Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 7]

M. Brands
‘Soms denk ik wel eens...’
Renate Rubinsteins onpolitieke gedachten over politiek

Politiek is meestal een verwarrende zaak. Mag dat al gelden voor de nog betrekkelijk overzichtelijke politiek van ons kikkerlandje, de grote wereldpolitiek is voor de meeste Nederlanders zo ondoorgrondelijk, dat zij gelijkenis begint te vertonen met het Opperwezen.

Maar in die verwarring der verknipte perspectieven is er gelukkig nog één die daaraan niet of minder meedoet: een stoorzender die minder bijziend in de tijd is en die zich nog wel degelijk herinnert wat we een jaar geleden geacht werden een ramp of een geluk te vinden. En dat oordeel van vorig jaar ook nog vergelijkt met wat we er volgens de media nu weer van moeten vinden.

Zo'n dwarsligger moet vooral niet in de pas willen lopen, moet ‘unzeitgemäss’ zijn en vooral een sterke reuk hebben voor al wat voos is, een onafhankelijk oordeelsvermogen bezitten en in staat zijn spits te formuleren. Er is vooral ook een sterke intuïtie nodig om er achter te komen, waarom zovelen iets willen geloven, in welke behoefte dat geloof voorziet.

De tragiek van de meeste columnisten is dat de voorraad van doordachte oordelen beperkt blijkt te zijn. Die beperking leidt ertoe dat deze meningsvormers zich week na week moeten overschreeuwen om maar interessant te blijven voor hun lezers. Zo zijn ons, lezers, vanwege deze beroepskwaal heel wat nep-meningen opgedrongen, soms zelfs leidend tot collectieve hysterie. Dit alles komt de geestelijke gezondheid van ons volk maar zelden ten goede.

Het zijn vooral de momenten van deze redeloze massagolven waarop Renate Rubinstein in grote actie komt. (Staan haar initialen ook niet voor de koningin onder de vehikels, die zich door mode nooit de wet laat voorschrijven?)

Renate Rubinstein is een dwarsligger. Als de reisgids aanbeveelt links te kijken, zal zij van weeromstuit zeker even naar rechts kijken. Contramine, tegendraadsheid: het zijn termen die vaak voor haar columns gebruikt zijn. Maar het is geen tegenspreken omwille van het tegenspreken. Het zijn de halve en versimpelde waarheden die in brede kring geloofd blijken te worden.

Dat geldt uiteraard niet alleen voor de politiek. Het kan net zo goed over kwesties van mooi en lelijk, goed en kwaad, redelijk en onredelijk gaan. Er zijn eigenlijk maar weinig terreinen waarop zij zich niet heeft begeven en waarop zij niet die sceptische zin heeft uitgesproken: ‘Soms denk ik wel eens...’

Het ligt ook in het geheel niet voor de hand dat Renate Rubinstein over politiek schrijft. Haar uitgangspunten zijn namelijk door en door onpolitiek. Zij schrijft hoogstens ‘unpolitische Betrachtungen über Politik’. Zij heeft weinig interesse voor het politieke handwerk van politieke aanhang te vergaren voor een programma, compromissen, coalities, timing, e.d. Raison d'état-argumenten vinden in het algemeen weinig gehoor bij Renate Rubinstein. Vraag haar ook niet naar de ins en outs van onze constitutionele monarchie of van de ‘checks and balances’ van de Amerikaanse staatsinrichting. Voor dat soort kwesties heeft ze genoeg vrienden die het haar willen uitleggen. Nee, haar kracht ligt er veeleer in om in kort bestek een ingewikkeld politiek kaartenhuisje met één duwtje omver te kieperen. Zij is er een meester in om de Grote Waarheid te ontmaskeren door erop te wijzen dat enige details niet kloppen, aan te tonen dat hier geen rechte weg bewandeld wordt, maar een slalom wordt uitgevoerd. Politici die veel woorden gebruiken om niet te hoeven zeggen wat zij werkelijk bedoelen, zijn eveneens voor haar geliefde objecten. Het echte venijn komt echter pas uit haar pen wanneer dubieuze zaken goedgepraat worden met termen als bestwil, historische noodzaak, het kleinste kwaad, het doel heiligt de middelen, e.d.

In die categorie hoort ook de uitspraak thuis ‘het kan niet erger (worden)’, terwijl de hele geschiedenis erop uit schijnt te zijn dat het steeds nog erger kan. Met al deze nep-termen en drogredenen worden gelovigen, de ‘true believers’ bij de neus genomen. Renate Rubinstein is wat dit betreft de ‘true unbeliever’: ik trap daar niet in. Voor haar begint het grote kwaad vaak al in kwesties van woordkeus.

Taal wordt zelden gebruikt voor onthulling, zeker niet in de zogenaamde onthullingsjournalistiek. Daarom is het ook goed dat zij uitgerekend in Vrij Nederland schrijft. Dat zijn geen thuiswedstrijden. Hoe vaak overkomt het ons niet, ook in dat blad, dat het ongelooflijke ons als vanzelfsprekend wordt voorgeschoteld? In dat soort omstandigheden heb ik Rubinsteins aanwezigheid als een beschermende garantie beschouwd. Het is alsof men in een gezelschap verkeert waar wordt betoogd dat de ronde tafel waaraan wij zitten, toch eigenlijk of in laatste instantie rechthoekig is. Als deze gedachte onomwonden gepresenteerd zou zijn, zou niemand erin getrapt zijn, maar met een beetje ingewikkeld ideologisch verhaal gebeurt dat wel. Het is dan een veilige gedachte dat er tenminste één lid zal zijn die zich die ronde tafel niet recht laat praten.

Renate Rubinstein heeft in de loop der jaren haar eigen eregalerij van misleiders gevormd over wie zij graag haar fiolen van afkeer uitstort. Ik heb nooit zulke erge vijanden gehad, dat ik hun haar toom heb durven toewensen. Op

[p. 8]

die eregalerij nemen ‘hinaus-mit-uns figuren’, lijdend aan onderwerpingsgedrag naast paniekzaaiers een prominente plaats in. Zij worden omringd door goedpraters, vredesbewegers die o zo goed weten wat goed is voor onze veiligheid, en al die -isten die terwille van hun (bevrijdings)ideologie de werkelijkheid geweld aandoen en daarmee hun aanhang voor de gek houden. Vooral zij die op valse collectieve sentimenten spelen kunnen rekenen op haar vaste aandacht. Zo vroeg zij zich tijdens de angstgolf van 1981 af waarom de Nederlandse kerken zo gek op paniek waren. Zij voegde eraan toe dat de synagogen niet meededen. Die hebben immers wel een geheugen?

illustratie Fred Geven

Renate Rubinstein heeft een röntgen-blik waarmee zij makkelijk door de nep-gevels van Potemkin-dorpen heenkijkt. In sprookjesland gedraagt zij zich zeer sceptisch, zonder dat zij trouwens zelf het geloof in sprookjes geheel heeft opgegeven. Zij heeft de pest aan cynisme, zoals ik uit eigen ervaring weet. Eind jaren zeventig zag zij bijvoorbeeld veel meer in de Camp David-accoorden dan er volgens mij in zat.

Want dat is het eigenaardige van Renate Rubinstein, zij combineert een opmerkelijke argeloosheid, soms zelfs bevlogenheid, met een sterk vermogen om dubbele bodems te ontdekken, een sterke neiging tot demystificatie. Zij bezit een sterke detector voor dissonante informatie. ‘Ik besta, vrienden hebben het mij vaak gezegd, uit een mengsel van goedgelovigheid en achterdocht, dat ze wel eens verwarrend vinden. Ze hebben geen idee hoezeer het mij verwart,’ schreef Renate Rubinstein in Twee eendjes.

De grote raadselen der geschiedenis laat zij zich in ieder geval niet door goedkope antwoorden ontnemen. Waarom werden de spoorlijnen naar Auschwitz in al die jaren niet gebombardeerd? Waarom kunnen grote moordpartijen vaak zo lang rekenen op veel begrip van uitgerekend intellectuelen of van hen die daarvoor doorgaan? De verwondering heeft zij niet afgeleerd.

Renate Rubinstein is op haar best in stukken waarin zij kan aantonen dat hoofd - en bijzaken door elkaar gehaald zijn. Daar waar door de bomen het bos niet meer werd gezien, waar links en rechts niet meer te onderscheiden schenen te zijn, waar slachtoffer en dader/medeplichtige op elkaar beginnen te lijken, daar weet Renate Rubinstein, op een manier die aan Hannah Arendt doet denken, de kluwen te ontwarren.

Hiertoe behoort ook het psychologisch ontsluieren van de grote verwarring der gevoelens: de vermenging van nijd en liefde, de rol van ressentiment in emancipatie, de relatie van macht en angst e.d. Zo schreef zij in Gepast wantrouwen dat we het in een diepere laag van ons bewustzijn de Amerikanen nooit hebben vergeven dat ze de Vietnam-

[p. 9]

oorlog niet hebben gewonnen. Zij schreef dit in een tijd waarin de felste kritiek op Washington zich juist scheen te richten tegen de militaire versterking van de V.S.

Met grote lef en bijna in haar eentje heeft zij midden jaren zeventig de China-waan van een kleine ‘gang’ met veel aanhang in ons verwarde vaderland opgerold. Deze voorhoede was er al aardig in geslaagd in dit land waar zo'n tomeloze hang naar het hemelse schijnt te bestaan, aanvaard te krijgen, dat bij nader inzien twee maal twee inderdaad vijf was. Renate Rubinstein rekende dit in haar Klein Chinees Woordenboek even na. Die aanhang van de Chinagang was des te opmerkelijker, omdat zij werd geleid door chiliastische recidivisten, die al eerder het hemelse heil hadden aangekondigd, dat bij nader inzien een grote moordpartij was geworden. Hemel en hel blijken nu eenmaal vaak dicht bij elkaar te liggen.

Naast de China-operatie dient een ander wapenfeit van Renate Rubinstein hier vermeld te worden. Het boekje Jood in Arabië en Goi in Israel uit 1967 geeft al in de titel de ongemakkelijke plaats aan waarop Renate Rubinstein vaak zit, namelijk tussen twee stoelen met een sterke kans van tenminste twee kanten aangevallen te worden. In een tijd waarin Nederland nog dolletjes eensgezind achter Israel stond - het Palestijnse vraagstuk was in Nederland nog amper ontdekt, die ontdekking zou pas na de olieboycot van 1973 komen -, schreef Renate Rubinstein al over de Palestijnen. Zij heeft sterk de neiging om die groepen of zaken die er krachtens de heersende opvattingen niet behoren te zijn, zichtbaar te maken.

De manier waarop Renate Rubinstein in 1967 tegen de verdachte eensgezindheid inzwom, leidde tot vele verdachtmakingen, waarbij haar natuurlijk ook weer joodse zelfhaat werd verweten. Het verwijt dat zij het eigen nest ontrouw was geworden, is haar bij herhaling gemaakt. In de berucht kruisrakettenkwestie begin jaren tachtig kreeg zij te horen dat zij het Europese of zelfs Nederlandse veiligheidsbelang verwaarloosde. Renato, zoals Hein Donner haar eens noemde, zou slaafs achter Washington aanlopen, dat bezig was Europa in een beperkte oorlog op te offeren. Vanwege haar kritiek op het feminisme is haar loyaliteit als vrouw voortdurend in het geding gebracht. Emancipatiebewegingen van deze aard schijnen slechts in beperkte mate afwijkende standpunten te dulden, hoezeer zij zich ook voor een nieuwe vrijheid mogen inzetten. Om nog even op Israel terug te komen: nu in 1987 windt Renate Rubinstein zich veeleer op over de nieuwe, ‘subtiele’ vormen die de traditionele jodenhaat heeft aangenomen. In bijvoorbeeld een krant als de Volkskrant schijnt geen vergelijking van Israel met nazi-elementen te dol te zijn. Jan Blokker, die naast vele anderen dit soort verloedering bevordert, kan als journalist trouwens al lang rekenen op haar ‘respectful contempt’.

Zijn voortdurende jool over onze democratie is voor Renate Rubinstein een goedkoop soort grapjasserij. Het zou mij niet verbazen wanneer haar allergie voor dit rididculiseren mede samenhangt met haar beeld van de ondergang van Weimar. Natuurlijk, Weimar is niet aan spot ten onder gegaan, maar de satire heeft deze republiek ook niet versterkt, zoals Tucholsky en anderen nebben ingezien toen het te laat was.

Nederland moet uiteraard niet vergeleken worden met de Weimar-republiek, maar ook hier kan de democratie wel degelijk schade lijden door dit soort geschrijf, waaraan ieder besef van maat en grens ontbreekt.

Tot besluit nog een paar anecdotes die gaan over mijn eerste ontmoeting met Renate Rubinstein. Het was in de herfst 1966 - Vietnam woedde volop - dat ik haar leerde kennen in Berkeley (Californië). We hadden meteen lange gesprekken over een kwestie die haar toen zeer bezig hield: Amerikanen, die toch onze bevrijders waren geweest, haalden nu iets uit wat toch moeilijk een bevrijding genoemd kon worden? In diezelfde dagen moest zij spreken voor een wel zeer alternatief gezelschap in San Francisco over die witte plannen, die toen in Amsterdam werden uitgevoerd: witte fietsen, wijven en wat niet nog meer. Op de eerste vraag die na haar wervende inleiding door een alternatieve Amerikaan werd gesteld, was zij niet geheel voorbereid: ‘Why all these plans were called white? Were they racist?’ Dat wit in San Francisco een ‘bezette’ kleur was, daaraan had men toen in Nederland nog niet gedacht, hoe alternatief men ook was. Renate nam snel deze les ter harte.

Zij schrijft in Naar de bliksem: ‘Ik ben gaan berusten in mijn partijdigheid.’ Het is echter bij Rubinstein geen partijdigheid op basis van een lidmaatschap van een politieke partij.