Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 57]

Peter van den Hoven
Zwarte kraai vertelt

Sinds fantasie in de jeugdliteratuur weer mag, verschijnen er regelmatig nieuwe bundelingen cultuur- en volkssprookjes, al of niet in de vorm van eigentijdse adaptaties. Ook mondeling mag het sprookje zich weer in een groeiende belangstelling verheugen. Tegenwoordig kun je voor je verjaardagsfeest een verteller of vertelster huren, die de orale traditie van het verhaal in ere herstelt en iedereen met sprookjesvarianten vermaakt. En ook de televisie is volop bezig eeuwenoude vertellingen die iedereen uit de kinderkamer kent in aangepast drama of animatie uit te zenden. Hoe belangrijk oude volksvertellingen als inspiratiebron voor de moderne jeugdcultuur zijn, toonde onlangs het jeugdtheaterfestival in Den Bosch, waar veel voorstellingen te zien waren die het volkssprookje als uitgangspunt hebben. Theatergroepen als Maccus, Sirkel, Wederzijds, Psstt en NJT baseren zich in hun recente produkties op motieven en figuren uit bekende volksverhalen. Zo brengen de twee laatstgenoemde groepen heel verrassende en intrigerende versies van Sneeuwwitje, die een jong en oud publiek van begin tot eind geboeid houden.

Op dat festival was ook Dag Monster te zien, gespeeld door de ad-hoc groep Eldorado. Deze toneelvoorstelling, die in de pers veel lovende recensies kreeg en dit najaar via een VPRO-registratie op de televisie te zien is, is gebaseerd op La Belle et la Bête, en dan in het bijzonder op de versie zoals Madame Leprince de Beaumont die in 1757 schreef - een van de weinige teksten overigens die van deze vertellende Gouvernante nog leesbaar is. De bewerking van dit oude verhaal voortoneel is gemaakt door Pauline Mol, dramaturge en schrijfster, die jarenlang deel uitmaakte van de Nijmeegse groep Tejater Teneeter. Voor deze groep schreef zij onder andere De dronken dag van Salvador, een door thema's uit het werk van Gabriel Garcia Marquez geïnspireerd theaterstuk, en Van de houthakker en de halve kalkoen, gebaseerd op Ben Travens ‘De derde gast’, een vertelling uit de bundel De Bandietendokter die men ook, met een Europese variant, terugvindt in het sprookje ‘De dood als peter’ uit de Kinder- und Hausmärchen van de gebroeders Grimm. Op basis van haar werk voor het jeugdtheater werd Pauline Mol door de VPRO-televisie uitgenodigd om een serie sprookjes te schrijven, gebaseerd op anonieme volksverhalen, die onder de titel Verhalen van de zwarte kraai in het seizoen 85-86 werden uitgezonden. Deze werden, telkens tien minuten lang, door de acteur Bert Luppes mimisch knap, sfeervol, en met veel gevoel voor de spannende dramatiek van de verhalen verteld in een eenvoudig, maar zeer effectief ondersteunend decor van licht en geluid. Tijdens het vertellen werd hij op zijn schouder bijgestaan door een zwarte kraai die, aan het begin van het programma, door een open raam kwam gevlogen en afwisselend eigenwijs, gniffelend, hooghartig, streng en aandachtig de verhalen volgde. Af en toe besteedde de kraai opvallend veel aandacht aan het oor van de acteur, alsof hij hem het vervolg van het verhaal influisterde... Een mooie serie, die terecht veel waardering kreeg. Vijftien van die sprookjes zijn nu, enigszins herschreven, onder dezelfde titel verschenen en vormen samen een van de beste verzamelingen van de laatste tijd.

‘Veel mensen hebben ze vóór mij al verteld. Ik doe het hier met mijn woorden, op een manier waarop ik ze begrijpen kan en zoals ik van ze houd. Dat is plezierig, omdat het een beetje helpt te blijven geloven dat je sterker kunt zijn dan een draak.’ Aldus introduceert Pauline Mol in een kort

[p. 58]

voorwoord het terugkerend thema waarmee alle verhalen met elkaar zijn verbonden. Want hoe griezelig en zenuwslopend de meeste verhalen ook zijn, hoe verschrikkelijk de angsten en ontberingen die de hoofdpersonen moeten doorstaan, hoe vaak ze ook door monsterachtige wezens op de proef gesteld worden en hun broze leven op het spel gezet wordt, steeds is er, dwars door alle ellende heen, de hoop op verandering, op een leven dat ergens, waar dan ook, beter en mooier moet kunnen zijn. Zo is de dood, nogal eens verbeeld in de vorm van een dreiging door iets of iemand opgegeten of verzwolgen te worden, vaak in de verhalen aanwezig, en komt de mens zichzelf onherroepelijk tegen in het ultieme moment van het definitieve einde. Zoals in het prachtige verhaal van ‘Kleine Jager’, een oorspronkelijk Centraalafrikaanse vertelling die gaat over een jongen die door zijn vrienden wordt uitgelachen omdat hij nog nooit een gazelle heeft geschoten. De Grote Tovenaar wil hem wel helpen, maar waarschuwt ook voor een groot gevaar: ‘De angst voor jezelf is de grootste angst van de mens, mijn kind. Je moet het zelf weten, maar als je die leert kennen, kan ik niets meer voor je doen.’ Bij volle maan verandert de jongen in een luipaard en doodt hij vele gazellen. Dan durft hij ook aan het mooiste meisje te bekennen dat hij van haar houdt, maar telkens als hij met haar samen is, vindt hij zichzelf als luipaard terug. Het gevecht dat de kleine jager uiteindelijk met zichzelf moet leveren om de angst als een luipaardvel af te leggen wordt door Pauline Mol dramatisch sterk beschreven met een taalgebruik dat tegelijk beeldend en sober is.

Zo zijn er meer verhalen die prachtig op het thema angst en moed variëren, soms met een ironische ondertoon en veel dialoog, zoals in ‘Van het meisje en het groene monster’, of humoristisch als in ‘De roverbruidegom’, naar Grimm, of ‘De cycloop’, uit Calvino's verzameling, - dan met meer distantie, in ‘Van de bedelares die koud bloed had’ en ‘De koningin van de planeten’, om de niet misselijke gewelddadigheid op een afstand te houden, zonder dat dit overigens de spanning en betrokkenheid ondermijnt. Uit veel verhalen blijkt dat het leven allerminst een sentimenteel sprookje is en de realiteit genadeloos en hard toe kan slaan. Maar steeds, zelfs als het einde definitief lijkt, is daar de moedschenkende verwachting die door de verhalen klinkt als het terugkerend lied van de vogel uit ‘Broertje en stiefmoeder’, die zingt:

Mijn moeder die mij moordde
mijn vader die mij at
mijn zuster lief Marleentje
bewaarde van mij elk beentje
ze lei het in haar schoot
ik leef en ben niet dood,

en aldus de hoop verbeeldt dat ooit, ergens, een paradijs (geweest) is, waarnaar het de moeite waard is te blijven zoeken.

De basisteksten, althans enkele daarvan, zijn in een bronvermelding achter in het boek opgenomen, en wie de moeite neemt deze te vergelijken met de interpretatie van Pauline Mol bemerkt dat deze er één is die deel uitmaakt van een historische lijn, die volop recht doet aan de oude varianten, maar toch ook háár visie weergeeft. De verhalen zijn teruggebracht tot de essentie, waarbij neventhema's en zijlijnen zijn afgesneden, maar ze de oorspronkelijke dramatische kracht hebben behouden, of, zo men wil, hebben teruggekregen. Mols theaterachtergrond en haar nauwgezette gerichtheid op een thematische verbeelding, gezet in een strakke, spannende verhaallijn, heeft zeker een grote rol gespeeld bij het herschrijven van deze sprookjes. Ook essentiële vertelelementen, zoals identificatie en confrontatie, zijn vakkundig gehanteerd en naast een compacte schrijfstijl en een beeldend, soms poëtisch taalgebruik - dat slechts hier en daar te veel nadruk legt op terugkerende ‘grote’ woorden als gevoel en hart die daardoor aan kracht inboeten - is uit alle verhalen te merken dat ze oorspronkelijk geschreven zijn om verteld te worden. De aanpassing voor een uitgave in boekvorm is met minimale veranderingen en bijstellingen gepaard gegaan, en het best komen deze volkssprookjes dan ook tot hun recht als ze hardop worden (voor)gelezen. Dan blijkt ook pas goed dat het proza in een sterk stuwend ritme, ontleend aan de spreektaal, is geschreven, en vallen de verrassende formuleringen, de plotselinge overgangen, de snelle dialogen en de poëtische beeldtaal het meest op.

Verhalen van de zwarte kraai is, tussen de kritiekloze adaptaties en soms ronduit truttige bewerkingen in infantiliserende, want veelal flauw-toverachtige zin, een bundel die eerbied toont voor de verteltraditie van eeuwenoude volksverhalen. In die zin is Pauline Mol er op een knappe manier in geslaagd om dwars door het rijke leven van het sprookje heen, en zonder afzwakking van bijvoorbeeld erotische, gewelddadige en griezelige elementen, te laten zien waarom deze verhalen nog altijd zo'n grote aantrekkingskracht uitoefenen op kinderen en volwassenen. Op háár beurt heeft ze de wijsheid en de vertroosting die uit deze sprookjes spreekt, bewaard en doorgegeven.

Deze bundel is om nog een andere reden heel interessant. Het jeugdtheater maakt de laatste jaren, veelal met succes, ruim gebruik van jeugdboeken als basisteksten voor toneelprodukties. Verhalen van de zwarte kraai is één van de weinige voorbeelden van een omgekeerde beweging: van het jeugdtheater naar de literatuur. Een ontwikkeling die wat mij betreft krachtig gestimuleerd mag worden.

Pauline Mol, Verhalen van de zwarte kraai, 15 sprookjes om te griezelen. Uitgeverij Van Goor, 1987,20,--