Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 94]

Nico Scheepmaker
Droit de réponse

Laatst liepen Anne en ik 's avonds laat onder de peristyle van de Stadsschouwburg door naar een van de grachten waar onze auto stond geparkeerd. Je hebt, als je de Stadsschouwburg nadert, heel sartriaans twee keuzemogelijkheden: onder de overkapping door, of er voor langs. Wij laten onze keuze altijd bepalen door de muziek, die er gemaakt wordt. Als die ene, sjagrijnige accordeonist er zit, die van iedereen eist dat hij of zij zijn harmonicaspel subsidieert (Berend had ook altijd problemen met die man toen hij nog directeur was van de Stadsschouwburg), dan gaan we tegenwoordig buitenlangs. Maar als die fluitist - Kochius, heet-ie niet zo? - er staat, of een van de andere incidentele muzikanten, dan gaan we binnendoor en betalen braaf onze 1 gulden passagegeld.

Dit keer was het al zo laat dat de muziek al verdwenen was, maar gelukkig liepen we, pal voor de ingang, Jeroen Henneman en Max Pam tegen het lijf. In de vitrines hingen de foto's van ‘Bakeliet’, het stuk dat wegens overweldigend succes geprolongeerd moest worden en dat zoveel goede tot juichende recensies kreeg. Ik waarschuwde Max en Jeroen dat het tijdverspilling was er heen te gaan, en tot mijn blijde verrassing bleek Jeroen, die het ook al gezien had, het daar van harte mee eens te zijn. Veel gedoe om niksniet, veel klop-klop, maar een harteklop zit er niet in. Wij hadden een paar uur geheel onbewogen en nauwelijks geïnteresseerd zitten kijken, en datzelfde was Jeroen overkomen. Je zat erbij en je keek ernaar, maar met dezelfde desinteresse die P.C. Hooft indertijd deed verzuchten:

‘Uw hart, mijn lief, en voelt het geen bewegen?’

(Die regel ken ik niet via Hooft zelf, maar via Du Perrons sonnet ‘Ander beeld’, dat begrijp je; afgeleide poëzie)

Het was aardig dat de Stadsschouwburg in de rotonde twee vitrines had ingericht met bakelieten voorwerpen, nostalgische produkten uit onze jeugd, voorlopers van het onmisbaar geworden plastic, maar dat was dan ook het enige aardige van de voorstelling. Of overdrijf ik nu? Was de tegenstelling tussen de overspannen verwachtingen dankzij de toneelrecensies en het resultaat op en boven de planken misschien te groot? Wat beweegt de kritiek om opeens zo eensluidend achter een voorstelling te gaan staan? Aanvankelijk dachten we dat wij, door een psychisch defect, de enigen waren die er niks aan vonden (‘Humbug Humbug’), maar dankzij Jeroen (en later nog wat vrienden) werd ons geschokte vertrouwen in ons beoordelingsvermogen toch weer wat opgevijzeld.

Totdat we Een heilige van de horlogerie van Willem Frederik Hermans lazen. Ook nu weer waren wij opgezweept tot hoge verwachtingen door alle lovende kritieken. Iwan Sitniakowsky in De Telegraaf natuurlijk voorop, maar die heeft nu eenmaal een eeuwige knipkaart op Hermans-bewondering, die neem ik op dat punt (wat aardig nu weer dat ik het zo uitdruk) niet au sérieux. Maar ook Carel Peters en Hans Warren, op wier oordeel ik doorgaans prijs stel, waren ondanks wat bedenkingen hoogst positief, en dat gold voor de meeste anderen (ook voor Koos Hageraats in De Tijd, god hebbe zijn ziel). Ton Anbeek in de Haagse Post was in feite de enige (van alle recensies die ik gelezen heb), wiens kritiek als negatief kon worden beschouwd. Nu moet ik beginnen met te zeggen dat ik geen ‘hermans-mannetje’ ben. Na De tranen der acacia's, De donkere kamer van Damocles en Nooit meer slapen is de bewondering bij mij steeds meer gaan haperen. In mijn ogen moeten maar weinig schrijvers ter wereld die als ‘grote schrijvers’ worden beschouwd zoveel onleesbare boeken hebben geschreven als Hermans. De God Denkbaar, Dapper O. Dapper, daar kan ik met geen mogelijkheid doorheen komen. En die novellen van de laatste tijd, Homme's hoest etcetera, vond ik eigenlijk execrabel. Om Onder professoren, dat toch alom werd toegejuicht, heb ik geen glimlach kunnen laten, en wat mij vooral al jaren verbaast in de recensies van Hermans' werk zijn de loftuitingen voor zijn vlekkeloze stijl. Ik vind er kraak noch smaak aan. Ik ben dan ook meer een ‘mulisch-mannetje’, dat is proza dat ik altijd met plezier lees, ook als hij niet op de eeuwigheid mikt zoals in De pupil.

Goed, met deze vooroordelen (ik geef het toe) begon ik desondanks heel hoopvol Een heilige van de horlogerie te lezen, want je moet elke dag opnieuw kiezen heb ik van Sartre geleerd, maar meteen al in het cursieve begin, waarin we ‘de mooiste passages’ uit de scriptie over ‘tijd’ van hoofdpersoon Constantin Brueghel te lezen krijgen, kreeg ik het ongeduldige gevoel dat hij zichzelf herhaalde. En al verder lezende, kon ik mij niet aan de indruk onttrekken dat het Hermans met deze roman er alleen maar om te doen was het getal 1473 voorgoed in de Nederlandse literatuur vast te zetten. Want zoveel klokken moet hij in het paleis opwinden. Dat getal wordt ons in de krap 200 pagina's (als je het vele wit in rekening brengt) 28 keer medegedeeld, wat zeg ik: het wordt erin gestampt. 1473!! Dat moet wel een buitengewoon belangrijk en symbolisch getal zijn, dacht ik op den duur. Zou het de rangvolgorde van de letters in het alfabet zijn, en zou met het verkregen woord de sleutel van de roman worden aangereikt? Ja, je moet toch wat, met zo'n roman? Maar het woord Adgc bracht mij niet verder (was het maar het getal 209104 geweest!). Al lezend kon ik mij voorstellen dat sommige recensenten eerst het hele oeuvre van Hermans nog eens herlezen hadden om ons uit te kunnen leggen waarom Een heilige van de horlogerie zo verdomde belangwekkend was binnen dat oeuvre. Moest ik mij misschien schuldig voelen, omdat ik Een heilige zomaar uit het vuistje had gelezen, in plaats van eerst een paar maanden lang alle voorgaande boeken nog eens uit te pluizen? Ik raakte op den duur zo geïrriteerd over het uitblijven van enige leesvreugde, dat ik ging muggeziften. Waarom heet Constantin op

[p. 95]

bladzijde 33 opeens Constantijn? En waarom is er steeds sprake van het geven van ‘kusjes’ - een kind geeft een kusje aan haar vader, maar een man die een kusje of kusjes geeft... Eng! Moeten we echt geloven dat domme Louise eerst van kafkaiaanse toestanden spreekt, en dan later verbaasd is dat Kafka romans schreef? ‘Ik heb altijd gedacht dat Kafka een achterlijk dorp was, ergens in de Karpaten of zo, waar alle mensen getikt waren.’ Nooit geweten wie Kafka was, maar wel kennis van de Karpaten? En waarom noemt Hermans op bladzijde 86 ‘vreemde mogendheid’ in de volgende zin ‘hij’? Waarom biedt de vrouw van de huismeester meneer Constantin ‘une larmichette’ aan? Goed, ze is Française, maar voor het overige worden haar woorden toch in het Nederlands weergegeven? Raakt Hermans in Parijs de voeling met de Nederlandse taal kwijt als hij over ‘balpunt’ en ‘spoorstation’ spreekt en ‘wordt je dit ingepeperd’ schrijft? Kent hij onze (of de Franse?) gebarentaal nog wel, als hij denkt dat als iemand zijn linkerwijsvinger op het onderste lid van zijn linkeroog legt en het naar beneden trekt, dat doet om te laten zien dat hij niet blind is (in plaats van aan te willen duiden: ‘een slimme gozer ben jij’)?

Als automobilist heb ik ook mijn wenkbrauwen gefronst over deze passage:

‘Tussen hun hoofden door zou ik op de weg hebben kunnen kijken, als de regen de voorruit niet ondoorzichtig had gemaakt. De wethouder chauffeerde heel ontspannen. Hij draaide zijn hoofd voortdurend naar achteren, of hij verwachtte dat ik nog wat zeggen zou.’

Zoals: kijk voor je, je ziet toch al niets door die ondoorzichtige voorruit??

En wat moeten we ons voorstellen bij: ‘Haar broekje was niet veel groter dan een hoofdletter V’? Niet veel groter dan de hoofdletter V in het boek? Of dan een grotere hoofdletter V, bijvoorbeeld van banket of chocola? En hoeveel groter is die hoofdletter V dan de kleine letter v? Ik kan me heel grote kleine letters v voorstellen, bijvoorbeeld van een lichtreclame. Ik heb me ook over andere vergelijkingen verbaasd: ‘En ze trok haar rokje naar beneden met een geluid als van een zweepslag.’ En: ‘Water dat uit de plassen opkolkte, bonkte tegen de onderkant van de carosserie als een moker.’ Knaleffecten! Door al dat bekommerde gelees begon ik zelfs ‘de nijlpaardlederen beugeltas’ te wantrouwen die door Hermans steeds citybag wordt genoemd en een dragende rol vervult in het verhaal. Zas maal wordt ons verzekerd dat hij van nijlpaardeleer is. Ik dacht: Hermans bedoelt geen citybag, ‘langwerpig handkoffertje’, zoals Van Dale dit quasi-Engelse woord definieert (de Engelsen en Amerikanen kennen de citybag niet, althans niet als woord), maar hij bedoelt zo'n dokterskoffertje, dat een jaar of vijftien geleden erg populair was als beautycase voor modebewuste vrouwen! Hoe ver je kunt zinken in je muggezifterij als een roman je tegenstaat blijkt wel uit het feit dat ik bij Zumpolle in Den Haag ben binnengestapt om naar een citybag te vragen. Ze hadden een hele mooie grote oude als exhibitiemodel staan, hij was wel degelijk van nijlpaardeleer, en had de vorm van een dokterstas met beugel bovenop. Je ziet: Hermans heeft altijd gelijk...

Aart van Zoest

In De donkere kamer van Damocles treffen we een oom aan van Osewoudt, oom Bart, wiens pruttigheid gebald ligt in de vraag die hij zijn neef stelt: ‘En heb jij een vogeltje onder je hoed?’ ‘Alles rook hier naar oude, eenzame man,’ constateert Osewoudt, de kamer van oom Bart beziend, ‘het boek dat opengeslagen op het bureau lag was van Hegel, naast het boek lag een stompje van een anilinepotlood waarmee oom Bart aantekeningen gemaakt had in de kantlijnen, de kantlijnen waren dooraderd met aantekeningen in verschillende kleuren potlood: rood, zwart en blauw, het leek op de doorsnede van een gezwel. Hij leest dit boek al veertig jaar; veertig jaar lang heeft hij in de kantlijn geschreven.’

Ik zie die oom helemaal voor me; wie Amsterdam kent kent ook dit type mannen: grijs, tanig, zelfingenomen, geborneerd, autodidactisch en permanent broeiend op betweterige agressiviteit voortkomend uit onmetelijke frustratie en verongelijktheid. Ze hebben een bijterig mondje, wat we ons herinneren van Marcus Bakker. Hoe ongelooflijk het ook klinkt: er is een publiek voor die types. Als die oom Bart nog eens een boek zou hebben geschreven was het ongetwijfeld zoiets geworden als Een heilige van de horlogerie. Met die oom Bart heeft de schrijver van De donkere kamer van Damocles zichzelf geportretteerd, vele jaren later als hij veertig jaar lang veelkleurig in de kantlijn zal hebben geschreven. Maar de kleuren worden

[p. 96]

bleker en bleker, in tegenstelling inderdaad tot Mulisch, die op zijn oudere dag met interessant werk komt: De aanslag, Hoogste tijd (voor De pupil knijp ik een oogje toe). Hermans, als schrijver, ‘vieillit mal’, stagneert op treurige wijze, terwijl Mulisch zich tot een schrijver van grote rijpheid ontwikkelt.

Het is saai om het te moeten zeggen, maar ik ben het roerend met je eens: al die Hermans-boeken in de lijn van De god denkbaar zijn oninteressant, en de oninteressantste is wel de laatste, Een heilige van de horlogerie. De quasi-diepzinnigheid, de allegorie-pretentie, die zich manifesteren in de maffe herhaling van dat getal en domweg van het woord ‘klok’ zullen menige Hermans-bijmaan aan exegetisch gerief helpen, maar de ongeïntimideerde ziet na drie bladzijden: deze keizer heeft geen kleren aan. Ik ben ervan overtuigd dat de manuscriptenlezer van De Bezige Bij de tekst niet voor publicatie zou hebben aanvaard indien hij was ingezonden door, ik noem maar een naam, Loek van Kesteren. Dat ze van een belangrijk auteur uit hun fonds àlles, ook shit, op de markt gooien, wie zal het ze kwalijk nemen? De pot moet boilen.

Verrassend zijn de mooie recensies van Sitniatokowsky, Warren, Peters en anderen. Interessant is het om een verklaring voor dat verschijnsel te zoeken. We weten dat de Nederlandse literaire kritiek niet te beroerd is om te sabelen, ook niet wanneer het om werk gaat dat evident heel goed is. Waarom dan die hielenlikkerij wanneer het slecht is, maar van Hermans? Zou het het Buddingh'-effect zijn? Buddingh' is zich op een dag lam geschrokken toen hij een krantepagina las waarop oom Bart uit Parijs hem onbarmhartig de oren waste wegens gemaakte foutjes. Zou iedereen in Nederland die de pen voert nu zweetdruppeltjes voelen opkomen in de bilnaad wanneer over Hermans moet worden geschreven? Want ja, we hebben allemaal wel eens een vogeltje onder onze hoed, nietwaar? Ik houd het daar voorlopig even op. Op een oorzaak genaamd lafheid, bedoel ik.

Genoeg hierover. Nu het geval Gerardjan Rijnders. Ik heb gehoord dat hij als een toneelvernieuwer wordt beschouwd. Dat hij door zijn onderhorigen met GJ wordt aangesproken, als een andere JR, AWS, OBB. Het kàn een grap zijn. Nadat ik zijn Hamlet heb gezien ben ik niet meer in de Stadsschouwburg teruggekeerd; ik kan voort met wat het in de steigers staande Concertgebouw aan muziek te bieden heeft en het Muziektheater aan ballet, speciaal als het Nederlands Dans Theater komt.

Toen GJ zich pas aan de top op het Plein gevestigd had, verschenen er op zuilen en palen in de buurt affiches waarop de leden van het toneelgezelschap waren afgebeeld; ze keken de voorbijgangers landerig vijandig aan. Wij zijn héél onkwetsbaar, héél postmodern en héél superieur zeiden de blikken, wij hebben het helemaal gemaakt. Met wat? Met niks dus, nou ja met vleugjes bizar die je in een half uurtje verzint wanneer je er even voor gaat zitten: een personage komt uit een luikje in de vloer, er zakt een balk scheef met enig gekreun. Inderdaad, zoals je zegt: veel gedoe om niksniet, veel klop-klop, maar een harteklop zit er niet in. Dat heb je mooi gezegd en het is de spijker op de harteklop. De postmodernen, van het Plein en elders, willen iets bizars afleveren en daarbij alles wat ruikt naar zingeving, naar betekenis, naar emotie en gevoel elimineren. Deconstrueren is het woord. Ze willen ons verbazen. Of het lukt? Kennelijk wel bij vele geestverwanten, die verrukte kreetjes slaken bij gedeconstrueerde klassieken en ook bij Bakeliet, waarover ik niet kan meepraten wegens niet gezien. En, oei oei, alweer moet ik aan de nieuwe kleren van de keizer denken; er is nu eenmaal veel modieuzigheid, snobisme en ordinaire slaafsheid onder de mensen, of moet ik, milder, zeggen: behoefte om ergens bij te horen. Je kruipt in een circuit, weet je wel. In het circuit van Hermans en zijn satellieten, in het circuit van GJ en zijn bewonderaars. Een hart dat bewegen voelt? Waar heb je het over ha ha? Wat de lui van het circuit bijeenhoudt is niet zozeer een gemeenschappelijk idee, om over ideaal niet te praten, maar een gemeenschappelijke bereidheid om uit te sliepen. Nou goed, ze doen maar, ik hoef er niet aan mee te doen. Jij citeert Hooft via Du Perron. Dat brengt me ertoe om François Couperin te citeren, uit zijn Premier livre de pièces de clavecin van 1713 (toen had Lodewijk XIV nog twee jaar te leven), maar ik vertel erbij dat ik het citaat tegenkwam in een boek van Ton Koopman over Barok Muziek. ‘Ik ben enthousiaster,’ zegt Couperin, ‘over iets dat me ontroert dan over iets dat me in verbazing brengt.’

Dat is me uit het hart gegrepen. Zo vind ik bijvoorbeeld uit het latere werk van Picasso die zwangere geit en het meisje dat touwtje springt en ook de voorbijsluipende poes zo mooi: een ontroering die vorm heeft gekregen.

Maar ja, hiermee hoef je in zekere circuits niet aan te komen. Het zij zo. Misschien is dit wel postpostmodern, je weet het nooit, en het kan me natuurlijk geen bal schelen.

Je hebt een vraag? Waar haal ik die naam Loek van Kesteren vandaan? Bestaat die echt? Laten we het aannemen. De naam staat bij een artikel in het tweede nummer van Noord, een nieuw literair tijdschrift. ‘Een fascist is iemand die weet, verklaart, bewijst, antwoordt.’ Een zinnetje uit dat artikel. Noem het een geloofsbelijdenis: wie zijn nek uitsteekt en iets laat zien van zijn ideeën, zijn gevoelens, zijn visie op de werkelijkheid, verdient het een fascist te worden genoemd. Er begint zo langzamerhand iets aandoenlijks te komen in de hardnekkigheid waarmee overschreeuwers naar het woord ‘fascist’ grijpen of het hun plassertje is. Laat ik het riskeren ik weet, verklaar, bewijs, antwoord dat de laatste roman van Hermans prullig is alsof Loek van Kesteren hem schreef (god weet, een idee?), dat het toneel van GJ niet om aan te zien is. Zelfs beweer ik dat die accordeonist inderdaad een sjagrijnige zeurpiet is, maar dat de fluitist mij toch ook wat zenuwachtig maakt met zijn vurig spel, zodat er toch een nuance ligt in onze meningen daarover, want dat lijkt me zeker: het heeft iets heel engs als twee mensen het zo met elkaar eens zijn. Laten we de dissensus zoeken en er tolerant bij blijven.