Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 56]

Wim Swaan
Beelden, al dan niet bewogen
Poëzie en maatschappelijke betrokkenheid in Hongarije

De poëzie van Sándor Kányádi en György Petri vertoont tamelijk grote verschillen. Eén overeenkomst is echter opvallend: beiden stellen af en toe in hun gedichten politieke en maatschappelijke verschijnselen heel direct aan de orde. Dat is opmerkelijk, omdat in de Nederlandse poëzie en in het algemeen in de moderne westerse poëzie, maatschappelijke betrokkenheid een rariteit is geworden. De zeldzame keren dat het nog wordt geprobeerd, levert het meestal niet de beste poëzie op.

De beoordeling van de kwaliteit van de poëzie van Kányádi en Petri laat ik graag aan de lezer over - hier wil ik ingaan op de vraag waarom zij maatschappelijke betrokkenheid via poëzie uiten. Is het vooral een substituut voor inadequate democratische instituties, zoals men wellicht op het eerste gezicht geneigd is te denken, of spelen er nog andere factoren een rol?

Liefde en vrijheid

Om te beginnen is het een lange traditie in Hongarije, evenals elders in Oost-Europa, dat dichters fungeren als ‘de spreekbuis van het volk’, zowel door middel van hun poëzie als in hun maatschappelijke optreden. Een sprekend voorbeeld in Hongarije is Sándor Petöfi (1823-1849), die vandaag de dag nog altijd voor velen een bron van inspiratie is, zowel in poëtisch als in politiek opzicht. Petöfi wilde ‘het volk laten heersen in de poëzie’, en verzette zich tegen de pedanterige elitaire houding van veel literatoren uit zijn tijd. Ook politiek gezien bestreed hij de overheersing door de Hongaarse adel en de Habsburgse monarchie letterlijk te vuur en te zwaard, door zijn deelname aan de uiteindelijk mislukte Hongaarse vrijheidsstrijd en revolutie van 1848-1849. Deze strijd heeft hij in veel van zijn gedichten bezongen. Zijn deelname eraan heeft hem uiteindelijk het leven gekost.

De grote thema's van Petöfi's gedichten zijn liefde en vrijheid, hetgeen ook in de latere Hongaarse poëzie steeds opnieuw terugkeert:

Al wat ik van het lot begeer,
Is liefde en vrijheid slechts, niets meer.
Voor mijne liefde zou ik steeds mijn leven
En voor de vrijheid zelfs mijn liefde geven.
(in de vertaling van A.S.C. Wallis)

De traditie dat dichters een betrokkenheid bij de maatschappij vertonen, en dat literatuur als een middel ter nationale overleving en maatschappelijke verandering wordt beschouwd, is vooral de laatste dertig jaar van karakter veranderd.

In plaats van de betogende en getuigende poëzie van Petöfi, veelal onverteerbaar pathetisch voor de hedendaagse lezer, is een ingetogener en eerder vertellende poëzie ontstaan. Sándor Csoóri (in het Nederlands in de vertaling van Erika Dedinszky verschenen bij In de Knipscheer en in de Poetry International-bloemlezing De toren van het zwijgen) stelt bijvoorbeeld: ‘De dienstbaarheid die de staatsburger tot eer strekt kan de schrijver bij zijn werk juist schaden. Schrijven is voortdurend kiezen en je niet als Odysseus bij voorbaat aan een mast laten vastbinden.’ Over de moderne dichter zegt hij dat deze ‘geen rekenschap wil afleggen, maar meetellen, aanwezig zijn.’ De poëzie niet meer als instrument van doelen buiten zichzelf, maar vanuit zichzelf sprekend, meedelend ‘wat gezegd moet worden’, zoals Kányádi het formuleert, en politiek niet meer dan een ónderdeel van het dagelijks leven, naast ‘vrouwen, sigaretten en alcohol’ zoals Petri het uitdrukt. Mooi en toepasselijk zijn de regels van Lucebert:

geen gedicht mag betogen
wil het slagen daarom
is mijn schrijftafel kleiner dan mijn hand

Veel Hongaarse schrijvers hebben maatschappelijke betrokkenheid afgezworen, blij verlost te zijn van de knellende richtlijnen van het socialistisch realisme uit de jaren vijftig. Poëzie was in die tijd gereduceerd tot een ideologisch instrument: het diende optimistisch te zijn, de zegeningen van het socialisme te bezingen en niet te vergeten ook de partijleider zelf.

Anderen beschouwen zich weliswaar nog steeds als een betrokken schrijver, maar uiten dit niet direct in hun poëzie, doch eerder in essays of in hun maatschappelijk optreden. De al genoemde Sándor Csoóri is daarvan een goed voorbeeld. In prachtige essays houdt hij zich met de meest uiteenlopende culturele en maatschappelijke onderwerpen bezig. Ook schroomt hij niet publiekelijk stelling te nemen tegen de autoriteiten. Zo behoorde hij samen met György Petri tot de ondertekenaars van het memorandum van oktober 1986, waarin intellectuelen uit Hongarije, de DDR, Polen, Roemenië en Tsjechoslowakije opriepen tot herdenking van de Hongaarse opstand en tot democratisering van de Oosteuropese samenlevingen.

Natuur en rede

Behalve de bovengenoemde traditie spelen twee aspecten een rol bij de (bescheiden) voortleving van maatschappe-

[p. 57]

lijke betrokkenheid in de poëzie. In de eerste plaats, dat in vergelijking met (Noord)West-Europa de scheiding tussen de verschillende genres in de Hongaarse cultuur minder strak is. Film, poëzie, proza, essayistiek en journalistiek - het loopt vloeiender in elkaar over. Met de keuze van het het genre ligt de aard van het werk niet geheel vast. Beschouwende gedachten, al dan niet politiek getint, zijn aldus niet strikt gebonden aan essayistiek of journalistiek, maar kunnen ook in de literatuur of in de film aan bod komen, al naar gelang de voorkeur van de kunstenaar, zijn bekwaamheden en zijn stemming. Een mooi voorbeeld is het gedicht ‘Zwart-Rood’ van Sándor Kányádi. In plaats van een journalistieke of wetenschappelijke beschouwing kiest hij het gedicht als vorm om over de volksdans te schrijven. Csoóri kiest er daarentegen meer voor om het belang van de volkscultuur door middel van essays naar voren te brengen.

In de belevingswereld van schrijvers en lezers is er een minder strakke scheiding tussen droombewustzijn en rationeel denken (zie het artikel van Erika Dedinszky in De Tweede Ronde). De poëzie is aanmerkelijk beeldender van aard dan de moderne Westeuropese poëzie. Veel dichters zijn sterk beïnvloed door de volkspoëzie en de volkskunst, zoals Csoóri en Kányádi. Wat ontstaat is ‘een visionair, met metaforen behangen universum waarin ideeën en emoties, zelfbespiegeling en engagement, natuurtaferelen en vrije associaties in één beweging ronddraaien,’ zoals Erika Dedinszky schrijft.

Binnen dit universum kan maatschappelijke bewogenheid een rol spelen, niet als noodzaak, maar als mogelijkheid, niet als een op zichzelf staande stroming, maar als een organisch onderdeel van de Hongaarse literatuur. Dat het bij zowel Kányádi als Petri een rol speelt is eigenlijk toeval - literair gezien zijn ze eerder elkaars tegenpolen. Evenmin zijn het eenlingen: zo kan gewezen worden op het werk van Gyula Illyés (in Nederland vooral bekens als prozaschrijver, onder andere van Het volk van mijn poesta) en van de veel minder bekende, zeer ingetogen schrijvende László Bertók.

In dit verband is het aardig in het kort een vergelijking te maken met ontwikkelingen in de Nederlandse poëzie, even afgezien van de rol die maatschappelijke betrokkenheid speelt.

Over ‘de’ moderne Nederlandse dichter schreef Cyrille Offermans: ‘Hij verzet zich tegen de (zelf)vernietigende scheiding van gevoel en verstand, doen en denken, lichaam en geest, heden en verleden, van natuur en rede uiteindelijk, door niet mee te gaan met het tempo waarmee die scheiding op de spits wordt gedreven. De vooruitgang - die er geen is - probeert hij af te remmen. Hij wil een vertraging van waarneming en handeling om er even buiten te kunnen treden: een faseverschil dat de ontkoppeling van natuur en rede én het idee van hun herstel in een beeld zichtbaar kan maken.’ Het leidt op het moment tot veel semantische, op de plaats balancerende poëzie, waarvan de cyclus Sur place van Hans Faverey zowel qua titel als qua inhoud een goed voorbeeld is.

Ook in de Hongaarse poëzie kan men dergelijke gedichten aantreffen, bijvoorbeeld ‘SF-liefde’ van György Petri. Bij dichters als Csoóri en Kányádi die sterk door de traditionele volkscultuur zijn beïnvloed, zal men niet zo gauw een ‘sur place’ aantreffen. Daar lopen beelden in elkaar over, langs elkaar heen, bewegen vooral. Betekent dat nu dat in hun wereldbeeld (en in dat van hun lezers) natuur en rede minder scherp gescheiden zijn? Het is mogelijk, maar misschien gaat het er eerder om dat ze op een andere manier met die scheiding omgaan. Csoóri schrijft bijvoorbeeld: ‘Langzamerhand zijn we gaan beseffen dat er in onze wereld tussen weten en niet-weten geen wezenlijke kloof bestaat. Met andere woorden: voor de mens van vandaag is de maatschappelijke werkelijkheid even onoverzichtelijk en onbegrijpelijk als vroeger de werkelijkheid van natuur voor onze voorouders geweest moet zijn.’ En elders heeft hij opgemerkt dat men in Oost-Europa het leven nog als lot ondergaat, hetgeen hij koppelt met het verschijnsel dat de poëzie tot de hoofdstroom van de cultuur behoort, in tegenstelling tot West-Europa waar dichtbundels de etalages niet eens halen en poëzie een specialisme aan het worden is.

Gedichten door gordijnen heen

Het tweede aspect dat een rol speelt bij de voortleving van maatschappelijke betrokkenheid in de poëzie is het karakter van het maatschappelijk systeem. De politiek, of om preciezer te zijn de staat, grijpt veel dieper in het dagelijks leven in, zodat dergelijke ervaringen veel eerder in aanmerking komen om in poëzie verwoord te worden. Bij Kányádi komt bijvoorbeeld in sommige gedichten de bedreigde positie van de Hongaarse minderheid in Roemenië aan bod, alsmede de invloed die in het dagelijks leven uitgaat van het optreden van de staatsveiligheidspolitie, terwijl het bij Petri vooral de naoorlogse politieke gebeurtenissen in Hongarije zijn. Het feit dat iedere schrijfmachine jaarlijks opnieuw geregistreerd moet worden - zoals in Roemenië het geval is - waarbij de autoriteiten zich het recht voorbehouden hem in beslag te nemen, heeft ontegenzeglijk invloed op het schrijven van poëzie. Verder spelen ook de beperkte uitingsmogelijkheden een rol. Waar de media onder een betrekkelijk strenge controle staan, vindt men veelal in de literatuur een grote maatschappelijke betrokkenheid, waarschijnlijk omdat een meer verhulde voorstelling van zaken niet zo bedreigend is voor de censuur.

Men moet er echter voor oppassen, niet aan de andere kant van het paard te vallen, zoals een Hongaars spreekwoord zegt. Het feit dat het maatschappelijke systeem in Oost-Europa van invloed kán zijn op een gedicht, betekent niet dat het dat ook noodzakelijkerwijs móet zijn, zoals men hier te lande veel schijnt te denken. Boeken van Oosteuropese schrijvers lijken alleen verkocht te kunnen worden als er op de flap melding gemaakt wordt van de problemen die de schrijver ooit met de autoriteiten heeft gehad. Achter elk beeld wordt een politieke lading gezocht, de perfecte methode om poëzie te verkrachten. In plaats van de beelden te doorleven, en zo nabij te komen wat de dichter te zeggen heeft, gaat men de poëzie als in

[p. 58]

schoolboekjes onmiddellijk analyserend te lijf, op zoek naar de ‘bedoelingen van de schrijver’. Het is een leeswijze die merkwaardig genoeg sterk overeenkomt met die van de censor, voor wie de intrinsieke waarde van de gedichten immers volstrekt irrelevant is - talloos zijn de anekdotes over geschriften die verboden werden om politieke toespelingen waar de schrijver zelf in de verste verten niet aan gedacht had. (Al moet daar aan worden toegevoegd dat in het bijzonder in de poëzie van Kányádi ook de Hongaarse lezers allerlei politieke toespelingen opmerken waar ze in het geheel niet bedoeld waren. Dat is haast onvermijdelijk. Die lezers zijn echter evenzeer geïnteresseerd in de intrinsieke waarde van zijn poëzie.)

Opmerkelijk is het dat veel uit Hongarije afkomstige migranten het onmiddellijk met de Nederlandse calvinistische achtergrond en de traditie van domineespoëzie in verband brengen, dat men hier achter elke tekst een bedoeling zoekt, en hoofdzakelijk geïnteresseerd is in ‘geëngageerde dissidenten-literatuur’ uit Oost-Europa.

Hoe belangrijk de toespelingen op de maatschappelijke situatie ook zijn, men kan er beter een keertje één over het hoofd zien, dan de gedichten enkel en alleen te lezen als een substituut voor inadequate democratische instituties, of als een soort verkapt opinieweekblad. Het fascinerende van de Hongaarse poëzie is juist dat droomwaarnemingen met een mytisch karakter en meer rationeel getinte waarnemingen elkaar vloeiend afwisselen. De lezer die de gordijnen in zijn hoofd te strak heeft dichtgetrokken, mist iets bij lezing van deze poëzie.

Literatuur

‘Sur place, de foto als embleem voor twee jaar Nederlandse poëzie’, J. Bernlef, Raster 22, 1982

‘Ik trok de wijde wereld in...’, Sándor Csoóri, Mandala 8, 1978

A félig bevallott élet (Het leven voor de helft bekennen), Sándor Csoóri, Boedapest 1978

The Oxford history of Hungarian literature, Lóránt Czigány, Oxford 1984

‘Proza en poëzie uit Hongarije’, Erika Dedinszky, De Tweede Ronde, winter 1984

De toren van het zwijgen, bloemlezing van moderne Hongaarse poëzie, vertaald door Erika Dedinszky, ingeleid door A. Kibédi Varga, Amsterdam 1977

‘Ontkoppeling, vertraging: een geslaagde lezing van de nederlandse poëzie’, Cyrille Offermans, Raster 15, 1980

Gedichten van Alexander Petöfi, uit het Hongaarsch vertaald door A.S.C. Wallis, met een schets van Petöfi's leven en dichtkunst door G. von Antal, Haarlem 1924