Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 29]

Bregje Boonstra
Luister eens naar me, ik heb je zoiets moois te vertellen

Net als de christelijke jaartelling valt het leven van Bekende Personen in twee delen uiteen: vòòr en ná de roem. Na de roem wordt elke stap, elk woord vastgelegd. Over de periode ervòòr is vaak nauwelijks iets bekend. Voor Annie M.G. Schmidt ligt het jaar nul op de christelijke tijdbalk omstreeks 1946, toen ze in dienst kwam bij Het Parool. Daarvoor was ze vanaf 1932 bibliothecaresse, van haar 21e tot haar 35e.

De gegevens voor dit stukje zijn o.a. afkomstig uit archieven en gesprekken met Annie Schmidt zelf en enkele van haar vroegere collega's.

Annie Schmidt: ‘Ik ben zeker niet uit roeping in de bibliotheek terecht gekomen. Ik had een verstandige moeder, die vond dat meisjes een vak moesten leren, maar ik had geen idee wat ik wilde en probeerde van alles. Toen kwam een vriend van mijn moeder met de bibliotheek op de proppen. In Kapelle wisten we niet eens wat dat was, dat moest de stadse vriend ons uitleggen. Het leek een keurige plek voor nette meisjes en mijn moeder was blij dat dat kind van haar eindelijk iets wilde. Mij klonk het heerlijk in de oren: tenslotte was ik een leesmens.

Bij ons thuis slingerden eeuwig boeken en kranten rond. Veel geld om boeken te kopen was er niet in een domineesgezin. Mijn vader ging altijd naar veilingen en mijn moeder had de leesportefeuille. Zij las ontzettend veel, vond dat je daar je tijd beter aan kon besteden dan aan het huishouden. Ik kreeg wel boeken op mijn verjaardag, maar dat was natuurlijk nooit genoeg.’

Ik zie mezelf nog staan in mijn vaders studeerkamer, in de grote holle pastorie, zoekend naar een mals, groen blaadje tussen al die dorre, ritselende, bruine Vondels en Calvijnen en Woordenboeken. Ik vond zo zelden iets wat ik kon lezen en ik had zo'n knagende leeshonger, zo'n nooit verminderende, nooit ophoudende leeshonger.
Als ik mijn ouders iets kwalijk neem, dan is het wel dit, dat ze niet in de eerste plaats vijfhonderd boeken voor MIJ kochten voordat ze zich lakens, theedoeken, paraplu's en juskommen aanschaften. Ik weet wel, ze hadden maar zo'n klein traktement, ze moesten toch al zo ploeteren om rond te komen, ze beseften niet hoe mijn hoofd knorde om meer voedsel, ach, ze konden het niet helpen. Maar ergens blijf ik het een misdaad vinden en ik richt een bestraffende vinger tegen al die ouders die eerst een bowlstel kopen en dan pas kinderboeken. Leeshonger is even erg als iedere andere honger en ik zal nooit vergeten hoe ik daar langs die boekenplanken liep te speuren, snakkend naar iets zonnigs tussen al dat doffe gebladerte der theologie.
Ik was twaalf. De kleine Johannes had ik allang uit, de Faust van Goethe ook en alle afschuwelijk melige historische romans van Marjorie Bowen ook en Ferdinand Huyck ook, alles wat maar enigszins een vertelsel in zich droeg las ik en de ellenlange vertogen, beschouwingen en beschrijvingen at ik dan maar mee op, zoals een hongerige kat desnoods karton vreet als er maar een kabeljauwluchtje aan zit. Misschien heb ik daarom later het vak van jeugdbibliothecaresse zo prettig gevonden. Het betekende eten geven aan kinderen, volop. Ik was een juffrouw die zelf in haar jeugd karton had gegeten en nu soep en karbonaadjes en iets toe mocht uitdelen.
(Uit het voorwoord bij De Ark, bloemlezing met verhalen en gedichten voor kinderen.)

De directrice van de Openbare Bibliotheek in Vlissingen

[p. 30]

Toekomstige bibliothecaressen in de openbare bibliotheek, toen nog ‘leeszaalassistentes’ genoemd, kregen hun opleiding voornamelijk in de praktijk. Annie Schmidt deed een jaar vooropleiding in Middelburg en vond daarna een stageplaats in de Schiedamse bibliotheek. Ze herinnert zich dat het daar heel druk was. In de crisisjaren werd er veel gelezen en bovendien was het warm in de leeszaal. Werkloosheid was er uiteraard ook in de bibliotheek zélf.

Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten,
maar in de bibliotheek een volontair
die hunk'rend op een baantje zit te wachten
en boeken uitleent met een zeker air.

Ik lever geestlijk voedsel aan mevrouwen
die binnenkomen en alleen maar van
de allernieuwste liefdesboeken houwen,
‘maar niet zo'n engerd als die Wasserman’.

Ik loop met stapels boeken rond te sjouwen
en plak een etiquet op Gorters Mei.
Och, als nu juffrouw Jansen eens ging trouwen,
dan kwam er eindlijk eens een plaatsje vrij.

Ik ben het niet alleen, die staat te wachten
en achter me staat nog een hele rij.
Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten,
maar niet zo heel veel in de maatschappij...

(Eén van de twee gedichten, waarmee Annie Schmidt in 1938 debuteerde in het tijdschrift Opwaartsche Wegen.)

Er kwám een plaatsje voor haar vrij, in Vlaardingen, voor een salaris van fl. 40,-- in de maand. De toenmalige directrice Lenie Oldhof herinnert zich:

‘Annie Schmidt (wij noemden haar toen Zus, en dat is ze voor alle vrienden uit die tijd gebleven) was in haar bibliotheektijd precies zoals ze als mens - en later in haar werk - was: vriendelijk, bescheiden, belezen, vol dwaze invallen, door haar humor sterk in staat te relativeren, met een scherpe kijk op mensen en toestanden en met de nodige zelfkritiek. We hebben vooral enorm veel gelachen in die tijd. Als de lezers al te gekke vragen stelden of als ze zelf weer eens iets dwaas gezegd had, dook ze even het magazijn in om uit te lachen en kwam daarna met een serieus gezicht weer tevoorschijn.’

In 1936 kwam Annie Schmidt in dienst van de Amsterdamse Nutskinderleeszaal, waar de in bibliotheekkringen bekende Louise M. Boerlage de scepter zwaaide.

‘Nee, ook daar heb ik niet bewust voor gekozen. Zo dol ben ik niet op kinderen. Je dankte de Heer in de hemel dat je een baan had, die zelfs tachtig gulden per maand opleverde. Ik bleek het werk fijn te vinden en heb er ontzettend veel geleerd. Louise Boerlage had heel vooruitstrevende opvattingen, die ze tijdens haar studie in Amerika had ontmoet. 's Zomers richtten we bijvoorbeeld bibliotheekjes in in verschillende parken. Je bracht de boeken echt naar de kinderen toe. In die tijd vond men dat je kinderen van de straat moest houden met iets mooi-literairs of iets pedagogisch-verantwoords.’

Eens - het is al jaren geleden - werd ik uitgenodigd een middag verhalen te vertellen aan kinderen in ‘Ons Huis’ in de Rozenstraat in Amsterdam. Ik nam de uitnodiging met enthousiasme aan en ik stelde me er veel van voor. Ik had toen nog een Pedagogisch Geweten. En dat Pedagogisch Geweten zei mij, dat ik een MOOI verhaal voor deze kinderen moest uitzoeken. Een verhaal Waar Ze Iets Aan Hadden!
En na lang zoeken besloot ik hen De Waterkindertjes te vertellen. Van Kingsley. Het is een mooi poëtisch verhaal, vol licht en donkere nuances en ik stelde me al voor hoe ik met een gevoelige stem zou vertellen over het lieve schoorsteenvegertje.
Toen ik daar stond, voor een zaal van over de honderd Jordaankinderen, die een herrie maakten als een oerwoud vol apen, toen kostte het om te beginnen al veel moeite om hen aan het luisteren te brengen. Ik moest heel lang met een stok op de grond timmeren en ‘Stilte!’ brullen, alvorens ik mijn gevoelige stem kon gaan opzetten. En toen ik het eindelijk deed en over het lieve schoorsteenvegertje begon te praten, toen wilden ze er al dadelijk niets van horen. Ze schopten en trapten en gilden en maakten een ontzagwekkende keet.
‘Als jullie niet ophouden, schei ik uit met vertellen!’ schreeuwde ik.
Ze hielden niet op.
‘Nu schei ik uit met vertellen!’ brulde ik boven alles uit. ‘Gaan jullie maar weg. Ik houd op.’
Even was het stil. Toen zei een klein meisje vooraaan: ‘Dan me cente terug! Ik heb de geldpest niet!’ Het was inderdaad zo dat elk kind twee centen had moeten betalen om erin te komen.
‘Je centen krijg je niet terug!’ donderde ik. ‘Eruit!’ Maar toen begonnen de kinderen, die daar de onrechtvaardigheid van voelden, amok te maken. Ze klommen op het podium, schopten tegen de piano en tegen mijn schenen. Er moest een zaalwachter aan te pas komen, en ettelijke leiders en leidsters en de directrice zelf, en ik kon mij nog juist veilig stellen achter een pilaar voor ze mij aan stukken reten.
Toen alles de zaal uit was, hoorde ik ze morren en joelen. Het was het geluid van het grauw voor de Bastille. Heel stiekem ben ik door een zij-uitgang naar buiten gegaan en met gebogen hoofd ging ik naar huis. Maar ik had een grote les geleerd. Die kinderen hadden gelijk. Ze hadden geld betaald om een mooi verhaal te horen.
Nu was er een juf gekomen met een verhaal dat zij vervelend vonden. Dus weg met de juf! De volgende week ben ik teruggekeerd en heb hun een roversverhaal verteld met veel bloed. Ze waren innig tevreden

[p. 31]

en hebben geluisterd tot het sensationele einde toe. (Uit: Van schuitje varen tot Van Schendel)

‘Het bijzondere van juffrouw Boerlage was dat ze haar lezers ook Dik Trom en Pietje Bell gunde. Boeken moesten leuk en lekker zijn, als het maar geen lorren waren. Strips kwamen er niet in. In alle bibliotheken stonden de boeken toen nog in magazijnen, maar bij ons was er een open uitlening. Het was belangrijk dat kinderen zelf graaiden, vond Boerlage, als ze tenminste eerst hun handen hadden gewassen! Ze kregen ook een grote vrijheid. Ze hoefden niet stil te zijn, mochten hun eigen gang gaan en moesten alleen een beetje rekening met elkaar houden. Als in een gezin. Er kwamen veel volkskinderen, schatjes, maar ze waren arm en vies. De werkloosheid bracht echte, stinkende armoede. Dat hele spul stond buiten voor de deur te wachten en vaak rook je ze al op straat. Vooral op regenachtige dagen, dan gingen de klompen uit en dan kwam de stank hun al vooruit.’

‘In die leeszaal zijn mijn ideeën over kinderen en boeken gevormd, door eindeloos observeren. Lezende kinderen zijn zo boeiend. De manier waarop ze ondanks de vreselijkste herrie totaal in hun boek verdiept zijn, zal mij altijd bijblijven. Ik hield van mijn vak. Er zat een echte schooljuffrouw-kant aan. Ik las veel kinderboeken en vond het dan prettig daar met kinderen over te praten, om iets door te geven van wat ik zelf leuk had gevonden. Eigenlijk deed ik toen precies hetzelfde wat ik later met schrijven ben gaan doen. Naar de kinderen toegaan en zeggen: luister eens naar me, ik heb je zoiets moois te vertellen. Gek, dat bedenk ik nu pas.’

‘Er waren ook vervelende dingen, hoor. Aan catalogiseren had ik de pest. Al dat vreselijke gedoe met punten en komma's. En dan had je nog iets heel moeilijks: de annotatie. In veertig woorden moest je een boek typeren. Dom gepriegel. Ik haatte dat. Maar ja, juffrouw Boerlage was zelf heel pietepeuterig èn ze was kaartengek. We hadden eindeloos veel van die bakkies, waar we steeds weer kopieën voor moesten tikken. Onzin, mompelden wij wel eens, maar inspraak bestond toen nog niet en wat Boerlage zei moest gebeuren. Nooit kon je tegen haar op. Ze was een reuze personality en een egocentrische doordouwster. Je moet bedenken dat het zo'n andere tijd was.

Ze was echt een “meisje Boerlage”, met een Liberty-jurk aan en een zuster die het huishouden deed. Vaak lag ze in haar kamertje op de divan en dan moesten wij voorlezen uit nieuw verschenen kinderboeken. Hou maar op, ik hoor het al, was het vaak na tien bladzijden. Ze schreef ook op die divan. Was eindeloos bezig met het vastleggen van haar ideeën over boekbeoordeling en wilde een heel levenswerk schrijven, geloof ik. Maar dat ging allemaal moeizaam en tobberig. Lees eens voor, zei ze dan. Nee, dat is niet goed. Hoe zou jij dat zeggen? Eigenlijk kon ze dus niet lezen en ook niet schrijven (schaterlach). Maar ze had zoveel liefde voor haar werk en ze was een autoriteit, ook voor buitenstaanders. Die raadpleegden haar in psychologische kwesties, wanneer een kind bijvoorbeeld absoluut niet wilde lezen.

Op haar manier was ze toch ook een soort moederfiguur voor ons. Ik weet nóg wanneer ze jarig was. Vijftien mei. Dan namen we altijd aardbeien voor haar mee, ook al waren die op dat moment niet te betalen.’

In 1940 deed Annie Schmidt de zgn. ‘directeurscursus’, een opleiding voor leidinggevende functionarissen, die werd gegeven aan de Koninlijke Bibliotheek in Den Haag. ‘Dat was nog in de prachtige oude K.B. op het Voorhout. Heerlijk was het om daar te werken, met die schitterende collectie. Vooral over naslagwerken leerde je zoveel. Er gebeurde wel iets vreselijks. Er mocht natuurlijk absoluut niet gerookt worden tussen al die kostbare boeken, maar ik moest nou eenmaal m'n leven lang een sigaret tussen mijn vingers hebben. Toen werd ik betrapt door Greve, een secreet van een man die door iedereen werd gehaat, en ik moest van de cursus af. Ik schreef een smeekschrift naar Brummel en kreeg als straf de opdracht om een bibliografie te maken over haardracht door de eeuwen heen. Wat heb ik daar op gezwoegd: haren vanaf de oude Egyptenaren tot nu. Ik maakte er zelfs een prachtige omslag om heen en had er nog het liefste een lok van mijn eigen haar bij gedaan. Zes weken ben ik weggeweest. Idioot? Het was toch je brood. Je baan hing er van af.’

Annie Moerkercken van der Meulen, een collega en medecursist in Den Haag: ‘Wij werden daar de “juffrouwen directeur” genoemd. 's Ochtends deden we samen de post, aanvragen van bibliotheken uit het land. Zus wist altijd alles. Ze had zo'n geweldige belangstelling, voor wijsbegeerte bijvoorbeeld. Greve was geïrriteerd over haar, waarschijnlijk omdat ze vaak te laat kwam. Hij wilde haar ook voor haar examen laten zakken, maar toen heeft Brummel volgens de verhalen gezegd: ‘Wat moet je dan wel voor iemand zijn om te slagen?’

In november 1941 solliciteert Annie Schmidt naar de functie van leeszaaldirectrice in Vlissingen. Louise Boerlage schrijft een warme aanbevelingsbrief:

‘... Zij heeft zich bij allen in onze Leeszaal zeer bemind weten te maken. Zij is werkzaam en vlug; ze is trouw en heeft vaak getoond op spontane wijze zelfs zeer veel over te hebben voor dit werk, dat haar hart heeft... Naast vele begaafdheden heeft zij de gave uitstekend literair aan te voelen en heeft er bijzonder slag van in een paar woorden het essentiële uit een boek aan de lezer voor de leggen.’ De aanleiding tot de sollicitatie is het ontslag van een joodse collega. Deze weet het nog precies:

‘Boerlage was overvoorzichtig. Die vond dat je je moest houden aan wat de overheid van dat moment voorschreef. Ik moest maar wat achteraf blijven en me niet te veel laten zien. Zus was moedig. We konden altijd bij haar terecht, mijn man en ik, als we bijvoorbeeld een nacht ergens moesten slapen. De avond toen we weggingen zijn we ook nog bij haar geweest. Ik herinner me haar als bescheiden, haast schuchter en reuze behulpzaam. Ik moest eens een radiolezing houden. Dat durfde ik helemaal niet, maar

[p. 32]

Zus hielp me er doorheen. Een van haar aardigste eigenschappen was dat ze over iets akeligs altijd zó kon praten dat het gek werd. Ik weet nog dat ze veel bezig was met gedichten, altijd onzeker wat andere mensen ervan zouden vinden. Zo ging ze eens auditie doen bij Charlotte Köhler, want ze wilde ook wel aan het toneel. Ze las haar gedicht ‘Herinnering’ voor en toen zei Köhler: ‘Je bent geen actrice, maar dat versje is mooi.’

De openbare bibliotheek

Annie Schmidt over de oorlogsjaren:

‘We waren automatisch aangesloten bij de Kultuurkamer en ik vond dat iedereen maar op moest houden met werken. Maar juffrouw Boerlage dacht dat als wij ermee ophielden, de Duitsers het over zouden nemen. Dat standpunt was toen vrij algemeen, ook in bedrijven. Dat is één van de tragedies van de oorlog.

Ik wilde weg uit die stad, naar de provincie, waar je geen S.S. had. De leeszaal had ook steeds minder te bieden. Er kwam niets meer uit en wie werd uitgegeven was fout. Alles was fout, er was geen aardigheid meer aan. En toen kwamen die collega en haar man, met een tandenborstel en een stukje worst. Zij zijn op de trein gestapt en uit mijn leven verdwenen. Het was gruwelijk. Ik hoorde nooit meer iets en dacht dus, die zijn dood. Najaar '44 was Zeeland al bevrijd. De dijken waren gebombardeerd en Walcheren was ondergestroomd. Mijn ouders woonden in Kapellen en éénmaal per week ging ik daar naar toe, op de fiets. Dan moest je bij eb over de Sloedam. Je had maar een paar uur de tijd, dus dat moest je heel precies uitkienen. Zo rijd ik daar een keer en van de andere kant komt mij een vrouwelijke soldaat tegemoet.

En toen dacht ik, zoals die op de fiets zit, dat kan alleen maar Els zijn.

En ze was het. Via Engeland met de Irenebrigade in Vlissingen terecht gekomen. Dat is dus één van de mooiste verhalen uit mijn leven.’

De directrice had wel heimwee naar Amsterdam. Uit een brief aan Louise Boerlage van augustus 1944: ‘Ik hoop dat u ook gauw weer eens in de pen wilt klimmen. Alle nieuws uit Amsterdam, hoe futiel dan ook is me zoo verschrikkelijk welkom, want je zit hier wel erg achteraf, met nooit eens een leeszaalmensch om mee te spreken, alleen maar een paar gehuwde leeszaalmenschen en die gelden niet meer, want die kan het geen steek schelen au fond. Wat zijn wij vrouwen toch een gediertes, hè, die hun vakliefde maar erg gemakkelijk verzaken.’

Verderop in de brief klinkt opeens iets door van de scherp formulerende schrijfster, wanneer het gaat om een assis-

[p. 33]

tente die al vijftien jaar de verpersoonlijkte sleur is en die nu misschien op straat gezet kan worden: ‘Ik zou werkelijk niet zo hardvochtig zijn om iemand weg te willen sturen als het niet was om die arme leeszaal, die er beslist onder lijdt, en ik er bovendien niet van overtuigd was dat ze net zoo gelukkig zal zijn als ze de rest van haar leven kippeveertjes uitzoekt, zwart bij zwart en zoo.’

Annie Schmidt in 1987: ‘Die vrouw was fout, maar dat kon je in zo'n brief natuurlijk niet schrijven.

Ik had het in Vlissingen heel rustig, want alles lag stil. Het was een tijd van dierbare vriendschappen en van veel lezen. Ik moest altijd zo bij zijn, zo cultureel doen.

Toen verscheen er toch niets nieuws, dus kon je eindelijk eens lezen wat er allemaal al was. Gewoon kijken wat er nog in de kast stond. Met een clubje deden we dat, Shaw lezen bijvoorbeeld. Dat zou nu ook heel goed zijn, maar je zou er geen oorlog voor nodig moeten hebben.’

Na de bevrijding blijft ze nog enige tijd in Vlissingen. Ze probeert in Londen materiaal te krijgen voor haar geruïneerde bibliotheek bij de National Book Council: ‘After four years of disgusting German propaganda many people want to read English newspapers, periodicals and books... As for the payment, I don't quite see now how that could be arranged, but perhaps you could suggest a solution.’

Ze ijvert bij de Gemeente voor een kinderleeszaal: ‘... een plaats waar aan kinderen in een rustige omgeving onder deskundige leiding gelegenheid wordt gegeven tot het lezen van goede lectuur.’

Het meest curieuze verzoek dateert van 26 juli 1945, is gericht aan het Rijksbureau voor de Grafische Industrie in Den Bosch en heeft haast iets weg van een cabarettekst: ‘... In mijn schrijven van 16 Mei verzocht ik u om vergunning tot aankoop van 1 bus stijfsel voor ons leeszaalbedrijf en onze huisbinderij. In uw antwoord van 24 Mei gaf u ons te kennen dat wij, zodra u ons iets positiefs kon meedelen, bericht van u zouden ontvangen. Onze stijfselpositie is echter op dit moment zoo door en door hopeloos dat ik mij nog eens tot u wend met het verzoek ons zoo enigszins mogelijk een weg te wijzen waarlangs wij dit artikel kunnen betrekken. Ons leeszaalwerk wordt practisch onmogelijk zonder dat wij over stijfsel beschikking hebben.’

In 1946 keert Annie Schmidt terug naar Amsterdam, waar ze gaat werken op de documentatie-afdeling van Het Parool. Een veertienjarige bibliotheekcarrière is ten einde, een schrijverschap vangt aan.

‘Bij een krant wordt er voortdurend aan je getrokken: zou je niet eens zus of wil je niet eens zo proberen. In een bibliotheek is al zoveel geschrevens om je heen. Toen is het nooit in me opgekomen dat ik daar nog iets aan toe zou moeten voegen!’