Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 18]

Pleuke Boyce
Zulke dingen gebeuren in Canada
Interview met Timothy Findley

Timothy Findley (geb. 1930) begon zijn professionele loopbaan als acteur. In 1967 publiceerde hij zijn eerste roman, The Last of the Crazy People, gevolgd door The Butterfly Plague in 1969. Beide verschenen in de V.S. na door vele Canadese uitgevers geweigerd te zijn. (Zei een potentiële uitgever over het manuscript van The Last of the Crazy People: ‘Ik ben werkelijk zeer geschokt door deze roman, mijnheer Findley. Zulke dingen gebeuren niet in Canada.’)

In 1977 werd Findley's boek The Wars wel uitgegeven in Canada en won zelfs de Governor General's Award. Daarop volgden in snel tempo Famous Last Words (1981), Not Wanted on the Voyage (1984), Dinner Along the Amazon (een verzameling kort proza, 1984) en The Telling of Lies (1986).

Een van de eerste dingen die ik Findley vraag is hoe hij van acteur romanschrijver is geworden en of hij verband ziet tussen beide beroepen:

‘Oh, ik zie zeer zeker een verband tussen de twee - vooral waar het mijn eigen schrijven betreft. Al mijn werk is in zekerezin gestructureerd als een toneelstuk, d.w.z. het is opgebouwd uit scènes. Je hebt scène één en scène twee, enzovoort, en verder zijn er de bedrijven die alles bij elkaar houden. De climax vindt altijd plaats terwijl het doek zakt wanneer een bepaald gedeelte van het verhaal op zijn einde loopt. En verder is er de taal, het gebruik van taal. En ritme, ontzettend belangrijk voor een schrijver, is iets waar je veel over leert als acteur. Je leert dat er bepaalde dingen zijn die je kunt zeggen en bepaalde dingen die je niet kunt zeggen. Bepaalde zinnen werken eenvoudig niet omdat je ze niet gemakkelijk over je lippen kunt krijgen. Er is een theorie, hij is niet van mij, hij is van Gertrude Stein, en ik heb hem weer van Thornton Wilder, die een vriend van Stein was... Hij wees me erop dat één van de belangrijkste dingen die ze ons gegeven heeft, het feit is dat al haar werk hardop voorgelezen kan worden. En pas nadat ik Stein hardop ben gaan lezen, ontdekte ik waar het in haar werk om ging. En nu, wanneer ik iets geschreven heb, leest mijn partner, Bill Whitehead (hij doet dat eerlijk gezegd niet graag, maar hij doet het toch, heel aardig) het aan me voor. En als hij struikelt over een bepaalde zin of een bepaald gedeelte, dan weet ik dat het niet goed geschreven is. Want als je ergens over struikelt terwijl je het hardop voorleest, zal je er in je hoofd ook over struikelen als je het leest. Zo eenvoudig zit dat.

En verder, hoe ik van acteur schrijver ben geworden, dat is begonnen door heel praktische redenen. Ik speelde in een stuk van Thornton Wilder (zo hebben we elkaar ontmoet), The Matchmaker, en dit stuk bleef maar lopen. Dit was in het midden van de jaren '50, we speelden het eerst in Engeland en vervolgens in de VS. Ik had een mooie rol, maar ik speelde maar in één bedrijf. En ik heb het over 2½ jaar van mijn leven. Je dagen zijn dan plotseling nogal leeg. En toen ben ik gaan schrijven, om die leegte te vullen.

Mijn eerste verhaal schreef ik nadat ik een tentoonstelling bezocht had, ik geloof in Manchester. Ik was daar met Ruth Gordon, de ster van The Matchmaker. De schilderijen op die tentoonstelling waren allemaal van mensen van onder de dertig. En toen we weer buiten stonden zei ze tegen mij (ik was toen ongeveer 25): ‘Lieve God, ik begrijp niet waarom jullie jonge mensen allemaal zo negatief moeten zijn! Kan dan niemand van jullie “ja” zeggen?’ Ik ging terug naar mijn hotelkamer, vastbesloten om ‘ja’ te zeggen en schreef toen, nogal snel, een verhaal. Dat liet ik aan Ruth Gordon zien en zij was er enthousiast over - ook al was dat verhaal zo negatief als maar mogelijk was, ha, ha, ha! Zij liet het aan Thornton Wilder zien en zo is het allemaal begonnen.

Ik ben toen nog jaren blijven acteren, tot 1962, toen ik tot de slotsom kwam dat schrijven belangrijker voor me was en ik van de ene dag op de andere met acteren ben gestopt. Samen met mijn vriend Bill Whitehead, die ook acteur was. Zeer bewust zijn we toe alletwee aan een carrière als schrijver begonnen.

Maar als ik zo op alles terug zie, dan kan ik alleen maar zeggen dat mijn loopbaan als acteur één grote voorbereiding is geweest op mijn leven als schrijver. Ik heb het nu natuurlijk alleen maar over mezelf, maar ik kan me werkelijk geen betere leerschool voorstellen voor een schrijver.’

Je boek Famous Last Words verscheen pas in Engeland na de dood van de hertogin van Windsor - en veroorzaakte toen nog aardig wat opschudding. Waarom gebruik je, naast bedachte, bestaande personen in je fictie? Wat trekt je daarin aan?

Ik kan daar misschien het best op antwoorden door te zeggen dat ik geloof dat ieders leven ‘a work of fiction’ is. En wanneer mensen zeer publieke levens leiden, zoals de hertogin van Windsor, en nog andere bestaand hebbende personen in Famous Last Words, zoals Von Ribbentrop, Hess, Ezra Pound, enzovoort, hebben ze de neiging hun leven te dramatiseren. En dat, op zijn beurt, is weer een prachtige aanleiding voor het schrijven van fictie.

Daar kwam nog bij, nadat ik besloten had om de hertogin van Windsor als een figuur in mijn roman te gebruiken, ik al spoedig een grote overeenkomst tussen haar en Emma Bovary ontdekte. Emma leefde haar leven uit de tweede hand, uit boeken. Ze geloofde dat het leven even romantisch hoorde te zijn als ze gehoord had dat het was, zoals ze

[p. 19]

daarover in boeken had gelezen. Ze werd in zekere zin het slachtoffer van haar eigen fictie. En de hertogin van Windsor had dat ook. En ze bleek een fantsatisch iemand om mijn techniek op toe te passen.

Noach en zijn gezin en Jaweh in Not Wanted on the Voyage kunnen ook als ‘bestaande figuren’ gezien worden. Was het anders toen je over hen schreef?

Ja, absoluut. Want in de Bijbel, dat hele gedeelte in de Bijbel, over Noach en de ark is ongelooflijk kort. En dat hele stukje, je staat er versteld over hoe kort het is, is beslist vanuit een zeer mannelijk oogpunt geschreven. Not Wanted on the Voyage is, behalve een heleboel dingen, een feministisch boek. De interpretatie van Noach, traditioneel, uit de Bijbel en andere bronnen, is dat hij een goed iemand was, door God gekozen om na de zondvloed de mensheid te vertegenwoordigen. Maar het lijkt mij dat Noach een werkelijk afschuwelijk iemand geweest moest zijn. Zijn eerste taak, nadat hij door God was uitverkoren, was om er op te letten dat er niemand behalve hij en zijn naaste familie die ark opkwam. We willen allemaal leven, toen die ark eenmaal aan het ronddobberen was, was het een perfect voorbeeld van een fascistische staat. En Noach, onder mijn handen, heeft nogal Hitlerachtige trekjes gekregen, dit gecombineerd met het soort Amerikaans evangelist van het type Jerry Falwell.

Eén van de grootste onrechtvaardigheden in de Bijbel heb ik altijd gevonden dat Ham weggestuurd werd, omdat hij zijn vader naakt had gezien. Dat is wel een heel vreemde passage in de Bijbel. Het is nooit helemaal duidelijk wat het precies is wat Ham heeft gezien. Naakt, voor mij, heeft dus de andere betekenis van het woord aangenomen, namelijk: Ham zag zijn vader duidelijk, hij zag wie hij was - en daarom werd hij verbannen.

Geen van de vrouwen - in het verhaal over de zondvloed - had een naam. Ik heb hen allemaal namen gegeven - de vrouw van Noach is Mrs. Noyes geworden, ik had eerst Marguerite voor haar, maar Mrs. Noyes bleek beter bij haar te passen - en zo een identiteit voor hen opgeëist.

Mrs. Ross in The Wars en Mrs. Noyes in Not Wanted on the Voyage drinken allebei nogal veel, maar zijn zeer beslist sympathieke personages. Lijkt het je dat vrouwen het moeilijker hebben dan mannen?

Nee! Voor geen moment! Ik haat dat allemaal, wanneer mannen zeggen dat ze het moeilijker hebben dan vrouwen, of vrouwen dat ze het moeilijker hebben dan mannen. Alles wat leeft gaat door een hel. Het leven, voor wie of wat dan ook, is een hel. Dat heeft niets te maken met of je een man of een vrouw bent, of wat voor schepsel dan ook. Leven, voor alles dat bestaat, is moeilijk. Er zijn natuurlijk wel verschillen. Mrs. Ross drinkt zoveel omdat ze de hele cultuur waarin ze leeft - een mannelijke cultuur - minacht. Wanneer haar zoon Robert zegt dat hij naar de oorlog gaat en ze weet dat ze hem niet kan tegenhouden, zegt ze ‘ga maar & go to hell’. Ze minacht haar cultuur omdat deze zegt, we willen de dood van je kinderen, vooral je mannelijke kinderen. Ze kan haar zoon niet tegenhouden en vlucht, zeer terecht vind ik zelf, in de drank.

Mrs. Noyes drinkt ook veel. Zij is al 500 jaar met Noach getrouwd. ‘Doe dit, doe dat, morgen komt Jaweh dineren. Nee, hij komt nu overmorgen, dit staat er op het menu. Zorg dat het er is, zorg voor de kinderen, zorg voor alles, hoe DURF je mijn hand niet te kussen als ik de kamer binnen kom.’

Jezus Mina, vrouwen werden zo ongelooflijk slecht behandeld in die patriarchale tijden, ik sta er versteld van dat er toen geen revolutie was. Maar die was er toen niet, gelukkig is er nu wel één geweest. Echter ondanks, niettegenstaande, van wat ik gezegd heb, geloof ik dat alles wat leeft het moeilijk heeft. En dit heeft niets te maken met tot welke sexe je behoort, of met wat voor soort schepsel je bent.’

Timothy FINDLEY

Was je blij met de film die er naar The Wars is gemaakt?

Nee! Ik was blij met de acteurs en de prestaties die ze geleverd hebben en zal mijn leven lang een bewonderaar van de regiekunde van Robin Phillips blijven. Maar ik had een levensgroot verschil van mening met de producent. Volgens mij is de film mislukt omdat de inzet van zijn kant geheel ontbrak. The Wars gaat dan wel over één man en het kleine groepje mensen dat hem omringt, maar dit leven speelt zich af tegen een oneindig groot decor. En dit grote decor ontbrak helemaal in de film. Je had Robert Ross, maar zijn leven speelde zich af tegen een heel eng decor. En zo is, wat mij betreft, de film de mist in gegaan.

Glenn Gould verzorgde de film-score voor The Wars. Heb je met hem samengewerkt?

Oh, ja. We hadden urenlange telefoongesprekken. Ik weet

[p. 20]

niet of dit algemeen bekend is, maar Glenn leefde zijn sociale leven per telefoon. Het was altijd na twaalven, 's nachts, als hij belde en dan bleef hij, letterlijk, uren praten. Fantastische conversaties waren het.

Hij had een zeer ongelooflijke clausule in zijn contract, namelijk: ‘als een van de dieren letsel ondervindt, of dood gaat, of in gevaar wordt gebracht tijdens het maken van deze film, dan verbreek ik mijn contract.’

Maar er is zeer goed gezorgd voor de dieren in die fim, niet alleen dankzij Gould. Al met al vind ik die clausule toch fantastisch.

En verder gingen onze conversaties over wat voor soort muziek er in The Wars gebruikt zou moeten worden. Het is minimal muziek. Glenn vond dat alles van de pianokruk in het huis van de familie Ross in Rosedale zou moeten komen. Dus heb je stukjes Schumann, stukjes Brahms - geen grote orkesten. Het is allemaal wat er thuis gezongen en gespeeld werd, wat je op straat hoorde, in die tijd, in de kerk. Stem en piano. Ik vond dat fantastisch gezien en gedaan door hem.

Wat trekt je aan in de figuur van Ezra Pound? Je hebt verschillende malen over hem geschreven.

Pound fascineert me omdat hij de essentiële megalomaan was. Hij was een groot, groot schrijver wiens werk bij tijden een absolute genialiteit bezat. Hij heeft ook een hoop onzin geschreven. Maar wat me fascineert, geloof ik, is de tegenstrijdigheid in het feit dat een groot kunstenaar politiek, dus moreel en geestelijk, zó fout kan gaan. Zo ver af kan dwalen dat hij het uitroeien van de joden goedkeurde, ook al zou hij later zeggen dat dit niet zo was. Maar het was wél zo, hij gaf het op alle mogelijke manieren steun terwijl het gebeurde. Zijn antisemitisme is zo luid en gearticuleerd en is ook overal aanwezig in zijn werk. Antisemitisme was beslist de mode in die tijd. Veel schrijvers, zoals Waugh, de Nicolsons, ja zelfs Virginia Woolf, die notabene met een jood getrouwd was, hebben zich er aan bezondigd. De tragedie in hun geval is dat ze er zich niet tegen verzet hebben. Maar Pound predikte het, hij maakte het een boodschap in zijn werk. Je komt het al tegen in de eerte Canton en dan gaan we echt ver terug. En ik denk dat dat het is wat me fascineert: de gek die niet gek genoeg was om krankzinnig genoemd te worden. Maar wiens waanzin een dimensie was van zijn alle perken te buiten gaande megalomanie.

Gekte fascineert je inderdaad. In je werk treden veel schizofrenen en anderssoortig gestoorde mensen op. Ja, er komt eigenlijk geen normaal mens in voor.

Ja. En ik weet heus niet waarom dat zo is. Er is een Nederlandse film, The Fourth Man, en ik heb gehoord dat de Nederlanders zich er nogal over schamen omdat hij zoveel succes in het buitenland heeft gehad. Dat vind ik echt jammer, want ik vond het een geweldige film. Hij gaat op alles in met veel humor, een groot gevoel voor waarheid en eerlijkheid. De hoofdpersoon is een schrijver. En toen die film afgelopen was zei ik, en ik heb het nu niet over een heleboel andere fantastische kwaliteiten die die film ook bezat, die film geeft een perfect beeld van hoe het is om schrijver te zijn. De hoofdpersoon speculeert voortdurend over alles en nog wat, over alles wat hij ziet en tegenkomt en maakt van iedereen, hoe terloops hij hen ook maar ontmoet, personages. Hij creëert hele levens voor ze en verandert iedere situatie die zich voordoet in een verhaal. En zo is het precies om schrijver te zijn.

Je kunt waarschijnlijk stellen dat er een zekere waanzin steekt in het vermogen om, zo duidelijk, de mogelijkheden van de levens van andere mensen te zien. En ik geloof dat dat het misschien is wat schrijven precies is.

Alle boeken van Timothy Findley zijn door Penguin uitgegeven.

The Wars verscheen in de Nederlandse vertaling bij Meulenhoff als De eeuwige oorlog. Famous Last Words als Laatste onvergankelijke woorden.