Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 93]

Aart van Zoest
Nico Scheepmaker

Een slimmerd heeft vele jaren geleden aan beroemde schrijvers de vraag voorgelegd ‘Waarom schrijft u?’. Vrijwel alle aangeschrevenen gaven uitgebreid antwoord. Met hun teksten kon op eenvoudige wijze een interessant boekje worden gemaakt. In die tijd gaf men hooggestemd antwoord, zodat één reactie er uit sprong door onbeschaamde eerlijkheid: ‘Voor het geld en de eer’. Dat zou nu wel anders zijn. Toen Jan Terlouw onlangs in jeugdhuis De Voorhaak te Broek in Waterland uiteenzette waarom hij schrijft noemde hij ‘voor het geld’ als een van zijn beweegredenen. Ik had zo het gevoel dat hij dat er bij zei om niet voor een eiïge positivo te worden versleten, vanwege alle andere, ideële, om niet te zeggen idealistische, overwegingen die hij óók vermeldde. Niet dat die mij stoorden, integendeel, ik ervaar het als een verademing als ik iemand hoor spreken over andere dan materiële uitgangspunten, zonder slimme lachjes, cynische ondertoontjes, waarop alle intellectuele sprekerds ons vandaag de dag vergasten met de onuitgesproken opzet om zich onzichtbaar en daardoor onkwetsbaar te maken. Ik mag dat wel, iemand die het aandurft om onbevangen, desnoods hooggestemd, te vertellen waar hij vóór is. Er schuilt in mij een eiïge positivo, ik geef het toe, en ik besef dat het wat afwijkend is vandaag de dag.

Ik vertel je geen nieuws als ik zeg dat Terlouws publiek in De Voorhaak jeugdig was. Tenslotte zaten je bloedeigen dochters en je vrouw in de zaal. (Zou ze dit als een compliment opvatten, wat denk je?) Ze waren aandachtig en goed op de hoogte, die toehoorders, zelfs de jongeling die even in de fout ging toen hij verklaarde Suske en Wiske Terlouws mooiste boeken te vinden. Hun vragen waren zeer to the point. Een schrandere scholier die om Terlouw te horen van Marken naar Broek in Waterland was gekomen, verklaarde dat het hem was opgevallen dat er bij de genoemde beweegredenen eentje ontbrak die hij had verwacht te horen noemen: ‘voor mijn plezier’.

Tja. Schrijven is natuurlijk te vergelijken met baren. Leuk als alles goed verloopt en gejuich wanneer het goed verlopen is en het resultaat bevredigend. Maar op zichzelf: moeizaam. In het eerste interview dat hij ooit gaf werd aan Céline gevraagd waar hij bewondering voor had. Het verrassende antwoord: voor bouwers. Ik concludeer daaruit dat voor deze ras-schrijver schrijven bouwen is. Het plezier van schrijven? Als het bouwen lukt, denk ik. En dan, je moet gelezen worden. Van tijd tot tijd moet er een briefje terug komen op het epistel dat in een fles in zee geworpen is. Om de moed er in te houden. Dat geldt, vermoed ik, speciaal voor schrijvers van het uitleggerige type. Voor hen die nog steeds ‘plaire et instruire’ in hun vaandel hebben.

Het was dus een voldoening toen ik aan m'n jasje werd getrokken door Arnold Slaghek. Hij is leraar Nederlands aan de Gemeentelijke Scholengemeenschap Doetinchem. Voor zijn eindexamenkandidaten had hij als analyse-object gekozen: Umberto Eco's De naam van de roos. De leerlingen moesten het boek niet alleen lezen, het moest ook bestudeerd worden. Ze konden dat vanuit verschillende invalshoeken doen. Er waren twaalf verschillende groepen, zoals een historisch groep, een filosofische groep, een boek-en-film-groep. Om een voorbeeld te geven: die laatste groep kreeg tijdens het schoolonderzoek naast de algemene vragen de volgende opdracht voorgelegd: ‘Schrijf een essay waarin je ingaat op de verschillen tussen boek en film. Betrek de receptie (tot nu toe) van de film in de diverse kranten hierbij. Betrek Bzzlletin 141 er ook bij en vergeet vooral niet duidelijk te maken wanneer het gaat om een eigen mening van jou.’ Het komt me voor dat die Doetinchemse scholieren het getroffen hebben met een leraar die zulke dingen bedenkt. Hij heeft ook Eco-vertaalster Jenny Tuin naar school weten te krijgen om met de leerlingen te spreken. En voor de zeven van de filmgroep heeft hij georganiseerd dat ze op de perspremière van de film aanwezig konden zijn. Als zulke didactische vondsten niet stimulerend werken, dan weet ik het niet meer.

Er was ook een semiotiek-groep. Umberto Eco is immers hoogleraar semiotiek in Bologna, en stond er niet in datzelfde Bzzlletin 141 ‘Veel van zijn (semiotische) overdenkingen heeft hij in De naam van de roos gestopt’? Ja, dat had ik zelf neergeschreven.

Zodat het voor de hand lag dat een ondernemend mens als Arnold Slaghek mij opbelde om te melden dat zijn semiotiek-groep met het probleem worstelde hoe die semiotiek nou in dat dikke boek kon worden teruggevonden. Kon ik de helpende hand reiken? Dus pakte ik dat boek van Eco er weer eens bij, ging zitten en schreef een brief. Het leuke was dat Slaghek in zijn bedankbrief schreef dat fragmenten van mijn brief het helemaal niet gek zouden doen in deze Bzzlletin-column. Idee! Mijn vingers jeuken. Maar ik hou me in. Laat ik

[p. 94]

alleen even citeren uit Eco's boek, de passage waar William zegt ‘... ik heb nooit aan de waarheid van de tekens getwijfeld..., zij zijn het enige waarover de mens beschikt om zijn weg in de wereld te vinden’, en waar hij verzucht: ‘Wat ik niet had begrepen was het verband tussen de tekens’. En één zin uit mijn brief: ‘Als de mensen betere semiotici waren, en de verbanden zagen tussen hebzucht, ongevoeligheid, materialisme, enerzijds, en de gruwelijk fenomenen die onze samenlevingen bedreigen, anderzijds, zouden ze tot betere inzichten en beslissingen komen.’

In Doetinchem woont nu dus een neerlandicus die zich al lezend, denkend, lesgevend, organiserend, tot een specialist van De naam van de roos heeft ontwikkeld. Hij zou er een boek over kunnen schrijven. Nu is er al het een en ander over de roman gepubliceerd, om te beginnen door Eco zelf. En kortgeleden, van Klaus Ickert en Ursula Schick, Het geheim van de roos ontraadseld. Slaghek heeft het al gelezen en, zoals hij zegt, teleurgesteld weggelegd. Waarom? ‘Omdat ik eigenlijk zelf zo'n boek had willen schrijven. Ik heb inmiddels zo veel materiaal...’ En dan, hij heeft, ondanks zijn bewondering voor de auteurs, toch nogal wat gemist in de boek van Ickert en Schick. Hij noemt om te beginnen al zeven belangrijke aspecten. Zo is de semiotische invalshoek totaal verwaarloosd, schrijft hij me, en voegt toe: ‘Dat zal jou geen deugd doen!’

Inderdaad. Dus zou ik zeggen: Slaghek, aan de slag. Je hebt ideeën, steek je licht niet onder de korenmaat.

Zo gaat het, geloof ik, als positivo zijnde, althans hoort het te gaan, in de Republiek der letteren: je schrijft opdat er geschreven worde. Van het een komt het ander, van het ander komt het een, voor de eeuwigheid is er maar zelden iets bij, daar gaat het ook helemaal niet om, het gaat er om iets uit te leggen, het gaat er om iets te baren, iets te bouwen, het gaat om het plezier, om het antwoord dat er soms komt, om de stimulering om door te blijven werken aan het leggen van verbanden en het verwerven van een verdiept bewustzijn, van een beter inzicht. Je schrijft ook vanwege de aanstekelijkheid. Anderen deden het, waarom jij niet? Jan Terlouw vertelt ervan en jouw dochters, jouw vrouw, die jongen van Marken, denken op een dag: ‘Waarom ik niet?’ Misschien valt er ook nog wel geld en eer te behalen. Maar ik zou er, om te beginnen, niet op rekenen.

[p. 95]

Jij bent meer wijgerig aangelegd, ik meer journalistiek, dus als jij het hebt over ‘een slimmerd’ die ‘vele jaren geleden’ aan beroemde schrijvers de vraag ‘Waarom schrijft u?’ voorlegde en die van de uitgebreide antwoorden een interessant boekje maakte, dan denk ik: wie was die slimmerd, wie waren die schrijvers? Nu weet ik inmiddels, dankzij het wonder van de telefoon, dat je je een journalist herinnert (maar niet zijn naam), die in de jaren twintig (?) deze vraag aan een aantal Franse schrijvers heeft voorgelegd, en dat een schrijver die Pau heette (maar of dat Paul Morand of Paul Bourget was kun je je niet herinneren) toen dat antwoord heeft gegeven waarop je voortborduurt: ‘Voor het geld en de eer’.

Mijn geheugen is weliswaar ook niet meer wat het geweest is, maar ik herinnerde me nog wel dat mij, en 49 andere beroemde Nederlandse en Vlaamse schrijvers (waarvan een tiental inmiddels al overleden is, maar het is dan ook 16 jaar geleden), diezelfde vraag: ‘Waarom schrijft u?’ en nog 33 andere vragen zijn voorgelegd ten behoeve van een boekje, Wat is het toppunt van ellende?, dat onder redactie van Rinus Ferdinandusse en Martin Ros (met dank aan Marcel Proust) in 1971 verscheen. Dat was het Proust-jaar, en Proust had eerst in 1884 (toen hij 14 was) een vijftiental vragen beantwoord, en daarna op zijn twintigste nog eens 31 verdere vragen. Eerste vraag: ‘Wat is het toppunt van ellende?’, met het voor Proust zo karakteriserende antwoord: ‘Gescheiden te worden van mama.’

In het voorwoord lees ik dat Léonce Peillard een boekje samenstelde waarin een groot aantal van de bekendste Franse schrijvers dezelfde vragen als aan Proust gesteld werden beantwoord hebben, maar dat moet gezien de deelnemende schrijvers (Daninos, Peyerefitte, Mandiargues e.a.) toch weer een ‘vragenboog’ van later zijn geweest dan de jouwe met Paul Bourget/Morand. Enfin, wie dat was en wanneer hij dat maakte doet er niet zoveel toe, het gaat nu even om die ene reactie die er uit sprong door naar onbeschaamde eerlijkheid:

‘Voor het geld en de eer.’

Je begrijpt dat ik in stilte hoopte dat ik datzelfde frank-en-vrije antwoord had gegeven, zestien jaar geleden, maar dat bleek toch niet het geval. Ik antwoordde op die vraag ‘Waarom schrijft u?’

‘Ik kan het en vind het leuk.’

Dat is dus iets anders. Maar er waren anderen die toch dicht in de buurt kwamen van ‘voor het geld en de eer’. Ik som ze even op:

Bertus Aafjes: ‘Om in leven te kunnen blijven.’

Hans Andreus: ‘Gedeeltelijk voor mijn plezier, gedeeltelijk als een soort dwangmiddel, en dan is het ook mijn beroep.’

Simon Carmiggelt: ‘Voor mijn brood. Maar toch vooral omdat ik, als ik niet meer schrijven kon of mocht, me dood zou vervelen.’

Jan Cremer: ‘Omdat ik daar een goede boterham mee verdien en misschien zelfs nog wel een toekomst.’

Harriët Freezer: ‘Voor geld en omdat ik mij anders verveel.’

J.W. Holsbergen: ‘Uit ijdelheid en voor de geliefde en enkele vrienden.’

H. Hoving: ‘Om te kunnen leven.’

Victor van Vriesland: ‘Om geld of uit noodzaak.’

Joop Waasdorp: ‘Om wat te verdienen.’

Dat eerste deel van mijn antwoord: ‘Ik kan het’ vind je trouwens in nogal wat variaties terug. De een zegt het wat omstandiger en hooggestemder (‘Omdat ik toevallig die mogelijkheid tot expressie en dus zelfverwerkelijking heb meegekregen’ - Ernst van Altena) dan de ander (‘Omdat ik niet anders kan’ - Jef Geeraerts en H.J. Oolbekkink; ‘Ik kan niet anders’ - Alfred Kossmann; ‘Omdat ik het kan’ - Gerrit Krol), maar al die antwoorden komen toch op hetzelfde neer. En het tweede deel van mijn antwoord beantwoordt kennelijk aan de verwachtingen van die Marker scholier die bij de beweegredenen van Jan Terlouw er eentje miste: ‘voor mijn plezier’. Ook die beweegreden vind je toch enkele keren terug in Wat is het toppunt van ellende:

Alain Teister: ‘Omdat ik het lekker vind, maar ook wel, omdat ik niet zoveel kan.’

Annie M.G. Schmidt: ‘Uit een aandrang die ik het best omschrijf met: ‘Hè, laten we gezellig met z'n allen gaan eten; ik kook wel!’

Wil den Hollander-Bronder: ‘Omdat ik het graag doe. Het leven beleven is als inademen, beschrijven, uitademen.’ Walter Breeveld: ‘Omdat ik het graag doe. Ik schrijf eigenlijk alleen voor mijn eigen genoegen, en als anderen waardering hebben voor hetgeen ik schrijf, dan vind ik dat prettig.’

Godfried Bomans: ‘Om het plezier van bondig formuleren.’

Die ene reactie die er in de tijd van Paul Morand en Paul

[p. 96]

Bourget nog tussenuit sprong door haar onbeschaamde eerlijkheid, is een halve eeuw later dus toch al tamelijk gewoon geworden. Dat komt natuurlijk ook, omdat je tegenwoorig van de pen kunt leven. Sommigen van de literatuur sec, zoals Harry Mulisch, anderen door op dezelfde schrijfmachine of wordprocessor naast poëzie en literatuur het alledaagse schoffelwerk van de journalistiek of columnistiek te beoefenen: Doeschka Meysing, K. Schippers, Adriaan van Dis, Hans Warren, Hugo Brandt Corstius, Tim Krabbé en vele anderen. Die weelde kenden de schrijvers van 50, 60 jaar gelden niet of nauwelijks, zeker niet in Nederland. Lees er De oude heer in Den Haag maar op na, de briefwisseling Dr. P.H. Ritter Jr.- Willem en Jeanne Kloos (1916-1949). Je zou denken dat Willem Kloos, die zijn volk zulke eeuwigdurende regels schonk als ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’, ‘Nauw zichtbaar wiegen, op een lichten zucht’, ‘De bomen dooren in 't laat seizoen’, ‘De Zee, de Zee klotst voort in eindelooze deining’ op zijn oude dag wel gevrijwaard zou zijn van al te grote financiële zorgen, maar in 1936 moest zijn vrouw Jeanne bedelbrieven schrijven om een lening van 5000 gulden tegen 4% rente te kunnen krijgen. Voor het secretariaat van de Nieuwe Gids kreeg Kloos 600 gulden per jaar, en per bladzijde kopij 5 gulden, terwijl Jeanne wat bij probeerde te verdienen door tegen een dubbeltje per bladzij boeken te vertalen. Als Kloos in die jaren de vraag voorgelegd had gekregen: ‘waarom schrijft u?’ dan moet de neiging om er een hooggestemd antwoord op te geven groter zijn geweest dan zo'n ordinair maar waarheidsgetrouw antwoord dat een hedendaags schrijver kan geven: ‘voor mijn brood.’