Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 62]

Bert Toussaint & Philip van der Eijk
De spiegel van Georg Trakl
Bij de vertaling van twee prozagedichten

Georg Trakl

In een brief aan Ludwig von Ficker uit 1915 schrijft Rainer Maria Rilke over het werk van Georg Trakl: ‘Ik denk dat zelfs de intimus deze visies en inzichten nog steeds ervaart als een buitenstaander, die tegen glasruiten gedrukt staat: want Trakls beproeving voltrekt zich als in spiegelbeelden en vult zijn gehele ruimte, die onbetreedbaar is als de ruimte in een spiegel (wie mag hij wel geweest zijn?).’^1. Georg Trakl, geboren in 1887 in Salzburg, overleden in 1914 als soldaat in Polen aan een overdosis cocaïne. Een kort leven vol indringende ervaringen, psychische kwellingen en maatschappelijke mislukkingen. Een klein oeuvre, waarvan het meeste postuum is gepubliceerd: overwegend poëzie, aanvankelijk in traditionele versvorm, later in vrije verzen; enkele prozagedichten en -schetsen; een paar onvoltooide toneelstukken. Een werk dat ondanks die geringe omvang en ondanks de betrekkelijke monotonie van thematiek en beeldspraak, telkens opnieuw indruk maakt en dat dan ook een onevenredig grote hoeveelheid secundaire literatuur over zich heeft afgeroepen.

Wat is de oorzaak van die blijvende belangstelling? In elk geval is het werk van Trakl, zowel qua vorm als qua thematiek, uniek en onmiskenbaar eigensoortig. Opvallend en indringend is het gebruik van beelden en kleuren, die macaber en prachtig, omineus en helder tegelijk zijn. De structuur van de gedichten is fragmentarisch en verward: sterk contrasterende beelden volgen elkaar op, breken abrupt af en vormen, als de flarden van een droom, een grotesk geheel. De stijl is bewust apart, gekunsteld bijna: afwijkende woordvolgorde, nevenschikking van inhoudelijk disparate mededelingen, plotseling gedragen en archaïsch taalgebruik dat herinnert aan de Psalmen, dan weer een telegramstijl-achtige opeenvolging van korte kreten, het eigenaardige bijwoordelijk gebruik van stoffelijk bijvoeglijke naamwoorden - en dit alles overkomt de lezer alsof hij een complex modern muziekstuk hoort: de poëzie van Trakl is, misschien meer dan welke andere ook, poëzie om hardop te lezen.

Verval is het kernwoord waarmee de thematiek van Trakls werk te benoemen is. Trakl behoorde tot een jonge generatie van kunstenaars en intellectuelen die de ondergang van de negentiende-eeuwse burgerlijke cultuur zagen naderen. Zij leverden scherpe krtiek op de conventionele moraal van deze bourgeoisie - waar zij zelf uit voortkwamen, maar waaruit zij zich uit alle macht probeerden los te maken, o.m. door haar te confronteren met een bohémienachtige levensstijl, waarin drugs en alcohol een belangrijke rol speelden. In geëxalteerde sfeer vonden discussies plaats over Nietzsche en Dostojevski en werd bevlogen gezocht naar een nieuwe en antimoralistische vorm van christelijke religie (Trakl kwam uit een protestantse familie). In de literatuur wilde men afrekenen met mooischrijverij, burgerlijkheid en romantische zoetheid en in zo objectief en scherp mogelijke beelden legde men genadeloos de vinger op de tekens van verval en ondergang die de voorgaande generaties zelfgenoegzaam hadden verzwegen. Twee tijdschriften gaven in Oostenrijk de toon aan van deze nieuwe beweging: Der Brenner, dat onder leiding stond van Ludwig von Ficker en waarin Trakl regelmatig publiceerde, en het door de cultuurcriticus Karl Kraus geredigeerde Die Fackel.

Trakls poëzie draagt nadrukkelijk het stempel van deze vervalsstemming: er is geen gedicht waarin geen woorden als ‘herfst’, ‘avond’, ‘schemering’ voorkomen, waarin beelden van verderf en ondergang niet aanwezig zijn. Maar de ondergangsthematiek vindt slechts ten dele een verklaring in Trakls contact met avantgardistische stromingen. Zij zou niet zo overheersend zijn geweest wan-

1. Rainer Maria Rilke, Briefe aus den Jahren 1914 bis 1921, Leipzig 1938, nr. 17, p. 36 (vert. Bert Toussaint).

[p. 63]

neer zij niet ook in Trakls persoonlijke leven zo'n ingrijpende rol zou hebben gespeeld - hetgeen ook duidelijk maakt waarom Trakl zelf nauwelijks gestalte kon geven aan het idealisme van de Brenner Kreis. De verslaving aan drugs en alcohol, het onvermogen daardoor een maatschappelijk bestaan op te bouwen en, niet in de laatste plaats, de liefdesrelatie met zijn zuster Grete beleefde Trakl in een schizofrene wisselgang tussen heftige wellust en kwellende schuldgevoelens. Deze gespletenheid wordt in de prozagedichten dikwijls uitgedrukt door het spiegelmotief: in zijn spiegelbeeld herkent de hoofdpersoon de beeltenis van zijn zuster, dan weer ontdekt hij ‘in haar stralende zijn eigen waanzinnige gelaat’, of hij ziet in het spiegelende water van de rivier hoe zijn eigen gezicht hem verlaat. De wellust, vaak met het pregnante ‘purper’ aangeduid, heeft naast een seksuele ook een agressieve en gewelddadige kant (in de gedichten: het mishandelde kind, de gedode duif). De schuldgevoelens richten zich tegen de familie, vooral tegen de moeder, die in de gedichten dikwijls als personificatie van het geweten onverwacht opduikt en schrik aanjaagt, maar ook tegen God, die bij Trakl beurtelings zegen en vloek, vervoering en tuchtiging schenkt, maar die uiteindelijk steeds als afwezige of zwijgende wordt voorgesteld: noch van hem, noch van de Christusfiguur, van wie uitsluitend het lijden wordt benadrukt (motieven: de doornen kroon, het kruis) is definitieve verlossing te verwachten.^2.

In Trakls vroege werk (tot ongeveer 1912) overweegt dit persoonlijke engagement met verval en ondergang. Dit werk is sterk beïnvloed door een aantal symbolistische dichters (Baudelaire, Poe, Wilde, Rimbaud, Hofmannsthal en George) en doortrokken van gewelddadigheid en perverse seksualiteit; daarnaast getuigt het ook van het ‘ennui’, het noodlot dat de dichter als een vloek meedraagt.

Die bunten Bilder, die das Leben malt
Seh' ich umdüstert nur von Dämmerungen^3.

klinkt het in ‘Confiteor’, dat zich goed laat vergelijken met Baudelaires ‘La destruction’ uit Les fleurs du mal:

Sans cesse à mes côtés s'agite le démon,
Il nage autour de moi comme un air impalpable.^4.

Heeft het noodlot hier alleen subjectieve betekenis, in het latere werk krijgt het een universele lading. In visionaire evocaties wordt een gedoemde wereld opgeroepen, waarin een klein aantal motieven telkens terugkeert: het water, de sterren, de maan, de zon, het woud en het wild daarin; en zij zijn deelgenoot van een bestaan dat de ondergang in zich bergt. Tegelijk met deze ontwikkeling treedt ook een verandering in stijl en versvorm in, van traditionele metra en rijmschema's naar vrije verzen, onregelmatige strofenbouw, soms zeer barokke beeldpraak en (vooral in de prozagedichten) een sterk afwijkende syntaxis - stilistische vernieuwingen die ondenkbaar zijn zonder het voorbeeld van Rimbauds Illuminations.

De tragiek van Trakl is dat hij aan het verderf dat hij in de wereld waarneemt, zelf deel heeft en zich er niet van kán bevrijden. Het kwellend besef hiervan geeft aan het werk een beklemmende en koortsachtige sfeer. Buien van razernij en agressie en martelend schuldbesef volgen elkaar op in een golfbeweging. Deze wordt soms korter of langer onderbroken door zoektochten naar een eenwording met de natuur, die een kortstondige euforie schenkt - totdat de waanzin opnieuw van de hoofdpersoon bezit neemt.

De hierbij vertaalde prozagedichten bieden een indringende illustratie van deze thematiek. De hoofdpersonen in Traum und Umnachtung (dat sterk herinnert aan Poe's The Fall of the House of Usher) en Offenbarung und Untergang worstelen om te ontkomen aan de naderende ondergang maar weten tegelijkertijd dat zij die ondergang zelf, als een vloek, over zich hebben afgeroepen en haar in vervulling brengen. De doem die ligt over het ‘vervloekte geslacht’ waartoe zij behoren, is zo zwaar dat verzoening en verlossing in christelijke zin onmogelijk zijn. De religieuze vervoering die de hoofpersoon in het eerste deel van Traum und Umnachtung ervaart, wordt slechts geïnspireerd door het verleden en is van korte duur. Gods engelen in Offenbarung und Untergang zijn gevallen en zijn - zoals ook in andere gedichten van Trakl - eerder een uiterlijke projectie van de eigen persoonlijkheid van de hoofdpersoon: zij zijn, net als deze, ambivalent, beurtelings bedreigend en beschermend, maar uiteindelijk onbeholpen en onmachtige gezellen die in de ondergang delen. En het avondmaal (waarop het slot van Traum und Umnachtung onmiskenbaar zinspeelt), waar brood tot steen wordt en waar de familieleden ‘met purperen gezichten de hel verzwijgen’, is een galgemaal geworden.

Het tragische van de hoofdpersoon wordt paradoxaal uitgedrukt in de woorden ‘umnachteter Seher’: hij balanceert op het breukvlak van droom en waanzin, openbaring en ondergang. Helderziende, ziet hij de werkelijkheid in haar ware, verdorven aard, ziet hij ook hoe de werkelijkheid anders zou kunnen zijn (het visioen van de lente in het derde deel van Traum und Umnachtung); maar waanzinnige, pleegt hij als in verblinding moord en gewelddadigheden en laadt hij de schuld op zich van het ‘ontaarde geslacht’ - en zelfs de poging de kwelling van dit breukvlak te bezingen en door woorden te bezweren, mislukt: het lied van de waanzinnige dichter wordt ‘door Gods wind verzwolgen.’

Meer nog dan Trakls overige werk vragen de hierna volgende prozagedichten het uiterste van de lezer. Een verhaalstructuur is zelfs na diepgaande analyse nauwelijks aanwijsbaar en ook het tijdsverloop schijnt geen houvast te bieden. De teksten lijken op de beeldenstroom van een droom, waarin telkens een ontwikkeling wordt ingezet maar na korte tijd onderbroken en waarin de orde voornamelijk bestaat in het steeds terugkeren van dezelfde motieven en personen - zij het in wisselende gedaante. Als er al sprake is van een ‘ontwikkeling’, zou men nog het best van een ‘intensivering’ kunnen spreken, van een langzaam maar onregelmatig opvoeren van de spanning tot een climax.

2. Zo in ‘Unterwegs’, r. 9: ‘jemand hat diesen schwarzen Himmel verlassen’, en het slot van ‘Helian’: ‘Das Schweigen verfallener Kreuze am Hügel (...) Der stille Gott die blauen Lider über ihn senkt.’ (r. 89, 94).

3. ‘Confiteor’, r. 1-2.

4. R. 1-2.

[p. 64]

Georg Trakl

Het gebruik van beelden, kleuren en stoffelijk bijvoeglijke naamwoorden lijkt niet terug te gaan op een onderliggende hiërarchie van symbolische waarden, maar een zo direct en sensitief mogelijk effect te beogen. Trakl gebruikt woorden als ‘purper’, ‘kristallen’ en ‘stenen’ weliswaar zeker niet willekeurig, maar het gaat meer om hun, vooral door de context bepaalde, gevoelswaarde dan om eventuele diepere (bijv. seksuele of religieuze) betekenissen.^5. Daarmee wordt het lezen van Trakl tot een mede voltrekken van zijn beproeving: zonder dat de lezer de gecompliceerde teksten geheel kan ontraadselen, wordt hij onontkoombaar van buitenstaander tot directe getuige van een verscheurde wereld, waarin realiteit en spiegelbeeld niet meer van elkaar te onderscheiden zijn.

Traum und Umnachtung en Offenbarung und Untergang zijn nog niet eerder in het Nederlands vertaald.^6. Beide prozagedichten dateren uit Trakls laatste levensjaar; het eerste maakt deel uit van de verzameling Sebastian im Traum, die Trakl wel zelf had samengesteld maar waarvan hij de publicatie niet meer beleefde; Offenbarung und Untergang werd na zijn dood in Der Brenner afgedrukt.

De vertalingen zijn gebaseerd op de tekst zoals afgedrukt in de editie van Walther Killy & Hans Szklenar, Georg Trakl. Dichtungen und Briefe. Historisch-kritische Ausgabe, 2 Bände, Salzburg, Otto Müller Verlag 1969. Een korte biografie van Trakl is geschreven door Otto Basil, Georg Trakl in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Reinbek, Rowohlt Verlag 1965.

5. Hiermee wil niet gezegd worden dat ze die betekenissen niet hebben: wat dit betreft is vanuit de psycho-analytische invalshoek veel aandacht besteed aan Trakls gebruik van kleuren en motieven, bijv. door Heinrich Goldmann, Katabasis. Eine tiefenpsychologische Studie zur Symbolik der Dichtungen Georg Trakls, Salzburg 1957.

6. Nederlandse vertalingen van Trakls werk zijn schaars. Een selectie gedichten in vertaling biedt Huub Beurskens, Het zwijgen in de steen, Amsterdam 1981 (Meulenhoff); verder zijn enkele gedichten vertaald door W. van Elden (in Maatstaf 1969/70), pp. 628-630; en P. Vanderschaege (in: Oostenrijkse poëzie in de twintigste eeuw, Nijmegen 1976 (Gottmer), pp. 50-58).