Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 90]

Peter van den Hoven
Een moderne Don Quichote

Het schrijverscollectief is al vanaf de beginjaren zeventig een uniek verschijnsel in de hedendaagse jeugdliteratuur. De groep ondstond toen de VARA - naar aanleiding van een succesvol IKON-programma over oorlog en vrede dat in 1972 in München de Prix Jeunesse kreeg - aan Aart Staartjes en Frans Boelen vroeg een kinderserie te maken. Dat werd uiteindelijk de spraakmakende Stratemaker-op-zee-show, met Wieteke van Dort, Joost Prinsen en Aart Staartjes in de hoofdrol, op teksten van de zes auteurs van het collectief: Hans Dorrestijn, Karel Eykman, Ries Moonen, Feitze Pijlman, Jan Riem en Willem Wilmink. Net zoals bij de opvolger van dit programma, de J.J. de Bom-show, en recentelijk de VPRO-serie Geef je ouders maar weer de schuld, bleek het collectieve werkproces niet alleen te leiden tot creatieve, uitdagende, humoristische en maatschappijkritische televisieprogramma's waar velen zich uitbundig mee vermaakten, èn met een aantal grammofoonplaten als resultaat, - maar werkte de schrijverswerkplaats ook als inspiratiebron voor de ontwikkeling van de individuele auteurs, die afzonderlijk vele verhalen, romans, gedichten, essays, scenario's en toneelstukken publiceerden.

Maar ook op andere terreinen was Het Schrijverscollectief actief. Zo verschenen er twee series leesboekjes voor de basisschool, duidelijk bedoeld als alternatief voor de vaak overjarige, traditionele bundelingen waarmee kinderen overigens nog maar al te vaak worden lastig gevallen. Gritter en zijn vrienden en De kinderen om de hoek zijn geslaagde pogingen door middel van verhalen, liedjes, gedichten en dialogen en ondersteund door functionele illustraties aan te sluiten bij de directe leef- en belevingswereld van kinderen om op basis van herkenbaarheid leesplezier en kritische zin te stimuleren. Daarnaast publiceerde de groep twee opmerkelijke boeken: Het verdwenen plakboek, een door tekst en vormgeving aantrekkelijke CPNB-uitgave ter gelegenheid van de kinderboekenweek, en 100 jaar geleden, een als Boek van de Maand uitgebrachte gedramatiseerde documentaire over de belevenissen van Claartje, dochter van een Friese landarbeider, die tussen 1860 en 1870 in verschillende gebieden van Nederland terechtkomt. Het is een ook in het onderwijs te gebruiken leer-leesboek dat een historische en literaire verbeelding geeft van een periode uit de vaderlandse geschiedenis die vaak onderbelicht in de boekjes staat en waarin het leven van veel kinderen onder druk stond van armoede en kinderarbeid. En onlangs, na een lange periode van stilte warin de auteurs zich individueel verder ontplooiden, verraste de groep met het collectieve werkstuk Een onmogelijke droom, geschreven op basis van een televisiescript naar aanleiding waarvan de IKON eind 1988 een zesdelige serie zal uitzenden.

Een onmogelijke droom is misschien het best te karakteriseren als een moderne parabel over de mogelijkheden en beperkingen van acute maatschappijverandering in de vorm van een eigentijds avonturenverhaal waarin vurig idealisme en relativerend realisme voortdurend en hardnekkig met elkaar overhoop liggen. Het boek gaat uit van het klassieke gegeven van twee aan elkaar gewaagde, sympathieke maar stoethaspelende zwerversfiguren, tot elkaar aangetrokken door andermans aanvullende eigenschappen, die volop het goede met elkaar en de wereld voor hebben, maar voornamelijk vanwege een inadequate strategie regelmatig tegen muren oplopen en windmolens bevechten, hetgeen vooral een tragi-komisch effect heeft. In dit boek zijn dat twee late nazaten van Don Quichote en Sancho Panza, die onder de namen Don Donkersloot en Sander Pandje min of meer tot elkaar veroordeeld de wijde wereld intrekken onder het wapperend devies van de eerste die programmatisch verklaart: ‘Ik ga de wereld in, jongeman. Ik zal ze eens laten zien wat ik waard ben. Ik ga de wereld beter maken. Ja, ja. Verbeter jezelf en begin bij de wereld.’ Dat zegt hij nadat hij dramatisch afscheid heeft genomen van zowel Dolly, de dame van de kostuums, als van de schijnwereld van het toneel waar hij in de hoofdrol van De man van La Mancha moet meemaken dat tijdens de première zijn stem het laat afweten als hij een lied moet zingen over ‘een onmogelijke droohoho...’ Bij een autokerkhof ontmoet hij de sjacheraar Sander, zijn nuchter en praktisch ingestelde compagnon die na enige aarzeling (‘De wijde wereld is wel erg ver.’) en omdat hij toch niets te verliezen heeft in het zijspan van de motor stapt waarmee ze beiden vele zonsop- en ondergangen tegemoet zullen rijden.

In de uren daartussen stapelen de steevast fors uit de hand lopende verwikkelingen zich op tot chaotische situaties waaruit het illustere tweetal vluchtend en met achterlating van meestal complete verwarring en soms een heilzame onzekerheid hun heenkomen zoekt naar alweer een volgende maatschappelijke misstand. In zes hoofdstukken wordt er zo met evenzovele windmolens krachtig, maar niet altijd even effectief strijd gevoerd tégen uitbuiting en onrecht en vóór bewustwording en solidariteit.

Zo bevrijden ze met een list een leerling (nog wel van ‘de Theo Thijssen-school, godbetert’) uit het knellende keurslijf van het traditionele onderwijssysteem en

[p. 91]

confronteren hem midden in Amsterdam met de leerzame werkelijkheid van vroeger en nu - ontpoppen ze zich als twee milieuactivisten als ze, met onvrijwillige hulp van een tuincentrum, een wijk in betondorp van groen gaan voorzien - en verzetten ze zich met hand en tand tegen eenzame opsluiting, waarbij ze een gevangene tegen zijn wil uit de cel vrijlaten. Ze ijveren voor een gezonde, natuurlijke voeding, en ruïneren en passant een goedlopende buurtwinkel - voeren actie, als Don door een ambulance wordt aangereden en in het ziekenhuis belandt, tegen een afhankelijk makende medische verzorging - en helpen driftig mee alle kernwapens de wereld uit te krijgen, waarbij ze een atoomschuilkelder tot een feestelijke Ark van Noach veranderen.

En steeds is het de niet te stuiten dadendrang van de naïeve idealist Don Donkersloot die de keten van gebeurtenissen in gang zet, op de voet gevolgd door de pragmatisch ingestelde, veel handiger Sander Pandje, die regelmatig orde op zaken probeert te stellen, maar vaak tot niet meer in staat is dan een vluchtschema te bedenken om het vege lijf te redden. Bepaald een vondst en heel mooi in de verschillende hoofdstukken verwerkt is het optreden, steeds in een andere gedaante en onder andere naam, van Dulcinea, de geliefde van Don Quichote, die in het boek zijn realistische tegenvoeter speelt en opduikt op die momenten dat een te ver doorgeslagen idealisme het omgekeerde dreigt te bereiken van wat de oorspronkelijke bedoeling was. Zij staat voor aardse werkelijkheid, praktische nuchterheid en doeltreffende doortastendheid en het is dan ook geen wonder dat Don telkens weer voor haar valt.

Een onmogelijke droom is, voor oudere kinderen en volwassenen, een heerlijk boek dat op verschillende niveaus te genieten valt: als recht-toe-recht-aan avonturenboek, als humoristische karikatuur en als eigentijdse, sociaal-maatschappelijk geïnsprireerde parabel. Karel Eykman, die het idee leverde, de meeste hoofdstukken voor zijn rekening nam en de eindredactie voerde, is erin geslaagd de verschillende teksten in een heldere structuur te zetten en het taalgebruik aan te passen. Het zal vooral aan hem te danken zijn dat het boek gedragen wordt door voortreffelijke dialogen die - een enkele te ver doorgevoerde discussie daargelaten - naar het dagelijks leven gebekt de pagina's afspatten en het verhaal een vliegende vaart geven. Er is veel eigentijds taalgebruik in verwerkt (‘Ergens kan ik je wel invoelen’) en voor wie ook tussen de regels weet te lezen valt er veel te gniffelen.

De werkwijze van een collectief leidt er bijna per definitie toe dat het heel moeilijk, zo niet onmogelijk is, één of laat staan meerdere personages meer perspectief te geven en een zorgvuldige karakterontwikkeling te schetsen. In het werk van de afzonderlijke auteurs zie je dat wèl gebeuren, maar in de gezamenlijke publicaties - behalve misschien in 100 jaar geleden waar het Claartje betreft - kiest men, en niet ten onrechte, voor een vorm die niet gedragen wordt door fijnzinnige gedragsbeschrijvingen, subtiele suggestie en emotionele nuancering. In Een onmogelijke droom gebeurt dat dan ook niet: de hoofdpersonen worden weliswaar raak getypeerd en vertonen een alleszins verklaarbaar gedrag overeenkomstig hun opvattingen, maar ze blijven schetsmatig en enigszins karikaturaal ingevuld. Opzet en uitwerking van het verhaal zorgen er wat mij betreft voor dat dit niet als een handicap ervaren wordt, maar als een logische consequentie van de gekozen vorm. Dit hangt, denk ik, tevens samen met het feit dat de publicaties van het collectief een soort vrijplaats lijken waar de autuers makkelijker en openhartiger dan in eigen werk hun visies op mens en maatschappij toelaten. Gelukkig gaat dat nergens gepaard met enge dogmatiek of vingerzwaaiend moralisme, maar blijven relativerende distantie en milde ironie overheersen.

Wie zich aldus mee laat slepen door de fantastische, aandoenlijke, verbazingwekkende, hilarische, onthullende, tragische, exemplarische en soms toch ook ontroerende avonturen van een moderne, dolende ridder en zijn trouwe schildknaap, krijgt er een hoop leesplezier voor terug. Aan het slot draait de wereld gewoon door, moet er nog veel veranderd worden, en is het einde als het begin, maar toch even anders... En Dolly, de toneelkleedster en eerste en laatste Dulcinea, krijgt op de vraag of hij de wereld nog wat verbeterd heeft als antwoord van een hoofdschuddende, maar wijzere Don: ‘Bijna, maar er kwam telkens wat tussen.’

-	De Stratemaker-op-zee-show, tv-serie VARA, 1972-1975.
-	De J.J. de Bom-show, tv-serie VARA, 1979-1980.
-	Geef je ouders maar weer de schuld, tv-serie VPRO, 1985.
-	Gritter en zijn vrienden, 6 deeltjes, Wolters-Noordhoff, 1977-1979. Herdruk in drie delen.
-	De kinderen om de hoek, 10 deeltjes, Bekadidakt, 1977-1980.
-	Het verdwenen plakboek, CPNB-uitgave, kinderboekenweekgeschenk 1976.
-	100 jaar geleden, Kosmos, 1979.
-	Een onmogelijke droom, met tekeningen van Fiel van der Veen, Ploegsma, 1987. De televisieserie waarop dit boek is gebaseerd zal eind 1988 door de IKON in zes delen worden uitgezonden.
-	Begin 1988 start Het Klokhuis, een televisieprogramma van de NOS voor kinderen tussen Sesamstraat en Jeugdjournaal, waaraan Het Schrijverscollectief meewerkt. Rondom allerlei onderwerpen en thema's wordt een kwartier lang een afwisselende aaneenschakeling geboden van sketchjes, liedjes, interviews en wetenswaardigheden op het gebied van wetenschap en kunst.