die vrijwel al Munro's vrouwen noodgedwongen van jongs af aan ontwikkelen om zich te kunnen handhaven. Rose, de hoofdpersoon in de verhalencyclus Who Do You Think You Are?, leert al snel dat ze veel dingen maar het best wat vaag kan houden. ‘Een fout die ze in het begin maakte en toen ze wat ouder was zeker niet gemaakt zou hebben, was Flo de waarheid te vertellen in plaats van haar maar wat voor te liegen.’ (‘Privilege’, Who Do You Think You Are?, p. 28). De hoop dat de waarheid leidt tot een rechtvaardige behandeling blijkt een illusie en Rose merkt dat haar openhartigheid haar slechts bloot stelt aan oordelen en typeringen waarin ze zich totaal niet herkent. Het verzwijgen, simuleren, aanpassen, het ‘doen-alsof’, wordt Rose' tweede natuur en die eigenschappen leiden als vanzelf naar een beroep waarin ze zich kunnen manifesteren. Rose wordt actrice, en later een tv-persoonlijkheid die de meest uiteenlopende mensen interviewt.

Ook in Munro's roman, Lives of Girls and Women, mondt de ontwikkeling van een jong meisje, Del Jordan, uit in een beroep waarin de gespannen verhouding tussen het ‘deelnemen aan’ en het ‘afstandelijk beschouwen van’ een synthese vindt: ze wordt schrijfster. Del ontdekt dat de regels en normen waarmee zij vertrouwd is niet universeel zijn. Zelfs zeer dicht bij huis blijken er werelden op de loer te liggen waarvan zij het bestaan niet had vermoed. Haar eerste kennismaking met zo'n wereld vindt plaats bij Uncle Benny. Uncle Benny werkt bij Dels vader op de vossefokkerij en is in de loop der tijd een huisvriend van de Jordans geworden. Bij hem thuis leest ze met rode oortjes een stapel kranten,

1. Zie ‘The Real Material: an Interview with Alice Munro’, J.R. (Tim) Struthers in Probable Fictions: Alice Munro's Narrative Acts, Louis K. Mackendrick (red.), ECW Press, Ontario, 1983, pp. 7/8.

2. In de citaten wordt naar de hierna volgende edities verwezen, waarbij tussen haakjes het oorspronkelijke jaar van uitgave vermeld staat:
Dance of the Happy Shades, Penguin Books, Harmondsworth, 1983 (1968).
Lives of Girls and Women, McGraw-Hill Ryerson Ltd., 1971 (1971).
Something I've Been Meaning to Tell You, McGraw-Hill Ryerson Ltd., 1974 (1974).
Who Do You Think You Are?, Signet Books, The New American Library Ltd., 1979 (1978).
The Moons of Jupiter, MacMillan of Canada, Toronto, 1982 (1982).
The Progress of Love, McClelland and Stewart, Toronto, 1986 (1986).
Alle titels zijn in Penguin verkrijgbaar. Bovendien heeft uitgeverij Goossens Who Do You Think You Are? vorig jaar in Nederland uitgebracht onder de titel Wie denk je dat je bent? (vertaald door P. de Vos en J. Polderman). Vertalingen van The Moons of Jupiter en The Progress of Love verschijnen in de loop van dit jaar bij Goossens.

[p. 52]

slecht gedrukt op lelijk papier, met enorme koppen (...) De koppen hadden niets te maken met de oorlog, die op dat moment bezig was, of met verkiezingen, of hittegolven, of ongelukken, maar luidden als volgt:
VADER VOERT TWEELINGDOCHTERS AAN VARKENS
VROUW BAART MENSELIJKE AAP
MAAGD DOOR GODSDIENSTFANATEN OP KRUIS VERKRACHT
VROUW VERSTUURT TORSO ECHTGENOOT PER POST
(...) Ik las sneller en sneller, zoveel ik kon, wankelde dan naar buiten, de zon in, en liep verdoofd het pad af dat naar ons huis voerde, dwars door de velden. De openbaringen van het kwaad, met zijn veelzijdighed, geniale invallen en gruwelijke speelsheid maakten me warm en duizelig. Maar hoe dichter ik ons huis naderde, des te meer verbleekte dit beeld. Hoe kwam het dat de vertrouwde zwarte muur van ons huis, de vale, gehavende bakstenen, het cementen platje voor de keukendeur, de wastobbes aan de spijkers, de pomp, de paarse struik met de bruingespikkelde bladeren - hoe kwam het dat het door dit alles zo onwaarschijnlijk leek dat een vrouw werkelijk de torso van haar man, in kerstpapier verpakt, naar zijn vriendin in South Carolina zou sturen?

Geleidelijk aan komt Del er achter dat de ogenschijnlijk vanzelfsprekende wereld in wezen uiteenvalt in allerlei werelden, die soms op gespannen voet met elkaar staan; haar moeders wereld tegenover haar vaders wereld; die van Aunt Elspeth en Auntie Grace; de wereld van haar vriendin Naomi; en die van Garnet French, haar eerste vriendje. Del is onthutst, maar tegelijkertijd gefascineerd door al deze werelden, maar ze voelt zich in geen ervan helemaal thuis. Uiteindelijk besluit ze haar eigen werkelijkheid te scheppen - en wel heel letterlijk; in een roman. Ze neemt de mensen in Jubilee als voorbeeld en vormt ze naar eigen behoefte om tot personages voor haar boek. Maar als ze op een dag een van haar ‘personages’ toevallig weer eens in levende lijve ontmoet, realiseert ze zich plotseling dat de werkelijkheid zich in geen enkel boek vangen laat: ‘Als je zo vernuftig, zo meesterlijk met de werkelijkheid hebt afgerekend, is het een schok om daarna te ontdekken dat hij er nog steeds is.’ (‘Epilogue/The Photographer’, Lives of Girls and Women, p. 251). Del ziet in dat het een illusie is te denken dat je als schrijver recht kunt doen aan de eindeloze complexiteit van de werkelijkheid. Daarvoor zou het nodig zijn zelfs het kleinste, ogenschijnlijk triviaalste detail vast te leggen, lange lijsten te maken met namen van straten, families, titels van in Jubilee vertoonde films en nog oneindig veel meer. Maar zelfs dat zou niet voldoende zijn, want ‘geen enkele lijst kon bevatten wat ik wilde, want ik wilde het aller-, allerlaatste, iedere nuance in woord en gedachte, lichtval of boomschors of muren, iedere geur, put, pijn, scheur, hersenschim, verstild en verbonden - stralend, eeuwigdurend.’ (Ibid, p. 253)

Deze woorden van Del, aan het slot van Lives, hadden direct van Munro zelf afkomstig kunnen zijn. Het probleem waarmee Del worstelt, namelijk de drang om in verhalen, in taal, volledig recht te doen aan de grilligheid van de werkelijkheid, terwijl ze tegelijkertijd het onmogelijke van deze onderneming beseft, is voor Dels schepper Munro een obsessie:

De boeken die ik het meest bewonder zijn die waarin het fictionaliseren zo onopvallend mogelijk gebeurt, waarin iemand een zo sterk en zo eerlijk mogelijke poging gedaan heeft om de werkelijkheid te vangen. Maar ik ben natuurlijk niet zo naief te denken dat zelfs dit geen truc is. Je ontkomt er gewoon niet aan.^3.

Iedere vorm van ‘vertellen’ bergt onontkoombaar een element van falsificatie ten opzicht van de werkelijkheid in zich. Dit probleem is, ironisch genoeg, een van de hoofdthema's in Munro's werk.

De personages in Munro's oeuvre vertellen voortdurend verhalen, zowel om indruk te maken, elkaar te amuseren, als om zin en structuur te geven aan de wereld om hen heen. Immers, pas wanneer een gebeurtenis in de vorm van een verhaal gegoten is en zo ‘gestold’ is, heeft hij een plaats gekregen in iemands persoonlijk leven of in de geschiedenis van de gemeenschap. Hierin schuilt de grote kracht, maar ook de grote beperking van verhalen. Een gebeurtenis wordt namelijk pas een verhaal doordat er een oorzaak-gevolgrelatie onderkend is, dat wil zeggen, doordat er een bepaalde interpretatie aan gegeven is. Hiermee komen we aan de kern van de zaak. Vanwege het falsificerende element dat zich nu eenmaal onherroepelijk voordoet in de transformatie van realteit tot taal wordt de vraag naar de ‘waarheid’ van een verhaal problematisch. Kan een verhaal überhaupt waar zijn?^4. Als Mildred in ‘Visitors’ (The Moons of Jupiter) na een onbevredigend, want onaf, verhaal van haar zwager vraagt: ‘Hoe komt het dat je je dat verhaal herinnerde, Albert?’ ‘Het is geen verhaal. Het is iets dat gebeurd is’ (p. 215), waarmee de kloof tussen realiteit en de beschrijving daarvan nog eens onderstreept wordt. Veroorzaakt deze kloof op zich al grote problemen, de zaken worden nog ingewikkelder doordat verschillende personages met verschillende versies van dezelfde gebeurtenissen komen aanzetten; en aan verschillende verhalen liggen, als we leugens en vergissingen even buiten beschouwing laten, verschillende interpretaties ten grondslag. Omdat de mogelijkheden tot controle van het gebeurde dikwijls ontbreken, is het zelden mogelijk tot een bevredigende, definitieve reconstructie van een gebeurtenis te komen. Veel van Munro's hoofdpersonen zijn zich van dit probleem bewust en zo ontstaat de paradoxale situatie dat zij enerzijds een zekere achterdocht koesteren tegen het vertellen zelf - een achterdocht die soms zo op de voorgrond treedt dat sommige verhalen bijna als essays over de problematiek van ‘story-telling’ gelezen kunnen worden.

3. Inteview met J.R. Struthers, p. 6.

4. Deze vraag werpt overigens een interessant licht op de titel van David Byrne's recente film True Stories.

[p. 53]

Misschien wel Munro's belangrijkste thema, het spanningsveld tussen heden en verleden, houdt direct verband met de tegenstelling fictie-realiteit. Het is namelijk niet alleen zo dat verschillende personages op hetzelfde moment verschillende versies van een bepaalde gebeurtenis geven; zelfs de verhalen in het geheugen van een en dezelfde persoon zijn niet stabiel. Iemands versie van een bepaalde gebeurtenis uit het verleden blijkt afhankelijk van de omstandigheden waaronder hij/zij erop terugkijkt en verandert dus met het verstrijken van de tijd. Vormtechnisch krijgt het thema van het spanningsveld tussen heden en verleden bij Munro zijn beslag in wat John Orange ‘stereoscopic vision’ genoemd heeft^5.. De vertelster kijkt terug op een gebeurtenis of episode uit haar verleden en laat de lezer zowel de frisheid en directheid van dat moment meebeleven als haar door ervaring en wijsheid gelouterde terugblik daarop. Een situatie wordt zo dus vanuit een dubbel tijdsperspectief bekeken, overigens zonder dat dit in het minst gezocht of gekunsteld aandoet. Maar zelfs dit dubbele perspectief is bij lange na geen garantie dat een gebeurtenis voor altijd verankerd kan worden in de realiteit. Aan het einde van ‘The Beggar Maid’ vertelt Rose, terugkijkend op haar mislukte huwelijk met Patrick, hoe ze eens teruggekomen is op haar mislukte beslissing om hun verloving te verbreken.

Toen Rose later nog eens terugkeek op dit moment uit haar leven, erover praatte - want ze maakte een periode door, zoals de meeste mensen vandaag de dag, waarin ze zonder remmingen praatte over haar meest persoonlijke beslissingen, met vrienden en geliefden en mensen die ze op een feestje ontmoette en misschien nooit meer terug zou zien en die ook allemaal over dat soort dingen spraken - zei ze dat ze overvallen was door een gevoel van kameraadschappelijk medelijden (...) Toen ging ze nog een stapje verder en zei dat het hebzucht was geweest: hebzucht. Ze zei dat ze naar hem toe gerend was en zich aan hem vastgeklampt had en zijn wantrouwen had weggenomen en hem gekust had en gehuild en haar plek weer bij hem ingenomen had louter omdat ze niet wist hoe het verder moest zonder zijn liefde en zijn belofte dat hij voor haar zou zorgen; dat ze bang was geweest voor de grote wereld en niets beters had kunnen verzinnen. Als ze het leven door een economische bril bezag, of zich in het gezelschap bevond van lieden die dat deden, beweerde ze dat alleen mensen uit de middenklassen eigenlijk wat te kiezen hadden, en dat als ze geld had gehad voor een treinkaartje naar Toronto haar leven er heel anders zou hebben uitgezien.
Onzin, zou ze later volhouden, onzin, het was gewoon ijdelheid, louter primitieve ijdelheid dat ze hem als uit de dood had laten herrijzen, dat ze hem zijn geluk had teruggegeven. (Wie denk je dat je bent, p. 104)

Op ieder moment in de tijd wordt het verleden opnieuw geschreven.

De fictie van Alice Munro wordt door haar gefascineerdheid met betrekking tot de vraag ‘Wat is er nu eigenlijk werkelijk gebeurd?’ met elk nieuw boek complexer - ofschoon deze complexiteit geen afbreuk doet aan haar buitengewoon heldere stijl. In een aantal verhalen in Munro's laatste twee bundels, The Moons of Jupiter (1982) en The Progress of Love (1986), wordt naast het dubbele tijdsperspectief bovendien een meervoudig ‘point of view’ gehanteerd; de centrale gebeurtenissen worden nu door de ogen van verschillende personages bekeken. In ‘White Dump’ krijgt de lezer door een telkens verspringend tijds- èn vertelperspectief stukje bij beetje de gegevens aangedragen die de gebeurtenis - hier de verjaardag van Laurence - in al zijn aspecten laten zien. De ‘stereoscopic vision’ maakt plaats voor een kaleidoscopisch vertelperspectief, waarin niet alleen heden en verleden in het licht van elkaar betekenis krijgen, maar ook het individuele bewustzijn losgelaten wordt in een poging een zo ‘objectief’ mogelijk beeld van de veronderstelde werkelijkheid te creëren.

Munro's verhalen worden gekenmerkt door een sterk besef van de grillige schoonheid, de fascinerende rauwheid die de realiteit voor wie het zien wil onder een dun laagje doodgewone alledaagsheid herbergt. Maar zelfs wie het zien wil moet genoegen nemen met af en toe een glimp en niet de illusie hebben de werkelijkheid ooit volledig in kaart te kunnen brengen, omdat het immers onmogelijk is elke ‘nuance in woord en gedachte, lichtval of boomschors of muren...’ te kennen en iedereen voortdurend ten prooi is aan de spelletjes die de tijd met hem speelt. In laatste instantie is de realiteit een mysterie. Wellicht is het beste dat men kan doen ten overstaan van het mysterie: zwijgen, maar dat is noch voor Munro, noch voor haar vertellers een alternatief. Ondanks het falsificerende dat het vertellen van verhalen eigen is, trachten ze via taal greep te krijgen op de werkelijkheid.

Zwijgen en vertellen, heden en verleden, fictie en feiten, uiterlijkheid en innerlijkheid: de verhalen van Alice Munro zitten vol met tegenstellingen die het spanningsveld vormen waarbinnen haar personages iets proberen vast te leggen van die ongrijpbare, mysterieuze werkelijkheid, de ‘schaamteloze, wonderbaarlijk, schokkende absurditeit

5. John Orange, ‘Alice Munro and A Maze of Time’, in Probable Fictions: Alice Munro's Narrative Acts, Louis K. Mackendrick (red.), ECW Press, Ontario, 1983, p. 96.

[p. 54]

waarmee de plots van het leven, hoewel niet die van verhalen, in elkaar zitten.’ (‘An Ounce of Cure’, Dance of the Happy Shades, p. 87/88).

Met dank aan Gesien van Altena en Arno van Staalduine voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

Alice MUNRO