Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 10]

Beatrijs Ritsema
Niets te verliezen en toch bang
Een analyse na de derde lezing

Tussen de eerste en derde keer dat ik Niets te verliezen en toch bang las, liggen acht jaar en het verbaasde me bij de laatste herlezing hoeveel afstandelijker en beschouwender het boek was dan zoals het in mijn herinnering zat. Die herinnering betrof de tweede keer dat ik het las - ergens halverwege die acht jaar - toen ik me in vergelijkbare treurige verlatingsomstandigheden bevond en het ter hand nam om er troost uit te putten. De tranen die ik toen onder het lezen vergoot, moeten achteraf gezien eerder op het conto van zelfmedelijden gestort worden dan op uitgesproken sentimentele kwaliteiten van de tekst. Hoe delicaat ook het onderwerp, het boek is geen tearjerker. Integendeel, het is over het geheel genomen zelfs tamelijk ingehouden en vooral rationeel, gegeven de afgronden waar Renate Rubinstein af en toe een glimpje van laat doorschemeren.

Het is vreemd dat ik met het boek als veel rauwer en persoonlijker herinner dan het nu blijkt te zijn. Een passage bijvoorbeeld als die over het leeg laten lopen van fietsbanden van haar ex-echtgenoot besloeg maar één terloopse alinea, niet in de verhouding met de indruk die hij eerder op mij had gemaakt. Ook het verhaal over de jodensterren, die ze bij wijze van wrekend stempel met balpen op de tijdschriften kalkte die naar het nieuwe adres van de echtgenoot doorgestuurd moesten worden, had ik in mijn hoofd als een wel heel gewaagde ontboezeming. Dat iemand dat zomaar over zichzelf durfde op te schrijven! Bij alle tijdschriftartikelen, interviews en andere persoonlijke getuigenissen van vrouwen over de onderwerpen jaloezie en wraak, die sindsdien in al hun niets-verzwijgend exhibitionisme mijn oog hebben bereikt, steken deze twee episodes inderdaad nogal tam af, maar desondanks is de subtiliteit ervan veelzeggend genoeg. Zo worden de grenzen van de gêne ongemerkt opgeschoven naar een onverteerbaar niveau van intimiteit, maar gelukkig geldt dat niet voor dit boek over echtscheiding, dat zonder valse tranen of gekrulde tenen door vele volgende generaties gelezen kan worden.

Die onderkoeldheid (die mij eigenlijk pas bij derde lezing als zodanig opviel) is waarschijnlijk de kwaliteit, die het boek tot een klassieker maakt. Het onderwerp echtscheiding - of beter, in de steek gelaten worden - is aangrijpend. Toch leent het zich niet goed voor een al te emotioneel relaas, omdat de emoties die het uit elkaar gaan met zich meebrengt, niet zuiver genoeg zijn. Zelf schrijft Renate Rubinstein hierover: ‘Wat in zo'n ziel ontstaat is de complete chaos, desoriëntatie, poging tot zelfbehoud door ontkenning van de situatie, etcetera etcetera. Verdriet zonder woede zou gaver zijn, woede zonder verdriet zou je bevrijden, maar de combinatie is zo fnuikend dat je jezelf opvreet.’ Het is waar: de vicieuze cirkel die in elementaire vorm neerkomt op de kwellende vraag hoe je zo kunt treuren over iemand die je willens en wetens zo'n pijn heeft gedaan, leidt tot weinig verheffends. Het gependel tussen woede en verdriet is vooral verlammend; met geen van de twee kom je een stap verder in het vervullen van je enige verlangen: herstel van de status quo van voordat het misliep. De weduwe of weduwnaar heeft het wat dat betreft makkelijker dan de aan de dijk gezette persoon. Verdriet om iemands dood is zuiver en gaat niet gepaard met aantasting van het gevoel van eigenwaarde. Tegen een twintigjarige kun je nog zeggen ‘kop op, er zwemmen zoveel andere vissen in de zee’, maar hoe ouder iemand wordt, hoe misplaatster zo'n opmerking.

Echtscheiding is iets waar nooit eerder in de geschiedenis zo veel mensen mee te maken hebben gehad; toch gaan bijna alle romans waarin het onderwerp een rol speelt niet zozeer over de scheiding zelf en de emotionele chaos die daar het directe gevolg van is, als wel over de pogingen om weer overeind te krabbelen door het aangaan van nieuwe verhoudingen. Begrijpelijk, want dat is veel dynamischer en geeft meer mogelijkheden tot ontwikkeling van de handeling. Bij nieuwe verhoudingen gebeuren er dingen: vreugde, verdriet, misverstanden, spanning. Bij echtscheiding ligt de handeling plat en draait de verlatene doods rond in zijn sombere gedachtenkring.

Als uitzondering - een roman die louter en alleen over de afwikkeling van een echtscheiding gaat - schiet me nu The Life and Loves of a She-Devil van Fay Weldon te binnen, maar daarin wordt dan ook op niet mis te verstane wijze wraak genomen. Zo grotesk zijn de acties die de in de steek gelaten vrouw onderneemt, dat het verhaal pastische-achtige proporties aanneemt en daardoor de raakpunten met de werkelijkheid verliest.

Daadwerkelijk tot wraak overgaan is ook eigenlijk een beetje belachelijk. Bij een huis-, tuin- en keukenscheiding kan er al nauwelijk meer een schuldige aangewezen worden (niet voor niets is het begrip ‘schuld’ geschrapt uit de juridische formaliteiten rondom de afwikkeling), al is er in de meeste gevallen wel sprake van één van de twee echtelieden die, zoals dat heet, ‘een ander heeft’. Die komt in principe wel in aanmerking voor de rol van schuldige. Het vervelende is alleen dat hij (of zij) in het algemeen die nieuwe verhouding niet is aangegaan met de uitgesproken bedoeling om de ander te pesten. Ondanks alles is de pijn van de bedrogene een bijkomend effect, waar de schuldi-

[p. 11]

ge zich ook heel schuldig over kan voelen, zonder dat dat noodzakelijk leidt tot een terugkeer naar vroeger toen alles nog goed was.

In de liefde, zoals die tegenwoordig in de praktijk wordt gebracht, heerst nu eenmaal het primaat van de vrijwilligheid. Als iemand niet uit zichzelf bij je wil blijven, kun je hem wel onder druk zetten en moreel chanteren met mogelijk gunstig effect, echt gebaat ben je er niet mee, want afgedwongen liefde uit medelijden of schuldgevoel heeft niet zo veel om het lijf. Een wraakactie, ondernomen om de ander tot inkeer te brengen, zal dan ook nooit iets opleveren. De tegenpartij zal zich er ofwel nog schuldiger door gaan voelen (een geestesgesteldheid die eerder leidt tot nog harder maken dat je wegkomt dat tot reconciliatie), ofwel zal hij versterkt worden in zijn idee dat het goed is dat er een eind aan de hele verhouding is gekomen (met zo'n gemeen kreng valt toch niets te beginnen, dat blijkt maar weer).

Tussen wraakacties en het proberen terug te winnen van de verloren geliefde ligt een dunne scheidslijn; voor het object is het verschil vaak nauwelijks waarneembaar. Een steen door de ruiten is vervelend, maar op een huilerige brief vol liefdesbetuigingen zit hij evenmin te wachten. Met elke actie maakt de verlatene het nog erger - het enige wat er goedbeschouwd op zit is met geheven hoofd je ziel in lijdzaamheid te betrachten. Dat is het gruwelijke van zo'n scheiding: het paralyseert de verlatene aan alle kanten. Het hele gedachtenleven wordt erdoor in beslag genomen en men heeft geen opzicht op ontsnapping uit de tredmolen waar men in terecht is gekomen.

illustratie Fred Geven

‘Natuurlijk gaat alles op den duur over,’ schrijft Renate Rubinstein ergens - het is alleen zo'n schrale troost als je in diepe wanhoop verkeert. De eerste impuls - om je verdriet te delen met degene die je het meest na staat - moet elke keer met kracht onderdrukt worden. En afgezien daarvan wordt de hel ‘continue conversatie’, die het huwelijk eigenlijk is (‘Weet jij waar die kleine grijze koffer is?’, ‘moet je horen wie ik vandaag op straat tegenkwam’), abrupt afgebroken met het voorgoed dichttrekken van de deur.

De adviezen van de mensen bij wie ze haar nood klaagde vielen uiteen in twee categorieën: begin een nieuw leven (nooit meer met hem spreken, slot op de deur veranderen, enz.) en geduld hebben en rustig afwachten tot hij terugkomt. Tot haar verwondering zei niemand: ‘Weet je wat jij moet doen, jij gaat hele mooie stukjes in de krant maken waarmee je naar hem terugschrijft.’ Toch heeft ze juist voor deze tactiek gekozen. Het werkte niet, wat iedereen niet meer dan logisch vond, behalve zijzelf: ‘ik sta er nog steeds versteld van dat het geschreven woord niet machtiger is. Maar ik heb ook altijd gedacht dat de slavernij opgeheven werd omdat de regering van Amerika De hut van oom Tom gelezen had.

Haar motieven om hierover te schrijven bleken achteraf dus sterk irrationeel gekleurd; het is onbegrijpelijk dat ze echt geloofde, dat ze hem op die manier terug kon winnen - hij wist tenslotte al tien jaar lang dat ze prachtig kon schrijven; dat soort dingen staat los van de liefde.

Het is ook een reactie die meer tot de traditioneel mannelijke patronen behoort dan tot de vrouwelijke. Het zijn de mannen die zich het vuur uit de sloffen lopen om de liefde

[p. 12]

van een vrouw (terug) te winnen. Tot hun standaardtechnieken behoort de zelfexhibitie: laten zien hoe geweldig ze zijn. Vrouwen doen dat minder snel. De argeloze vanzelfsprekendheid waarmee Renate Rubinstein het over deze boeg gooit en hem wil laten zien hoe goed ze is, is een van de dingen die me zeer aanspreken in dit boek, al is het een volstrekt onzinnige tactiek. Maar het duidt op een aangenaam vechtlustig temperament.

Het hele boek heeft trouwens een toon van stevigheid. Hoewel ze niet schroomt om over haar zwakheden uit te weiden (angsten waardoor ze besprongen wordt, algehele uitzichtloosheid, psychiaterbezoek), krijg je nergens de indruk dat ze bezig is er aan onderdoor te gaan. Hier zal ongetwijfeld toe bijgedragen hebben dat ze erover heeft kunnen schrijven. Werken is, zoals ze zelf ook schrijft ‘de beste tranquillizer’. Beter dan alcohol, drugs of therapie. Wat dat betreft kwam het goed uit dat haar manier om in haar levensonderhoud te voorzien bestond uit het schrijven van stukjes voor Vrij Nederland. Zo kon ze haar onvermogen om zich met iets anders dan haar scheiding bezig te houden mooi inpassen in datgene wat toch gedaan moest worden (haar column in de krant). Omdat ze het verder in die stukjes niet kon laten bij rauwe gevoelsuitstortingen alleen - dat is haar stijl niet - was het noodzakelijk om er een flinke hoeveelheid reflectie aan toe te voegen. Ten dele zit dat in de stukken die later, van een grotere afstand, geschreven zijn, maar ook in de vroege stukken is dat aspect in ruime mate vertegenwoordigd.

Reflectie, het jezelf vragen stellen en antwoorden formuleren die verder gaan dan de momentane gevoelens, is zozeer haar tweede natuur, dat elk afzonderlijk stukje de glans van het doordachte krijgt. Primaire gevoelsontladingen lezen vaak lekker weg, omdat er een appèl gedaan wordt op de belangstelling van de lezer voor allerhande intimiteiten. Gewoonlijk voelt men dan echter geen behoefte meer de tekst later nog eens op te slaan.

In Niets te verliezen en toch bang vormen de intimiteiten geen hoofdmoot maar een beginpunt voor beschouwingen van een meer algemeen karakter, waar bijna altijd wel een originele gedachte in is verwerkt. Om die reden en ook door de superieure schrijfstijl is dit boek van Renate Rubinstein een klassieker in de ware zin des woords.