Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 36]

Rudy Wiebe
Naar Danzig varen

Mijn naam is Adam Peter Wiebe. Voor zover ik weet is er geen Adam in de familie voorgekomen sinds de naam Wiebe voor 't eerst werd vastgelegd in 1616 in Danzig, dat nu natuurlijk Gdansk, Polen, is. De eerste Adam Wiebe was een Hollander en in Danzig kreeg hij twee zoons, Abraham en Jacob. Vreemd genoeg werd mijn eigen vader, die in de Mennonieten-kolonie Chortitza in de Oekraïne werd geboren, Abraham Jacob genoemd, wat in de Russisch-mennonitische traditie van vernoemen inhield dat zijn vaders naam Jacob was geweest. Mijn oudste broer, die in een mennonitisch dorp in de uitlopers van het Oeralgebergte ter wereld kwam, werd Abram Abraham genoemd, mijn tweede broer Daniel Abraham; Daniel kwam van mijn moeders vader. Hoe komt 't dan, vroeg ik mijn ouders jaren geleden, dat ik, de laatste zoon, Adam Peter werd genoemd?

‘Eigenlijk heette je zo niet,’ vertelt mijn moeder me prompt. ‘Bij de burgerlijke stand in Saskatchewan, waar ook opgeschreven, was je naam Heinrich.’

‘Heinrich?’

‘Op papier, ja, en Abraham je tweede naam, zoals altijd. Je heette Heinrich Abraham.’

‘Heette ik dan geen Adam?’ Sta ik op zeventienjarige leeftijd op 't punt mijn naam te ontdekken?

‘Natuurlijk heet je Adam,’ zei ze kalm. ‘Dat waren gewoon die overheidspapieren. Maar we woonden zo diep in de rimboe van Saskatchewan dat het zeven weken duurde voordat je vader in de stad aankwam en hij liet je inschrijven als “Heinrich Abraham”.’

Mijn vader, tegenover mij aan de keukentafel, houdt zijn aandacht bij zijn Mennonitische Rundschau; zijn leesbril, gekocht aan een toonbank in Eaton's, staat scheef op 't puntje van zijn lange, bijna aristocratische neus. Hij zit elke zondagmiddag zo, de enige dag van de week dat hij geen vee hoeft te voeren op de boerderij waar hij als knecht werkt tot het negenenzestig is, nooit in de gelegenheid die ene Canadese droom die hij nog heeft te verwezenlijken: een baan waarbij hij binnen kan werken en de hele winter warm kan blijven. Nu reageert hij niet, zelfs niet op de plagende ironie van mijn moeder, die hem, dat weten we alledrie, uiteindelijk tot een of ander antwoord zal aanzetten.

‘Hij zat er ook naast met de dag,’ gaat mijn moeder plotseling door. ‘Hij wist dat het een zaterdag was, maar hij zat er met de datum een hele week naast en toen we de registratiepapieren ontvingen toen hij staatsburger zou worden zei Mrs. Graham tegen mij: “Mijn Lloyd is op dezelfde dag als jouw Adam geboren, de vroedvrouw kwam van jou

[p. 37]

naar mij, hoe komt 't dat jouw geboortedatum verkeerd is?” en toen kwam ik daar ook achter.’

‘Het duurde acht weken, geen zeven,’ moppert mijn vader eindelijk, alsof het corrigeren van haar feit tegen zijn feit zal opwegen.

‘Maar mijn naam, u heeft zich mijn naam niet herinnerd!’ Hij lijkt zich vooral in de Nachrichten te verdiepen; hij zal nooit meer dan het allernodigste Engels begrijpen en uit het weekblad Rundschau haalt hij zijn kennis van het nieuws in de wereld.

‘Mr. Graham schreef toen de namen in,’ zegt mijn moeder, ‘“Adam Peter”, en op die manier verbeterden we zowel de datum als jouw namen.’

‘Wanneer is dat gebeurd?’ vraag ik.

‘Nou vader, wanneer was 't dat je Canadees staatsburger werd?’

‘1941. Wil je mij registratienummer ook?’

Mijn moeder breit en negeert dat moeiteloos. Ze weet dat hij het nummer meteen uit zijn hoofd heeft geleerd voor 't geval hij ooit gedwongen zou worden de grens weer over te steken; toen ze eindelijk in Canada aankwamen, op 5 maart 1930, zwoer hij dat hij nooit uit eigen vrije wil zou vertrekken en dat heeft hij ook nooit gedaan.’

‘Maar jullie noemden me altijd...’

‘Ja, dat is zo.’

‘Hoe kwam 't dan dat jullie me zo noemden, Adam?’

‘O,’ mijn moeder kijkt op van haar breiwerk, dromerig net als de blik die ik op het jonge gezichtje van mijn dochter zie, ‘er was een jongetje, een Penner, hij was een kleine Adam en hij stierf vlak voordat jij bent geboren, hij was zo mooi, altijd zingen en pas vier en zo goed, lachen in de kinderkamer van de kerk en spelen met alle baby's om ze ook aan 't lachen te kunnen maken, het was zo zielig toen hij verdronk in de modderpoel achter hun schuur. Dat was een leuke naam, hij was een Adam, zo goed.’

‘Nou,’ zeg ik bitter, ‘jullie hebben jullie best gedaan met de naam.’

‘Adam,’ zegt mijn moeder zacht en raakt me aan. Een ogenblik lijken haar stem en vingers tranen achter mijn ogen te vinden, maar mijn vader vraagt nors: ‘Hoe ben je dat te weten gekomen over die Adam Wiebe in Polen?’

‘Uit een boek.’

‘Boeken, boeken, al die boeken van jou ruïneren je nog.’ Kreeg ik de kans maar. Wat heeft hem geruïneerd? Geboren in 1889 in Rusland zegt hij altijd, een Mennoniet en de bossen van de tsaar ingesleept ter vervanging van de militaire dienstplicht; en hij had eindelijk zijn vier jaar volgemaakt en was teruggekeerd naar zijn dorp om met mijn moeder te kunnen trouwen toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak en hij werd weer teruggehaald, weer vier jaar, of eigenlijk drie omdat de glorieuze Oktoberrevolutie er korte metten mee maakte, ze waren zo druk bezig elkaar af te maken, al die communisten, en ze speelden altijd spelletjes met hem, wat kon je anders doen dan je werd verteld? Maar eindelijk, toen hij veertig was, stelde hij een daad: hij liet het weinige dat hij bezat achter, ze waren armer dan een Russische veldmuis, en hij nam zijn vrouw en zes kinderen mee naar Moskou om te proberen het land uit te komen; voor altijd. Verbazingwekkend, hij stelde een daad, na een Mennonistische vader en vier oudere broers en meer dan zeven jaar in het tsaristische leger en daarna tien jaar communisten, de communisten, o hij had geleerd om te doen wat hem verteld werd.

‘Wat was die Adam er voor een?’ vraagt mijn moeder. Adam/Peter - grond/steen, zonder meer een naam die voor een ieder veelzeggend is. Adam/Peter/Abraham - grond/steen/verheven vader van velen, goeie God meer dan genoeg, een en al aarde en verhevenheid, met Wiebe als een stevige Friese naam om het vast te leggen; een volk koppig en onverbiddelijk als water. In een groep die ik jaren later aan de Universiteit van Groningen lesgaf zat een lang blond Fries meisje genaamd Wiebke den Hoet, haar vader was de dijkmeester voor een nieuwe polder die zichzelf langzaam uit de Noordzee vormde. Maar ik kon dat niet weten toen ik zeventien was, wist niet dat Wiebe een Friese naam was door de eeuwen heen getransformeerd tot een patroniem, terwijl mijn moeder op een warme augustuszondag in Alberta wanten breidde voor arme kinderen. Die eerste Adam Wiebe voer in 1616 uit zijn Hollandse vissersdorp Harlingen aan de Noordzee naar Danzig omdat die vrije Hansestad een waterbouwkundig ingenieur nodig had en hij was de beste ter wereld. Harlingen is nog steeds een dorp; het labyrint van dijken en kanalen, veel ervan waarschijnlijk aangelegd door Adam, en het alternerende vlechtwerk van aarde en water worstelt nog steeds met de grijze zee. De luchtfoto (KLM) die ik bezit laat dat bijna net zo duidelijk zien als de kopergravure van Danzig uit 1624 waarop in de linker bovenhoek het stadswapen figureert en in de rechterbovenhoek een portret van Adam Wiebe zelf.

‘Kijk,’ zeg ik tegen mijn moeder, en lees voor tot stichting van mijn vader, aangezien hij niet wil opkijken: ‘Wybe Adam von Harlingen.’

‘Dat is je vaders neus,’ zegt mijn moeder en het klopt. Maar een hoger voorhoofd, zwaardere wenkbrauwen in een smaller gezicht; een onstuitbaar genie dat Danzig tweeëndertig jaar lang diensten bewees en vóór hij stierf al straten en poorten en zelf pleinen naar zich vernoemd kreeg.

‘Waar is mijn lange neus?’

Dan lacht mijn vader. ‘Daarvoor is een Loewense wipneus in de plaats gekomen. Haar moeders familie.’

‘Staan er foto's van Loewens in je boek?’ vraagt mijn moeder.

Als ik haar nu antwoord kon geven, zou ik haar vertellen dat de Loewens Vkaamse gelovigen uit die andere grote Hansestad Antwerpen waren, waarschijnlijk juweliers die aan de godsdiensvervolging zijn ontsnapt en nog eerder in Danzig aankwamen dan Adam Wiebe, maar in plaats van met al mijn dubieuze historische feiten te pronken kan ik haar misschien beter vragen iets te zingen, die mooie sopraan die nu voor altijd verloren is en alleen nog naklinkt in mijn herinnering. Welk lied dan ook dat ze zong als de blaadjes, zo groen als kikker, aan de Saskatchwanse meipopulieren kwamen en ze op het fornuis buiten begon te koken om het huis koel te houden voor de nacht. Het zou

[p. 38]

een lied zijn uit de Dreiband, hun gezangboek in zakformaat zonder noten, maar natuurlijk kende iemand die in een kerkkoor zong toen op z'n minst vijfhonderd liederen uit het hoofd en mijn vader, ergens binnen gehoorsafstand aan de andere kant van het erf, viel dan harmonieus in, terwijl hun stemmen hoog in de heldere lucht zweefden als geliefden hand in hand. Door een of andere genetische verschuiving, ingrijpender dan mijn neus, zijn de twee muzikale rotsen van de Vlaamse Loewen en de Friese Wiebe in mijn onmuzikaliteit vervormd: hoewel ik elke melodie kan herkennen, kan ik die nog niet in de verste verte reproduceren. Zelfs het overweldigende koor van zeven endertig afstammelingen van Peter Wiebe in Gladbach, West-Duitslang, vorig jaar, hielp me niet aan één melodieus geluid, terwijl de meer dan vijfentwintig kinderen van de twee families uren achtereen nieuwe melodieën ontdekten in die piepkleine flat, hun hoofd boordevol identieke woorden en noten.

‘Peter Wiebe,’ mijn vader zou langzaam overeind zijn gekomen. ‘Dat was mijn broer, de rijkste van ons in 1929 in Moskou, hij was altijd...’

‘Geen ouwe koeien,’ zou mijn moeder dan snel hebben gezegd. ‘We moeten zulke dingen vergeten.’

‘Vergeten!’ De grote werkhanden van mijn vader verkreukelden het papier. ‘Vergeet jij 't als je eigen broer die net zo rijk is als de dode tsaar tegen je blijft zeggen: “Hoe denk je naar Duitsland te kunnen uitwijken, jij en je Marie en zes kinderen, als je amper een kopeke te makken hebt?” Hoe kun je dat vergeten?’

‘Abraham,’ mompelt mijn moeder, ‘God heeft nergens geld voor nodig.’

‘En de communisten Goddank ook niet,’ lacht mijn vader sardonisch om zijn eigen geestigheid. ‘Geld hebbn in '29 was 't einde van elk vertrek, geen begin.’

‘Vergeet daarom die ouwe koeien, het...’

Maar ik zou haar moeten interrumperen. ‘Dat is uw broer Peter niet, Pa, hij is zijn zoon, hij was ook bij u in Moskou, jong, hij..’

‘Peter Wiebe is nu in Duitsland? Heeft hij zich er dan uitgekocht?’

‘Hij is uw neef, niet uw...’

‘Die jonge Peter was negentien in '29,’ zegt mijn moeder dromerig. ‘Klein, heel dun en met heel heldere ogen. Zo'n open Wiebe-gezicht.’

En hij heeft dat nog steeds wanneer ik Peter Wiebe voor 't eerst zie. In 1982. Hij bewoog zich naar me toe door verscheidene duizenden Mennonieten op hun jaarlijkse reünie in Duitsland om hun uiteindelijke ontsnapping in de jaren zeventig aan de Sovjet-Unie te vieren, terwijl hij uitriep: ‘Dat is een Wiebe-gezicht, een Wiebe-gezicht!’ en op dat ogenblik leek hij mijn vader te zijn gereïncarneerd in een tenger, klein lichaam, zijn dunne blonde haar dat nooit grijs zou worden en die aristocratische neus en vierkante kaak, naar me toe hinkend door de menigte die zich omdraait om te kijken en dan luid lacht om onze blijheid, om onze omhelzing en omsluitende dubbele kus. Ik had mijn vader in mijn armen kunnen houden, weer levend na zeven jaar, hoewel hij mij nooit in zijn leven zo had vastgehouden.

‘Ik heb nooit een Peter in mijn gezin willen hebben,’ zegt mijn vader. ‘Een Adam kon me niet schelen, maar een Peter, weer een Peter...’

Mijn moeder zingt. Ze zingt niet om mijn vader te ontlopen: zo leefden ze niet eenenzestig jaar samen; dat woordloze geluid zwervend door haar stem, een zich verbredende kleur die niet aarzelt bij verdriet of vreugde, of die breekt door woede, oververgeeflijkheid: het is een geluid dat langzaam, langzaam helderheid over de sombere, verstikkende zondagmiddag legt. Het is al het verhaal dat Peter Wiebe, nu tweeënzeventig, me zal vertellen over zijn tweede arrestatie en zijn tweede verbanning naar de Goelag in de laatste onstuimige dagen van de stervende Stalin. Hij zegt:

‘We hadden natuurlijk godsdienstvrijheid, die was officieel, uiteraard gewaarborgd door de Sovjet-grondwet, maar er mochten niet meer dan drie mensen samen over politiek praten en de politie moest alles verdacht vinden, dus toen ons dorp elke woensdagavond bij elkaar kwam om de Bijbel te lezen, werd het geloof politiek. Ik was de enige met een Bijbel en de kamer was vol, altijd bomvol en ik las in 't Duits, niemand sprak ooit een woord dat niet door Luther was gebezigd - waar zou je een Russische Bijbel kunnen krijgen? Die Duitse Bijbel van mijn vader was de enige in het dorp en zelfs als we Russisch hadden gesproken, wie wist dan welke persoon door welke politieman onder druk was gezet om waarom? Je eigen zuster of neef of zelfs echtgenoot zou 't je nooit durven vertellen als ze moesten verklikken om iets ergers te voorkomen. Op die manier controleerden ze ons, angst, en als jij moest verklikken, wist je tenminste hoe je jezelf diende te beschermen omdat je hen dat had verteld - goed, waarom zouden de Sovjet-politiemannen of de partijleden ons geloven als we hen telkens weer vertelden dat we louter de woorden van Jezus uitspraken, en soms waren zijn woorden, nou de manier waarop je ze zegt kan klinken als iets dat 'n beetje suggestief is en de mensen lachen dan alsof ze iets weten, slechts een ogenblik lang weten ze en kunnen ze denken, iets. Dus die keer dat ze binnenkwamen terwijl ik uit Johannes 15 las: “Ik ben de wijnstok, gij zijt de ranken. Wie in mij blijft...”, bonsden ze op de huisdeur, en natuurlijk duurt 't een tijdje voordat de deur open is en er staan altijd zoveel grote mannen en vrouwen bij de deur dat ze in feite een tijdje moeten wachten voordat ze naar binnen kunnen en toen het geklop begon, moest ik de kamer verlaten, zoals ik dat twee keer eerder had gedaan, maar deze keer zijn ze slimmer: twee van hen begroeten me bij de keukendeur als ik naar buiten kom. “We willen u alleen maar een paar vragen stellen, verder niets, maakt u zich geen zorgen, Katerina Patrovna, hij is vóór de avond weer thuis.” Natuurlijk, maar welke avond? Vier jaar later, toen Stalin drie jaar dood was en Chroestjov alle rapporten over de tien of elk, misschien waren 't er dertien, miljoen politieke gevangenen opnieuw bekeek, word ik net zo snel vrijgelaten, ik hoef niet eens in vrijwillige ballingschap zoals ze het leven in de Sovjet-Unie buiten een straal van vijfhonderd kilometer van je oorspronkelijke woonplaats noemen, ik mag

[p. 39]

gaan, ik mag naar huis. Ik leef alleen nog omdaat ik klein ben, en omdat ik kan boekhouden. Zelfs als je de hele dag op een stoel in een verwamde kamer zit, krijg je amper tijd om te eten om een lichaam zo klein als 't mijne vier jaar lang te voeden, maar als je in de mijnen of in de bossen in de vreselijke kou moet werken, hou je 't geen maand vol, vooral als je zo'n groot lijf als jij hebt; de kleine mensen houden 't langer uit, soms bijna een half jaar, maar mij zouden ze graag altijd met roggebrood hebben volgestopt, soms zat er zelfs een vissekop in de soep, omdat iedere kampadministrateur een boekhouder moet hebben die ervoor zorgt dat hij zijn baas een stap voor blijft - je kunt je de ongelooflijke rapporten die moeten worden opgesteld niet voorstellen, iedere raapsteel werd gewogen en er werd opgeschreven naar wie die toeging, en het hebben van een gevangene in het kamp die kan optellen en eerlijk is, nou, eerlijkheid is zo uitzonderlijk dat iedere kampbaas die ik ooit heb gehad me kuste en huilde als hij me moest laten gaan. Door Gods genade ben ik er nog, vier jaar van een straf van vijfentwintig jaar, het voedselrantsoen is hetzelfde of je nu te maken hebt met een onmogelijk quota bomen in het Kremlin vastgesteld, die in sneeuw die tot aan je middel komt moeten worden omgehakt of de hele dag cijfers moet optellen, lijsten als bossen pagina's lang groen wordend in je hoofd tot je een optelmachine bent, je oog die langs hun geplooide schors glijdt en zo precies aanslaat dat zelfs de onvoorziene Kremlin-inspecteur het met machines niet sneller kan, laat staan dat hij een fout kan ontdekken in de tot aan het plafond opgestapelde boeken, de lieve God zij gedankt dat hij je jaar na jaar dat rekenhoofd en die ontdekkingsgave schenkt, niets meer: “Nee, ik heb niet... Nee, ik heb nooit gezegd... Nee, ik weet van niemand...”, de eindeloze vragen die op elk ogenblik tijdens elke nacht op je afkomen en alleen nummers blijven dezelfde, stevig als een rots en de bevroren sparren die zich als lijken rond het kamp opstapelen, je hebt er geen idee van waar die zijn begraven in de taiga maar je weet precies hoeveel er zijn, bomen of mensen. Je wordt een en al nummer; voor je 't weet is een slag met een bijl hoe zwak ook in 't verst afgelegen moeras al op het papier in je hoofd opgeschreven, elk tot zeventien slagen per boom tot dertig centimeter in doorsnee voor een verse gevangene, zevenenzeventig tot drieënnegentig slagen voor dezelfde boom voor iemand die morgen in haar armoedige stapelbed dood zal zijn, de huid strak over haar verbrokkelde tanden gespannen, en je hebt weer een statistiek: levensduur berekend in relatie tot afnemende rantsoenen, in relatie tot niet gehaalde quota's, hoe lang kunnen rantsoenen, in relatie tot niet gehaalde quota's, hoe lang kunnen rantsoenen verminderd worden voordat de gevangene dertig tot veertig kilo weegt, veertig tot vijftig kilo, houden vrouwen het langer uit dan mannen ook al is hun beginproduktie nooit zo hoog en hebben ze dezelfde quota's hetzelfde voedselrantsoen? De grootste mannen sterven altijd 't eerst. Maar ik ben klein, ik werk binnen waar het warm is, ik hou 't vier jaar uit, tot Stalin dood is. Het is weer woensdagavond als ik uit de trein stap en langs de lege landwegen van mijn dorp loop en ik doe de deur van ons huis open, dezelfde deur waardoor ze mijn vader in 1936 meenamen, en de vrouw binnen die leest houdt op en ze geeft mij mijn vaders Duitse Bijbel terug en ik sla die open en lees, alsof ik nooit weg ben geweest, hardop de woorden van Jezus in die kamer vol met dezelfde witte, stille gezichten: “...wie in mij blijft, gelijk ik in hen, die draagt veel vrucht, want zonder mij kunt gij niets doen.” Dat was mijn tweede terugkeer, de eerste keer was in de oorlog toen ik valselijk werd beschuldigd en onze collectieve boerderij twee jaar bezig was me vrij te krijgen. Maar mijn vader kwam de eerste keer nooit terug. Ze kwamen hem in 1936 ophalen en Stalin bleef daarna nog bijna twintig jaar leven.’

Dat verhaal, en alle andere verhalen die ik van Peter Wiebe zal horen, zitten al in het lied van mijn moeder als ze zingt totdat mijn vader invalt; hun stemmen zingen dat verhaal dat al verteld is maar dat zij nooit zullen horen en waarover ze nooit zullen horen zittend aan de afgesleten keukentafel in Alberta, Canada, mijn herinneringen aan zijn vader, mijn oom Peter Jacob, de rots en de misleider, mijn vaders broer die verder moet leven in het Mennonitische dorp in de uitlopers van het Oeralgebergte waarnaar hij en zijn gezin in 1929 uit Moskou zijn teruggekeerd, terwijl mijn vader en zijn gezin naar Duitsland reizen en ten slotte naar Canada. Mijn oom moet nog zeven jaar wach-

[p. 40]

ten totdat er op die deur geklopt wordt, warvan hij altijd heeft geweten dat het uiteindelik zou komen, en hij verdwijnt in de winterse duisternis en laat alleen herinneringen en zijn Duitse Bijbel achter, een grote sterke man net als mijn vader die ook geen rekenhoofd heeft maar een boom van dertig centimeter in doorsnee met gemak in negen bijlslagen kan omhakken en zo aan zijn quota komt. Voor de eerste drie of vier dagen tenminste. Met het vierkante Wiebe-gezicht dat we allemaal hebben, maar met een andere neus als die van mij; een aristocratische neus zoals die van Adam Wiebe in 1616, het jaar waarin Shakespeare stierf en Adam naar Danzig vaart om de eerste houten waterleidingen van de stad aan te leggen en welputten op haar pleinen neer te zetten en het moerasland langs de rivier de Radaune droog te leggen door het aanleggen van dijken en kanalen en wind- en door paarden aangedreven molens die het wassende water naar de leigrijze zee overhevelen.

‘Wat is dit,’ vraagt mijn moeder, met haar breinaalden wijzend, ‘die draden hier?’

Ze bestudeert de grijze afbeelding van de kopergravure van Danzig, het wapen in de linker bovenhoek, het smalle, energieke gezicht van Adam in de rechter bovenhoek. Onder het wapen is een lijntekening van een hoge heuvel aangeduid met Bischoffs Berg, het midden bestaat uit laag, verzakkend land langs de rivier en de moerassen met de torenspitsen en stadspoorten op de achtergrond; maar onder Adams portret rechts is een verhoging die bijna net zo hoog is als de heuvel: die is aangeduid met Wieben Bastion. Adam heeft die vesting gebouwd om de stad tegen het

[p. 41]

leger van koning Gustavus Adolphus van Zweden te verdedigen, en hij heeft de stadsmuren en het bastion op het moerasgebied van de rivier gebouwd door aarde van de Bischoffs Berg te gebruiken. De draden daartussen waarover mijn moeder zo bevreemd raakt, is de dubbele kabel die Adam Wiebe aan palen heeft bevestigd zodat, door middel van een eindeloze stroom aan die kabel vastzittende bewegende emmers, de aarde over de rivier en het moerasland van de heuvel naar het bastion kon worden getransporteerd. Die emmers waren zo precies ontworpen, zo nauwgezet waren afstand en gewicht berekend, dat er geen aandrijving nodig was om ze in beweging te krijgen: het gewicht van de gevulde emmers aan de top van de heuvel zorde voor het transport naar beneden over het dal naar het bastion onderwijl de lege emmers weer terugbrengend naar de top. En hoewel de imposante Gustavus Adolphus en zijn huurlingen een groot deel van Europa voor geld en de eindeloze glorie van de Protestantse Kerk in puin legden, zijn ze nooit binnen de muren van Danzig doorgedrongen, laat staan tot vlakbij haar hoofdbastion, omdat mijn voorvader in 1622 de kabelwagen uitvond om een open stad te kunnen verdedigen.

‘Wanneer ging die Wybe Adam von Harlingen door?’ vraagt mijn vader plotseling.

‘In 1652. Pa, dat heeft hij allemaal voor ze gebouwd en Danzig heeft hem niet eens als inwoner erkend.’

Op dat ogenblik kijkt mijn vader op. ‘Ja ja,’ zegt hij moeizaam, ‘zo gaat dat. Altijd. Toen die communisten op onze deur in Moskou bonsden en me zeiden dat ik op de trein naar Duitsland moest stappen, gaven ze me een gele kaart. “Statenloze vluchteling”, dat stond er alleen maar op. Honderdvijftig jaar in Rusland en toen stuurden ze ons weg, een stuk geel papier waarop je je eigen naam moest invullen. “Statenloze vluchteling”.’

Dat had ik ook niet geweten. Ik denk dat het er niet echt toe doet. Immers, over hoeveel meren en rivieren en stukken oceaan, over hoevel kermisterreinen, over hoeveel bergen op hoeveel werelddelen heb ik door de lucht gereist, op de een of andere manier hangend aan een kabel zonder dat ik iets wist van mijn voorvader Adam Wiebe? Mijn onwetendheid heeft geen enkele van die kabels ooit minder werkelijk laten worden, of welk reizen dan ook minder mooi. Of gevaarlijk wellicht.

En in mijn herinnering zitten mijn ouders aan onze keukentafel in Alberta, de dunne draad van hun liederen over het moerasland en de bittere rivieren van hun herinneringen spinnend en welke bastions bouwen zij? Tegen welke met vrees verwachte of herinnerde oorlog, tegen welke klop op de deur: ‘We willen u alleen maar een paar vragen stellen, kom, u bent vóór de avond weer thuis.’? De tengere, gekromde Peter, de zoon van de rijke Wiebe die er maar 't beste van moest maken in de Sovjet-Unie, ik, de zoon van de arme Wiebe die een ander soort leven in Canada leidt: aan welk leven zou je eigenlijk de voorkeur geven? Peter Jacob die in 1936 verdween, Peter Peter die die Bijbel naar Duitsland meeneemt als hij te oud is om nog andere boeken bij te kunnen houden en nog steeds zo onverzettelijk eerlijk en totaal onvermurwbaar koppig, en hem wordt ten slotte meegedeeld dat hij kan gaan, weggaan, wie wil jou, jij ouwe rakker, jij onruststoker - dat zijn feiten, zijn al feiten geworden op een zondagmiddag in augustus lang geleden toen ik een tiener was en ontdekte dat mijn vader en moeder me zo weinig konden vertellen over de namen die ik droeg, me alleen ondergeschikte feiten konden vertellen die niets duidelijk maakten; feiten als op regelmatige afstand van elkaar staande palen die uit wegzakkende grond staken en kabels droegen waarvan niemand kon uitleggen welk genie, welke visie zoiets mogelijk had gemaakt, zodat al die stevige aarde zo prachtig vanaf de Bischoffs Berg over het moeras kon worden getransporteerd om het Wieben Bastion te kunnen bouwen.

Wybe Adam von Harlingen, waar ben je nu? Je kabels zijn verdwenen. Alleen de herinneringen aan liederen blijven hangen.

(vertaling: Graa Boomsma)

Het verhaal ‘Sailing to Danzig’ werd gepubliceerd in The Malahat Review, nr. 76, september 1986 (University of Victoria, Victoria, BC, Canada).