Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 40]

James Brockway
De littekens die niet willen helen
Het werk van Paul Bailey

Gabriel's Lament is de zesde - en verreweg de langste - ro man van Paul Bailey, die verscheen na een stilte van zes jaar, die slechts werd onderbroken door een biografisch boek, An English Madam - the life and work of Cynthia Payne, over de keurigste bordeelhoudster van Londen.

De verschijningsdata en omvang van zijn romans zijn niet zonder betekenis. Zij wijzen op een intelligent en voorzichtig gekoesterd talent, waarvan de produkten zowel in literair als psychologisch opzicht keurig afgewerkte romans zijn, waarin alles in elkaar past, zonder echter de indruk achter te laten dat de roman volgens een precies uitgewerkt plan is geschreven. Nee, de romans komen zeer natuurlijk ove,r vooral door de dialoog die in Baileys boeken van belang is als verhalend element, maar ook bij het portretteren van de personages.

Wat Gabriel's Lament betreft, zou men zelfs kunnen zeggen, dat deze nogal lange roman bijna geheel uit een steeds weer hervatte dialoog tussen vader en zoon bestaat, met andere scènes en figuren slechts als voegmiddel; ook, dat het grootscheepse portret à la Dickens van de vader van Gabriel - Oswald Harvey - nagenoeg uitsluitend is opgebouwd uit woorden van dubieuze waarheid, die uit de maar weinig dichtgehouden mond van deze eigenzinnige weetal vloeien. Dit is een overdrijving - maar hierdoor wordt wel de indruk aangegeven die bij de lezer achterblijft nadat hij Baileys roman heeft gelezen. Het portret van de vader lijkt me zelfs de raison d'être van het boek - een portret dat tegelijkertijd een afrekening is. Een afrekening met het verleden, zoals zoveel in Baileys somber-humoristische maar eigenlijk tragische oeuvre.

Deze kenmerken - intelligentie, een coherente structuur, een buitengewone gave om levende dialoog te schrijven (Bailey is als toneelspeler begonnen) zijn echter niet alles wat deze auteur heeft te bieden en ook niet voldoende, om te verklaren, waarom aan hem de Somerset Maughamprijs en een Arts Councilbeurs voor zijn eerste roman At the Jerusalem werden toegekend, en waarom hij ook zowel de E.M. Forster Award als de George Orwell Award (beide, zoals ook die van Maugham, klinkende namen) heeft ontvangen en thans een hoog gewaardeerd recensent is. Naast zijn technische bekwaamheid heeft Bailey direct al blijk gegeven van veel inzicht in de menselijke psyche, waarmee hij diep doordringt tot de bronnen van de menselijke emoties en in het bijzonder van psychisch lijden, van geestelijke pijn, vooral die wordt veroorzaakt door intermenselijke relaties. Reeds over zijn eerste roman werd door de criticus Irving Wardle geschreven: ‘It extends human sympathy beyond the point where it normally stops.’ In die roman beschreef Bailey met een verbluffend begrip de geest en gedachtenwereld van een intelligente oude dame, die met een aantal eenvoudige ouwe vrouwtjes in een bejaardentehuis is gestopt, waar zij, omdat zij weigert zich aan de heersende sfeer van jolig infantilisme aan te passen, voor gek wordt verklaard.

In Trespasses volgt hij het pijnlijke regeneratieproces van een jonge weduwnaar, wiens jonge vrouw (hij is ‘anders’) door zijn onverschilligheid tot zelfmoord is gedreven.

In A Distant Likeness geeft hij een uit ontelbare kleine stukjes bestaand portret van een detective die langzaam tot de ontdekking komt, dat hij dezelfde trekken toont als de misdadiger die hij achtervolgt.

In Old Soldiers wordt de lezer geconfronteerd met het gevoelsleven van twee oude veteranen uit de Eerste Wereldoorlog. Het zijn twee mannen van zeer verschillende aardde ene keurig en teruggetrokken, de andere een verstoorde schelm, die verschillende vermommingen heeft - maar die gemeen hebben, dat ze de psychische wonden nog dragen, die ze in de loopgraven hebben opgelopen. Tussen dit tweetal uiteenlopende types groeit een eigenaardige vriendschap totdat de dood alles, ook hun lijden, oplost. Wat, naast het technische vernuft waarmee alles wordt overgebracht in deze vier korte boeken, verbluft is het gevoel en kennis van zaken betreffende de intiemste problemen van verschillende soorten mensen die Bailey toont en die men nauwelijks bij zo'n betrekkelijk jonge auteur voor mogelijk zou houden. Deze mensen kunnen oude vrouwen, oude soldaten, een detective, een landloper, een jonge weduwnaar, een oude weduwnaar, een deserteur, een vijfderangs toneelspeler zijn.

Vooral in deze vier romans (de andere twee, waaronder de nieuwste zijn anders van karakter, picaresker en autobiografischer) kan Bailey door zijn techniek het de lezer soms vrij moeilijk maken, daar aanwijzingen, beschrijvingen, verklaringen zijn weggelaten, zodat de lezer zich zonder wegwijzers in het brein van een ander bevindt en zelf de weg moet vinden. Reeds in At the Jerusalem, een relaas dat betrekkelijk eenvoudig is vergeleken met de daarop volgende romans, voert hij de lezer in de gedachtenwereld van zijn hoofdfiguur Faith Gadny door op te schrijven wat in haar hoofd aan de gang is. Hierdoor worden dialoog met onuitgesproken gedachten en beelden en stemmen uit het verleden door elkaar gemengd. Dat is niet alles: ook gedachten en stemmen van anderen zowel uit het heden als uit het verleden komen in haar hoofd voor. Een systeem van leestekens geeft aan wat bedoeld wordt, maar

[p. 41]

hoe consequent dit ook mag zijn doorgevoerd, het is niet altijd gemakkelijk uit deze personages te komen. Er moet worden toegegeven dat het beeld dat Bailey op deze manier schept met de werkelijkheid betreffende de activiteiten van het menselijk brein overeenkomt, zodat zijn prestatie merkwaardig mag worden genoemd. Bovendien zorgen de menselijkheid van het gegeven en de fijngevoeligheid waarmee het wordt overgebracht ervoor, dat de lezer het relaas gespannen volgt.

Paul Bailey

In Trespasses - een diep tragisch boek - past Bailey een mozaïektechniek toe, waardoor een stel soms heel korte passages - elk met een titel - hoe langer hoe beter een begrijpelijk patroon vormt. Passages die over de jongensjaren van de hoofdfiguur Ralph Hicks gaan krijgen de titel ‘Boy’, passages over zijn overleden jonge vrouw ‘Her’, passages over hen beiden ‘Us’, terwijl nog andere zijn ingeleid met ‘Before’, ‘After’, ‘Warm’, ‘Cold’, totdat een passage van maar twee en een halve regel lang helemaal aan het eind staat, die als titel ‘Man’ heeft. De onvolwassene, die zijn jonge vrouw tot zelfmoord had gedreven, heeft eindelijk ‘alles op een rijtje gezet’ en nu kan de lezer het patroon van zijn leven uit al de stukken die het mozaïek vormen, zien en begrijpen. Op de allerlaatste bladzijde maakt de ik-figuur een wandeling in het gezelschap van zijn psycholoog. Zij lopen door de tuin van de inrichting waar hij is verpleegd en wij lezen het volgende:

We entered another building.
‘Look in there,’ he said. I stood beside him in the doorway. I saw a girl with wires attached to her head. ‘Shock treatment.’
He invited me to look again and again. Blank faces. Dead eyes and open mouths. A man of seventy skipping, a woman with a dummy between her lips. A long ward of idiots laughing and dribbling.
My fellow ruins. My fellows.
I walked back to this room alone. 1 wept.

Deze passage laat zien, hoe Bailey een intens tragische situatie met heel korte, bijna los van elkaar staande zinnen en met uiterst eenvoudige taal en zinsbouw, impressionistisch schildert, waardoor de lezer alles met veel grotere intensiteit beleeft.

In A Distant Likeness, en alweer in de latere roman Old Soldiers, is de mozaïektechniek nog verder gevoerd en de impressies - beelden, vlaagjes conversatie - zijn hier nog korter en cryptischer, vooral in A Distant Likeness.

In de nieuwe roman, waarvan de roman Peter Smart's Confessions uit 1977 in zekere zin een voorloper was, zijn dezelfde facetten weer te vinden - in het bijzonder een uitgebreid en zeer doeltreffend hanteren van dialoog. Hier echter is het bereik veel groter. Er is expansie, ook in de zin van meer speelruimte maken voor Bailey's humor, die van het begin af wel aanwezig was, maar in de andere romans minder uitbundig. Zijn humor kán uitbundig worden en is meer dan eens van Rabelaisiaanse aard. Al heeft hij zich veel op geestestoestanden geconcentreerd, Bailey heeft nooit geschroomd over de natuurlijke functies van het lichaam te schrijven, en ook plaats in zijn romans te bieden voor pittoreske vulgariteit - de vulgariteit van gewone, niet al te correcte of nette mensen.

Wat in Gabriel's Lament hetzelfde is gebleven, is de basis waarop alles rust, of de bron waaruit alles vloeit, en die is de vader-moeder-zoon-relatie, de kinderjaren van zijn hoofdfiguren, waaruit zoveel van wat hen later overkomt, te verklaren is.

In Gabriel's Lament worden de problemen van de hoofdfiguur, de zoon, nu echter als het ware in de schaduw gesteld door de bijna geobsedeerde wijze waarop Bailey zich heeft toegespitst, een groot portret van de onmogelijke vader, Oswald Harvey, te schilderen. Het is alsof de auteur zijn veelbewonderde meester, Charles Dickens, heeft willen evenaren, of zelfs overtreffen.

Gabriels klaaglied spruit voort uit het verdwijnen, toen hij nog een jongen was, van zijn geliefde moeder. Over dit verdwijnen liegt de driemaal getrouwde vader tegen zijn zoon, de jongen in de waan latend, dat de moeder iedere dag kan terugkomen. Zo pathologisch wordt het gemis, dat Gabriel als jongeman zich in zijn kamer terugtrekt en daar zijn moeders japon aantrekt.

Stupide, zelfgenoegzaam (vooral nadat hij een fortuin heeft geërfd en het huis ‘Blenheim’ betrekt), dwarskoppig, met een hoofd vol idiote ideeën over het leven, die hij al-

[p. 42]

door probeert door middel van een reeks ‘leerstukken’ ook in het hoofd van zijn gedweeë zoon te stampen, domineert Oswald Harvey de nieuwe roman zozeer, dat wat zijn zoon in het leven overkomt nooit de volle belangstelling van de lezer krijgt.

Zelfs als Gabriel een boek schrijft - een prestatie waarop de vader slechts spottend reageert - en later naar Amerika vertrekt, waar men episoden uit zijn boek wil verfilmen - heeft men de neiging dit alles als maar bijzaak te zien. En dit blijft zo, zelfs als Bailey in de latere passages van de roman op een briljante manier portretten van enkele Amerikaanse academici schetst, wat hij ook weer grotendeels door de dialoog bewerkstelligt.

Ook de onthullingen aan het eind, als Gabriel na de dood van zijn vader de waarheid over zijn moeder en haar verdwijnen verneemt, maken te weinig indruk op de lezer. Die had al lang zoiets verwacht en de pijn die Gabriel voelt, voelt hij niet. Na driehonderd pagina's hoofdzakelijk aan de vader gewijd, kan de lezer dit niet meer opbrengen.

De nieuwe roman begint zo:

I came to grief late in life - when I was forty, in Minnesota. The distress I almost failed to bear during the long nights of that hot summer was my legacy, I suppose. There are times, even now, I consider it my rightful inheritance.
‘I'm leaving you something,’ my father announced, from what I hoped would be his death-bed.

Die woorden ‘grief’, ‘distress’, ‘legacy’, ‘inheritance’, helemaal aan het begin van de roman laten terstond zien, dat de auteur ook hier bezig zal zijn in wat ik naar ik meen terecht de ‘Bailey-traditie’ mag noemen. Een paar regels voor het eind van zijn eerste roman, vraagt de hoofdfiguur Faith Gadny aan haar stiefzoon: ‘Have you forgiven your father?’ en dertien jaar later begint het verhaal van Old Soldiers met de woorden: ‘Too sick with grief for tears, Victor Harker arrived in London smiling.’ In de eerste regels van A Distant Likeness leest men dit: ‘There was no wife in his bed, no Pamela, no warmth. That sheet, tangled now, might have been his shroud: he had dreamed of dying. No mourners followed the cart along the road.’ Op de eerste pagina van Trespasses wordt men met dit geconfronteerd:

She had been dead some weeks. Mrs Dinsdale complained - the state of her bathroom due to all that blood. People who disposed of themselves, she told me, were as inconsiderate as they were wicked. If wicked was putting it too strong, perhaps unnatural was nearer the mark. My wife had gone against nature.

En toch zijn de romans van Bailey nooit akelig. De wijze waarop hij als romanschrijver de verdrietigste situaties in het leven in het oog durft te kijken heeft integendeel een positieve uitwerking.

Die woorden over Victor Harker, de oude veteraan in Old Soldiers: ‘Too sick with grief for tears, Victor Harker arrived in London smiling’, zou men ook op de jonge Gabriel kunnen betrekken. Want, een verdwenen moeder en een onuitstaanbare, liefdeloze vader (die in bijna alles een bespottelijke bedrieger blijkt te zijn) ten spijt, Gabriel probeert - door voor anderen steeds vriendelijk te zijn - toch iets van zijn ‘inheritance’ te maken, al draagt hij, zoals al Bailey's hoofdfiguren en daarbij ook verschillende bijfiguren, ‘littekens die niet willen helen’.

Om het beeld van dit romanoeuvre verder wat uitte diepen en ook om geen al te sombere induk achter te laten, nog een paar woorden over een van de interessantste bijfiguren in de nieuwe roman.

Naast de figuur van de vader is er die van de intelligente tante van Gabriel, Kathleen Di Salvo, die met een Italiaan trouwde en die naast vegetariër ook een volgeling van de Zweedse christelijke filosoof Emanuel Swedenborg is. Als gevolg hiervan wordt deze gevoelige vrouw natuurlijk door de vader als ‘gek’ gezien. Hij noemt haar steeds ‘Swedie’, wat ook ‘koolraap’ betekenen kan.

Zo'n figuur en haar gelukkige, positieve relatie met haar jonge neef doen onvermijdelijk denken aan Betsy Trotwood, de tante bij wie de jonge David Copperfield een toevlucht zoekt in Dickens' grootste roman; ook aan de relatie tussen de jonge Pip, de protagonist van Dickens' Great Expectations, en de eigenaardige Miss Havirsham. Het is juist en gezond dat zulke figuren uit de traditie hun afstammelingen in de hedendaagse literatuur hebben. Al verdwijnt zij te vroeg uit het boek, ‘Swedie’ vervult een belangrijke rol in Bailey's roman, daar zij het begrip en de liefde voor de jonge Gabriel opbrengt, die hij van zijn vader moet missen. Die liefde toont zij in haar laatste brief aan haar neef, waarin zij met wat zij zelf ‘arrogant interference’ noemt, hem wat gezonde raad geeft. Zij schrijft:

I hate to think of you living on the outside of things, as you seem to be at the moment. The periphery, my love, is no place for a young man with your gifts: no place at all. You must make a move towards the centre. You will find it warmer there.
Let me explain myself. You strike me, Starch-angel, as a commentator rather than a participant.

Misschien dat er iets autobiografisch in die woorden schuilt. Zij geven in ieder geval een accuraat beeld van de kunstenaar. En de neuroot.

Paul Bailey: Gabriel's Lament. Jonathan Cape, Londen, 1986. 42,50.