Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 42]

Hans Bouman
De mens als falende God
Matt Cohen en de onweerstaanbare moloch van de geschiedenis

Hoewel hij geenszins een bekend auteur mag worden genoemd, is Matt Cohen dankzij het succes van het vorig jaar in vertaling verschenen De Spaanse dokter (The Spanish Doctor, 1984) in ons land minder anoniem dan veel van zijn Canadese collega's. De Spaanse dokter is een meeslepende historische roman, die hier nog juist op tijd verscheen om een graantje mee te kunnen pikken van de Middeleeuwen-hausse, die inmiddels wat lijkt te zijn geluwd. Met deze woorden wil geenszins gesuggereerd zijn dat we hier met een modieus boek te maken hebben. Het thema van De Spaanse dokter is immers van alle tijden en de auteur had met gemak voor een andere periode in de wereldgeschiedenis kunnen kiezen. Sterker: dat deed hij ook, twee jaar later, in de nog onvertaalde roman Nadine, die zich tussen 1940 en 1982 afspeelt.

Deze jaartallen en de naam van de auteur indachtig, is het niet moeilijk te bedenken in welke richting we moeten zoeken voor het ‘eeuwige’ thema van beide boeken. Zowel Avram Hasdai, de Spaanse dokter, als Nadine Santangel, worden geboren tijdens extreme erupties van jodenhaat. Allebei overleven ze die, doch de rest van hun leven zal in het teken van de verwerking van deze gebeurtenissen blijven staan. Wat voor veel joden het einde was, is voor Avram en Nadine het begin.

Zowel De Spaanse dokter als Nadine zijn het verslag van een rusteloze zoektocht, van een streven het evenwicht te hervinden dat in het verleden zo wreed verstoord is. Uiteindelijk behelsen zij niets minder dan een queeste naar zelfverwezenlijking.

Cohen beschrijft deze processen op de wijze van een traditionele verteller. De anekdotiek wordt niet alleen bijeengehouden door de rode draad, gevormd door het leven van de hoofdpersoon, maar ook door een rijkgeschakeerde symbolische structuur, die belangrijke gebeurtenissen voorbereidt en in een zinvol verband plaatst. Dit zorgt ervoor dat beide verhaallijnen, hoe kris-kras ze ook over de aardbol lopen en welke grote tijdsspannes ze soms ook overbruggen, elk moeiteloos een geheel vormen. Bovendien blijken beide lijnen, ondanks zeer verschillende verhalen die ze volgen, verrassend parallel te lopen.

Middeleeuws Toledo. Al sedert honderden jaren staat de Spaanse stad bekend als het Nieuwe Jeruzalem: een zeldzaam veilig thuis voor de volgelingen van de Hebreeuwse God. Maar in 1369 heeft de geschiedenis andere plannen. De soldaten van Hendrik Trastamara trekken moordend, plunderend en verkrachtend door de joodse wijk. Een van de slachtoffers van zo'n verkrachting is Ester Espinoza de Halevi. Negen maanden later wordt haar zoon Havram geboren: ‘een vergissing, geplant in de nacht dat Mars en Venus tot één enkele ster versmolten.’ (p. 56)

Zeven jaar later treft het noodlot Toledo opnieuw. Ditmaal zijn het geen soldaten, maar boeren die de joden - veelal werkzaam als pachtinners - de schuld geven van de hoge pachten waaraan ze ten gronde gaan. Het oude verhaal van de boodschapper en de boodschap. Bij deze gelegenheid wordt de jonge Avram ‘bekeerd’: al kruipend wordt hij gedwongen trouw te zweren aan de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Zo wordt Avram een ‘marrano’: een gekerstende jood.

Jaren later gaat Avram in Montpellier medicijnen studeren en leert zichzelf beschouwen als ‘een nieuwe mens voor een nieuw tijdperk’: hij heeft de droom dat hij een jood zal zijn die beschikt over de intelligentie, de kennis en de wilskracht om te ontsnappen aan ‘de nietige, angstige enclave waarin hij was voorbestemd zijn dagen te slijten.’ (p. 33-34) Dè gelegenheid om zich in die hoedanigheid te bewijzen krijgt hij wanneer hij het kind van de Toledose koopman Juan Velásquez ter wereld moet brengen. Pikant detail, van zeer veel belang voor het verloop van de roman, is het feit dat deze Velásquez de broer is van kardinaal Rodrigo Velásquez, vertrouweling van de paus van Avignon en mogelijk de man die het kerkelijk schisma zou kunnen dichten.

Na het succesvol ter aarde brengen van de jongste telg uit het Velásquez-geslacht, via wat de ‘beroemdste operatie uit de geschiedenis’ zal blijken, verwerft Avram zich een zekere beschermde status, althans bij de invloedrijke Juan. Deze zal hem regelmatig van pas komen, want de eigenzinnige Renaissance-vertegenwoordiger schuwt de confrontatie met de christelijke jodenhaters niet. Zo haalt hij zich de woede van de kardinaal op de hals door zijn militante neef Antonio - gevangen genomen en door de kerk gemarteld - uit diens lijden te verlossen. Voor de ogen van de kardinaal geeft Avram zijn neef een ‘opwekkend middel’, de dood ten gevolge hebbend. Slechts broer Juan kan de kardinaal vermurwen Avrams leven te sparen.

Maar een jood, Nieuwe Mens of niet, doet er verstandig aan op het juiste tijdstip de wijk te nemen en in feite is Avrams leven na deze episode in Toledo één grote zwerftocht, die hem via Barcelona, Montpellier, Bologna en tussendoor nog enkele malen Toledo, uiteindelijk in Kiev zal doen belanden. In de tussentijd zal hem weinig bespaard zijn gebleven. Zijn vrouw Jeanne-Marie en zijn dochter Sara zullen zijn vermoord en hijzelf zal twaalf jaar in de gevangenis hebben doorgebracht wegens het vermoorden van kardinaal Rodrigo Velásquez, zonder wie het kerkelijk schisma overigens evengoed wel werd opgelost.

Pas als hij, ver weg van de mediterrane cultuur waarin hij is

[p. 43]

opgegroeid, de wijk heeft genomen naar het onherbergzame Kiev, zal Avram rust vinden. Hij is dan herenigd met Gabriela, de vrouw die haar hele leven van hem is blijven houden en die haar man voor hem in de steek heeft gelaten. Gabriela is niet de vrouw van Avrams hart, maar de vrouw die hij van de geschiedenis kreeg toegewezen: ‘Hij had meer van Jeanne-Marie gehouden, maar het lot had hem aan Gabriela gebonden.’ (p. 414) Deze lotsverbondenheid zal zijn definitieve beslag krijgen als Avrams zoon Joseph en Gabriela's dochter, net als Avrams vermoorde dochter Sara genaamd, in het huwelijk treden en een zoon krijgen die ze - ter nagedachtenis aan Avrams neef - Antonio noemen.

Gedurende zijn vele, vele jaren in de gevangenis is Avram zich van een formeel tot christen bekeerde jood - gespeend van een werkelijke religieuze belangstelling - gaan ontwikkelen tot een gelovige jood. Langzaam maar zeker is hij zich bewust gaan worden van het bedrog van zijn bekering. Dat bedrog behelsde natuurlijk niet zozeer de gebeurtenissen die hem op zevenjarige leeftijd ten deel waren gevallen, als wel de consequenties die hij steeds uit zijn status van ‘marrano’ heeft getrokken.

Na twaalf jaar cel komt hij in het winterse Kiev tot inzicht. Hij realiseert zich dat zijn leven met Jeanne-Marie, ook een bekeerde jodin, op leugens was gegrondvest:

Allereerst op de leugen van zijn bekering. Hij had, net als Jeanne-Marie en François, gedaan alsof hij geen jood meer was. Maar de buitenwereld wist dat ze joden waren, beschouwde hen als joden, behandelde hen als joden. De leugen had hun een vals gevoel van veiligheid verschaft, maar niemand anders voor de gek kunnen houden. In de tweede plaats was er de leugen van zijn geloof in de eerste leugen. Want vanaf zijn eerste duizelingwekkende moment met Jeanne-Marie had hij geweten dat hij de waarheid geweld aandeed om wille van de liefde. (pp. 409-410)

Pas met het uitspreken van zijn liefde voor Gabriela en het ter aarde brengen van zijn kleinzoon, vernoemd naar iemand die zijn joodse identiteit altijd trouw is gebleven, heeft Avram zich met zijn lot, het jood-zijn, verzoend. Want het lot, de loop van de geschiedenis, is onweerstaanbaar, zo houdt Cohen zijn lezers voor. Juan Velásquez was zich van Avrams onmacht tegenover deze Goliath al veel eerder bewust. Tijdens diens gevangenschap sprak hij tegen Gabriela: ‘Maar jouw vriend Halevi? Die had zijn eigen visioen. Hij wilde de geschiedenis tegenhouden, eerst als geleerde, daarna als moordenaar.’ (p. 337) Maar al veel eerder in zijn leven was Avram Halevi, door zijn islamitische leermeester Ben Ishaq, op zijn beperkingen gewezen: ‘“Een dokter kan niet voor God spelen”, had hij Avram tientallen malen gezegd.’ (p. 107)

In de roman Nadine verschuift Cohen zijn perspectief naar onze tijd, zonder dat dit consequenties heeft voor de uitgedragen filosofie. Nadine wordt op 15 september 1941 geboren uit het huwelijk van de naar Parijs gevluchte Poolse joden Jakob Bronski en Gabrielle Santangel (Avrams lotgenote heette voluit Gabriela Hasdai de Santangel...). Via een truc slaagt men erin haar geboorte, uit veiligheidsoverwegingen, buiten de registers te houden. Later zullen haar ouders, samen met andere joden, naar Spanje proberen te ontsnappen en worden opgepakt, om uiteindelijk in Auschwitz te sterven.

Matt COHEN

Gedurende de oorlog wordt Nadine in Parijs opgevoed door de zuster van haar moeder, Léonie Santangel, die haar na de oorlog naar het zoveel rijkere Canada stuurt. Daar wordt Nadine geconfronteerd met wat uiteindelijk niets anders is dan een variatie op het klassieke schuldgevoel van de overlevenden: waarom ik wel en zij niet? Bij Nadine uit zich dat in het gevoel door haar overleden ouders ‘in de steek’ te zijn gelaten: ‘Mijn ouders, wie ze ook waren, hadden mij op de een of andere manier achtergelaten terwijl ze op hun trein naar de vergetelheid sprongen.’ (p. 70) En als ze een studietoelage krijgt toegewezen, de zogenaamde ‘Ella Louise Mathers Bursary for Deserving Girls’ overweegt ze terug te schrijven met de vraag of ze soms een gele ster moet dragen gedurende haar studietijd. Nadines levenspad wordt weliswaar niet gekruist door het type moord en doodslag waarmee De Spaanse dokter zo rijk is gezegend, maar niettemin vertoont haar ontwikkeling veel overeenkomsten met die van Avram. Astronomie studerend in Toronto krijgt ze, intensiever dan haar lief is, een emotionele band met de haast diabolische Stefann Piakowski, halfbroer van haar vader, en uiteindelijk neemt ze de wijk naar Cambridge, waar ze haar studie

[p. 44]

voortzet. In het Cambridge van 1964 raakt ze betrokken bij de vredesbeweging, in scènes die meer herinneren aan de tweede helft van dat decennium.

Net als Avram kiest ze voor een verkeerde levenspartner - of liever: accepteert hem op verkeerde gronden - en de gevolgen zijn weinig minder desastreus. Nadat deze relatie in een drama is geëindigd, vlucht Nadine naar Parijs, naar haar nog altijd ongetrouwde, maar van oudsher toch zo aantrekkelijke tante Léonie.

Pas wanneer Nadine vervolgens teruggaat naar Toronto, wordt duidelijk hoe zorgvuldig Cohen de verschillende verhaaldraden heeft gelegd en hoe die nu langzaam maar zeker tot een geheel worden gesponnen. Reeds vroeg in het boek wordt melding gemaakt van Nadines studiegenoot D.B Miller - officiële roepnaam Dennis, maar iedereen noemt hem Miller, zelfs zijn vrouw. Die vrouw is de voor Miller seksueel ronduit onweerstaanbare Amanda Nelson. Haar bestaan zorgt ervoor dat de potentieel aanwezige liefdesrelatie tussen Miller en Nadine nooit tot wasdom komt.

Maar als Miller carrière maakt als astronoom - hij ontdekt, zij het bij toeval, een komeet die zijn naam krijgt! - en Amanda niet meer de aandacht kan geven waar ze recht op meent te hebben gaat het mis. Amanda pleegt overspel en Miller dreigt hieraan onderdoor te gaan. Er vindt een voor de hand liggende toenadering tot Nadine plaats, maar telkens weer blijkt de aantrekkingskracht van Amanda te groot, ondanks het feit dat ze haar seksuele escapades enthousiast voortzet.

Terwijl het contact tussen Nadine en Miller zich, tegen de verdrukking in, toch verder blijft ontwikkelen, vindt er tussen haar en hun beider oud-docent Piakowski een confrontatie plaats. Over Piakowski's oorlogsverleden hadden altijd verschillende, elkaar tegensprekende verhalen de ronde gedaan. De officiële versie wilde dat hij, toen Nadines ouders naar Spanje vluchtten, via Afrika terug was gegaan naar Warschau, waar zijn vrouw en kinderen woonden en later nog gewapenderhand tegen Hitlers troepen had gevochten. Medailles zouden hiervan het bewijs vormen.

Minder heldhaftige versies van de Pianowski-legende hielden het op een laf, ondergedoken bestaan in Parijs, of zelfs ronduit op collaboratie. De waarheid zou uiteindelijk in het midden blijken te liggen.

Als Piakowski zijn verhaal doet heeft hij reeds meerdere hartaanvallen achter de rug en zal zijn dood niet lang meer op zich laten wachten. Het gerede tijdstip dus voor een bekentenis van (een dergelijk) kaliber. Piakowski blijkt namelijk in zekere zin verantwoordelijk te zijn voor de dood van Nadines ouders. Hij was in de oorlog wel degelijk betrokken bij illegale activiteiten en werd op een gegeven moment aangehouden toen hij in het bezit was van een serie valse identiteitsbewijzen. In een daad van compromis, of collaboratie, besluit Piakowski de documenten ter bestemder plekke af te geven - daarmee de ontvangers verradend - in ruil voor zijn eigen leven en dat van zijn naaste familie: Nadine en haar ouders, tante Léonie en nog een verzetstrijder. Zoals bekend lukte dat voor de helft.

‘Ik dacht dat ik ze hielp,’ zucht Piakowski verontschuldigend, waarop Nadine antwoordt: ‘Op de manier dat je iedereen helpt. Door God te spelen.’ (p. 249) Wederom verbeeldt Cohen hier in een personage de mens die tracht in te grijpen in de geschiedenis. Reeds in 1948 had hij Nadine zich af laten vragen:

Wat hebben de joden eigenlijk voor bijzonder recht om hun eigen doden te rouwen, als er zoveel anderen zijn gestorven? Wat voor recht hebben de joden überhaupt om hun eigen doden te rouwen, als ze anderen vermoorden? We beginnen te klagen over ons individuele lot, maar uiteraard is onze ware onderdrukker diegene die we allemaal gemeen hebben: de onstopbare machine van de menselijke geschiedenis. (p. 63)

Maar het feit dat de loop van de geschiedenis niet valt te verleggen ontslaat de mens nog niet van de verplichting zijn lot met enige waardigheid te dragen. Vandaar dat Cohen, als hij Miller en Nadine in een onvermijdelijke geza-

[p. 45]

melijke onderneming naar Jeruzalem laat afreizen, nog voor een climax zorgt die in het hele boek zorgvuldig is opgebouwd en al op de eerste bladzijde aangekondigd. Zo krijgt Nadine de gelegenheid bij een terroristische actie een heldenrol te vervullen en zo het schuldgevoel in te lossen tegenover diegenen waarmee het lot het minder goed voor had dan met haar. Voor de loop van de geschiedenis maakt het niets uit, maar voor zichzelf kan Nadine na de gebeurtenissen in Jeruzalem het gevoel hebben bevrijd te zijn.

De boodschap die De Spaanse dokter en Nadine uitdragen zal door weinig wereldverbeteraars als opwekkend worden beschouwd. Toch wijst Cohen niet alleen op de onweerstaanbare loop van de geschiedenis en de nietige positie van de mens. Hij biedt zijn personages wel degelijk de gelegenheid tot zelfverwezenlijking, mits ze zich maar voldoende aan hun ‘gesternte’ gelegen laten liggen. In beide boeken heeft hij de joodse identiteit van zijn personages een wezenlijk onderdeel van dit ‘gesternte’ laten zijn en in beide gevallen vormt de acceptatie van de verbondenheid met het jodendom voor de personages een bevrijding. Een bevrijding van de last van de geschiedenis, die nu eenmaal door geen mens kan - en hoeft te - worden gedragen. Daar hebben we immers God voor.