Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 42]

Henry Kammer
Een Zevenburgse auteur: András Sütö

Geografisch gezien behoort Zevenburgen of Transsylvanië tot het bekken van de Karpaten, door welk gebergte het in het noorden, oosten en gedeeltelijk in het zuiden wordt begrensd. Naar schatting wonen er thans zo'n twee miljoen Hongaren en vijf miljoen Roemenen in dit gebied, dat bijna even groot is als Portugal en het gehele westelijke deel van Roemenië beslaat.

Hoewel de Hongaren van Zevenburgen, met inbegrip van de Séklers (Hong. székelyek), een bergvolk van ca. een half miljoen mensen in het zuidoosten van Zevenburgen, een andere geschiedenis hebben doorgemaakt dan de overige Hongaren, vooral in de zestiende en zeventiende eeuw, toen Hongarije door de Turken was bezet en Zevenburgen erin slaagde een semi-onafhankelijk vorstendom te worden, kunnen zij tot de Eerste Wereldoorlog toch niet worden beschouwd als een afzonderlijk volk met een geheel eigen identiteit en literatuur. Pas na het tot stand komen van het verdrag van Trianon in 1920, waarbij Zevenburgen aan Roemenië werd toegevoegd, ging de Zevenburgse Hongaarse literatuur een zelfstandig leven leiden, hetgeen nog bevorderd werd doordat in 1920 de grens met Hongarije definitief werd gesloten en het ten gevolge van de angst van de Roemenen voor het Hongaarse irredentisme moeilijk werd contacten te onderhouden met dit land. Na de Tweede Wereldoorlog vond ook in Roemenië een grote omwenteling plaats en werd het land communistisch, hetgeen uiteraard belangrijke gevolgen had voor de literatuur. Omdat de betrekkingen met Hongarije niet of nauwelijks verbeterden, bleef de Zevenburgse literatuur haar eigen weg gaan.

Het door mij vertaalde romanfragment is een hoofdstuk uit Anyám könnyü álmot îgér (Moeder belooft mij een geruste slaap, 1970) van de auteur András Sütö. Sütö werd in 1927 geboren in het dorp Pusztakamarás/Cámárasu in het hart van Zevenburgen. Toen hij het levenslicht zag, behoorde het dorp reeds zeven jaar tot Roemenië (in feite zelfs iets langer, want de Roemeense legers hadden Zevenburgen reeds kort na de Eerste Wereldoorlog, in 1919, bezet). Sütö stamt uit een arm boerengezin, maar zijn ouders hebben zich alle moeite getroost hun zoon een zo goed mogelijke opvoeding en opleiding te (laten) geven. Ook van de in het dorp wonende adellijke familie Kemény ontving de jongen veel steun in de vorm van kleding en studiegeld. Sütö volgde zijn middelbare schoolopleiding aan het protestantse Bethlen College te Nagyenyed/Aiud. Toen hij nog meer nauwelijks in de vijfde klas van het gymnasium zat, werd hij als ‘begaafd volkskind’ ontdekt en door de literator Edgár Balogh meegenomen naar Kolozsvár, waar hij redacteur werd van het blad Világosság (Licht). Vanaf dat ogenblik ging het snel bergopwaarts met de literaire carrière van het jeugdige talent en werd hij achtereenvolgens redacteur van de bladen Falvak dolgozó Népe (Het werkende volk van de dorpen, Boekarest), Igaz Szó (Waar Woord, Marosvásárhely/Tîrgu-Mures) en j

let (Nieuw Leven, Marosvásárhely). In 1948 verscheen zijn eerste novelle in het blad Utunk (Onze Weg). Naast verhalen ging Süt ook toneelstukken schrijven. Hij was aanvankelijk een geestdriftig aanhanger van de communistische beweging en juichte de enorme veranderingen die land en maatschappij ondergingen, van harte toe. Met vreugde begroette hij de landhervormingen en de invoering van het ‘socialisme’ op alle mogelijke gebieden. Twee gebeurtenissen echter zouden zijn geloof in het communisme ernstig schokken:

• in de stalinistische tijd werden zijn straatarme ouders in het hartje van de winter als ‘koelakken’ uit hun huis gezet. Het kostte Sütö heel wat moeite en tijd om te bereiken dat zijn ouders het huisje terugkregen.

András Sütö

• in het najaar van 1956 brak de Hongaarse opstand uit. De Roemeense autoriteiten vreesden dat de idealen van de opstand wortel hadden geschoten bij de twee miljoen zielen tellende Hongaarse minderheid in Zevenburgen en

[p. 43]

reageerden met massale arrestaties, deportaties en veroordelingen. In de volgende jaren gingen zij pogingen doen de ‘lastige’ minderheid te assimileren. In 1959 werd de Hongaarse universiteit te Kolozdvár samengevoegd met de Roemeeense universiteit in deze stad, waardoor dit onderwijsinstituut in feite werd opgeheven. Hetzelfde gebeurde met de Hongaarse middelbare scholen, die fuseerden met Roemeense scholen. In het volgende jaar werden de grenzen van de ‘Autonome Hongaarse Provincie’ als zodanig gewijzigd, dat er van de oorspronkelijke meerderheidspositie van de Hongaren in dit gebied (92%) weinig overbleef. Allengs verdwenen ook overal de tweetalige straat- en plaatsnaamborden om te worden vervangen door Roemeense. Zeker speelde bij dit alles ook de vrees voor het latent aanwezige Hongaarse irredentisme een rol. Momenteel woont en werkt de auteur in Marosvásárhely, waar hij hoofdredacteur is van het tijdschrift j let.

Door de publicatie van de autobiografische ‘dagboeknotities’ Anyám... werd Sütö op slag een beroemd schrijver. Voor het succes van dit boek is typerend dat het tussen 1971 en 1978 maar liefst zeven keer herdrukt werd. Ook in Hongarije vond het een zeer gretig onthaal en bij de Hongaarse emigranten in het Westen stond het lange tijd op de bestsellerlijst. De roman is in verscheidene talen vertaald, waaronder het Roemeens, het Bulgaars, het Slowaaks, het Duits en het Frans.

Er is veel geschreven over de vraag tot welk genre dit boek gerekend dient te worden. In wezen onttrekt het zich aan een classificatie volgens de gebruikelijke criteria. Men heeft wel beweerd dat het qua vorm geïnspireerd zou zijn op de reportage-achtige roman Húsz óra (Twintig uren) van Ferenc Santa (zie over deze auteur het artikel van J. Jastrzebska in BZZLLETIN 120). De schrijver zelf noemt zijn werk ‘dagboeknotities’, doch het documentaire karakter ervan en de opgenomen ambtelijke stukken, kranteartikelen en brieven pleiten tegen deze kwalifivatie. Door zijn historische betrouwbaarheid en nauwkeurigheid wat feiten betreft heeft Anyám... Stellig ook een sociografische inslag, zodat het zelfs is vergeleken met Illys' beroemde Puszták népe (Het volk van mijn poesta, Nederlandse vertaling door A. Sivirsky). Anderen wijzen op het feit dat Sütö ook draaiboeken van films heeft geschreven en ontdekken elementen van het filmscript in Anyám.... Het beste kan men zeggen dat Sütö met Anyám... een geheel nieuw genre creëert, dat het midden houdt tussen de genoemde genres en ook nog trekken vertoont van het essay.

Wat de inhoud betreft, het boek handelt over het leven van de familieleden, kennissen en dorpsgenoten van Stö in het Pusztakamarás van de jaren zestig, waarbij van tijd tot tijd wordt teruggeblikt naar de stalinistische jaren vijftig. Hun leven staat hierbij als het ware model voor de levens van miljoenen Hongaren (maar ook Roemenen!) in Zevenburgen in deze periode. Wij vernemen over het dagelijkse leven van het dorp, het reilen en zeilen van de landbouwcoöperatie, de klachten van de minderheden en de feesten hoogtijdagen. Niet zelden is sprake van willekeur en onmenselijke maatregelen, zoals in het tragische relaas van de door Sütö's vader met eindeloos veel moeite opgelapte oude dorsmachine, die hij, wanneer het ding eindelijk klaar is, hals over kop cadeau moet doen aan de staat omdat hij anders wel eens als ‘koelak’ zou kunnen worden beschouwd.

Sütö's boeren zijn zachtzinnig van aard en nemen de slagen van het noodlot zoals ze komen. ‘Zij buigen zich als het gras in de wind om te overleven.’ Hun leven als leden van de minderheid heeft hun geleerd zich te schikken in het onvermijdelijke, deze houding is bij hen tot een tweede natuur geworden. ‘Als de geweren spreken, moet je je zelfs niet met je eigen zaken bemoeien,’ zegt een van zijn personages, die stellig heel wat heeft meegemaakt, niet zonder ironie.

De toon waarop het verleden met zijn beproevingen wordt opgeroepen is mild ironisch, de bewoners van Pusztakamarás spreken vaak gekscherend - wat kunnen zij ook anders doen? - over hun harde lot. De ondertoon van het boek is echter zwaarmoedig te noemen. Sütö weet namelijk heel goed dat in een moderne industriële samenleving de minderheden - vooral minderheden die zo verspreid wonen als de Hongaren van Zevenburgen - groot gevaar lopen geleidelijk hun identiteit te verliezen. Hoger onderwijs en dito vakopleidingen kunnnen zij slechts volgen als zij zich de taal van de meerderheid eigen maken, zodat wie carrière maakt, vaak de band met zijn taalgenoten en zijn oorspronkelijke cultuur verliest. De niet-carrièremakers, het ‘gewone’ volk, daarentegen dreigen aan de periferie van de samenleving te belanden doordat zij, mede door de taalbarrière, in sociaal en cultureel opzicht niet kunnen meekomen met de meerderheidsbevolking. Dit inzicht van de auteur geeft het werk een elegisch karakter, dat reeds helemaal in het begin van het eerste hoofdstuk voelbaar is als de schrijver met zijn moeder het gesprek voert dat hem zal bewegen tot het schrijven van de roman:

Op een dag zei mijn moeder:
‘Je zou best eens een boek over ons kunnen schrijven.’
‘Wat zegt u daar nou?’ zei ik, grote ogen opzettend, en daarna vroeg ik, om de zaak een grappige wending te geven, als een winkelier:
‘Wat voor boek moet het zijn: een vrolijk of een droevig?’
‘Het moet waarheidsgetrouw zijn,’ antwoordde zij.

Sütö ontving voor zijn werk verscheidene Roemeense staatsprijzen en de in het Westen uitgereikte Herder-prijs. Van zijn oeuvre zijn verder vooral vermeldenswaardig:

•	het toneelstuk Egy lócsiszár virágvasárnapja (De palmzondag van een paardenhandelaar, 1973), waarin op diepzinnige wijze wordt geanalyseerd wat macht is, en de verhouding tussen macht en vrijheid centraal staat. Het stuk is een bewerking van Heinrich von Kleists Michael Kohlhaas.
•	het eveneens in de tijd van de reformatie spelende en in 1975 gepubliceerde drama Csillag a máglyán (Ster op de brandstapel), waarin de botsing tussen Calvijn en Michaël Servetus ten tonele wordt gevoerd.

[p. 44]

•	het stuk Káin és ʺbel (Kain en Abel, 1978), een bewerking van het bijbelse thema. Evenals in de reeds genoemde stukken worden in dit drama morele vraagstukken op indringende wijze aan de orde gesteld.
•	Engedjétek hozzám jönni a szavakat (Laat de woorden tot mij komen), een belangrijk essay over de waarde van de moedertaal en hoe deze kan worden behouden.

András Sütö: Moeder belooft mij een geruste slaap

Dat begrijp jij toch niet zwager.

Die ochtend was er een zitting geweest van de basisorganisatie van de partij. P. was bij die gelegenheid niet herkozen als ‘organisator’. ‘Optrommelaar’ placht hij zijn functie te noemen, overigens zonder een zweem van ironie, alleen om zich bondig uit te drukken. Nu hij hier tegenover mij zit, enigszins bedrukt, wellicht zelfs gekwetst, en met een gezicht alsof hij vragen wil: wie stinkt er zo?, verwacht hij ongetwijfeld dat ik hem zal troosten. De familiebetrekking tussen ons geeft hem hierop een zekere aanspraak. Omdat ik zijn verdiensten niet ken, kan ik hem alleen maar zeggen dat gezondheid het belangrijkste is voor een mens, de rest is vergankelijk. Zonder mijn hulp begint hij zichzelf te troosten. Het optrommelen van deelnemers aan de zittingen is een onbezoldigde activiteit, voorts heeft dit werk het nadeel dat het meestal op feestdagen dient te gebeuren. Hoogstens spijt hem dat zijn opvolger in een gespreid bedje terechtkomt. Daar is geen kunst aan.

‘Wat bedoel je met een gespreid bedje?’ vraag ik.

‘Dat alles al klaar is.’

Hij heeft een halfuur tijd. De zitting is geschorst om de zigeuner op te sporen die het tweede agendapunt vormt. Wegens herhaalde vergrijpen zal deze worden berispt, eventueel zelfs uit de psrtij gezet als het district zo beslist. ‘Als ze die kwibus maar vinden,’ zegt hij. ‘Zo'n zigeuneropsporingspauze hebben we al vaker gehouden. 't Is een gewiekste klant, hij verstopt zich altijd of houdt zich ziek. Hij weet dat als de zitting voorbij is, iedereen vriendelijk is tegen hem, alleen gedurende de zitting zijn ze streng.’

Naar verluidt is 's mans laatste vergrijp dat hij tijdens de herfstmis een kaas heeft gestolen, alsmede een schaap. Daarom dient hij zo snel mogelijk opgespoord te worden. P. kijkt uit het raam en roept naar iemand:

‘Zoek je de zigeuner?’

‘Ja, jij niet?’

‘Ik ook. Laat me weten als jullie hem gevonden hebben.’ Intussen kunnen wij ons verstaan over de zin van oom P.'s inspanningen.

‘Het is namelijk zo,’ legt hij uit, ‘dat toen ik in negentienvijftig verkozen werd, het werk veel zwaarder was. Daarbij vergeleken is het nu kinderspel. Als ik mij niet vergis, is het aantal zittingen teruggebracht tot een kwart van het oorspronkelijke. Nu bewerken we de zigeuner als hij te voorschijn komt, en gaan naar huis. Maar toendertijd?

In de week voor kerstmis begonnen de districtsbestuurders door de telefoon te informeren wat de vooruitzichten waren voor de feestdagen: moest er met manifestaties gerekend worden? Ja zeker, ja zeker! antwoordde ik. Komt u gerust hierheen, want er staat van alles op het programma: kerstzang, het ronddragen van de stal van Bethlehem en andere interessante antiquiteiten. Ze bedoelden natuurlijk het tegenovergestelde: of er iets te duchten viel. In het begin moest P. er goed op letten dat hij zijn opvattingen in overeenstemming bracht met het taalgebruik van de afgevaardigden van het district. Alles wat zij afkeurden, heette een manifestatie: als iemand onverwachts in gepeins verviel, een tegengestelde mening was toegedaan of eenvoudig niet op de hoogte was. Het wezen van dit verschijnsel werd P. tijdens vervoer van vis uit Mezözáh duidelijk gemaakt door een districtsbestuurder, een uit het dorp afkomstige onderwijzer: kijk eens hoe mooi glad het water in deze vijver is. Als een eensluidende mening. Maar hier en daar duikt een karper op. Het is onmogelijk te weten wanneer en waar hij zich zal vertonen. Dat is een manifestatie. En daarom moeten we waakzaam zijn. Hetzelfde gold voor de adventsweek. Derhalve moesten er op grote schaal bijeenkomsten worden georganiseerd die als tegenwicht konden dienen. Bijeenkomsten van agitators, onderwijzers en huisvrouwen. De jeugd werd gemobiliseerd om deel te nemen aan culturele wedstrijden. Van de ene dag op de andere steeg het aantal districtsafgevaardigden. Ook de provinciale organen stuurden hun mensen. Ze liepen de deur plat van het kantoor van de volksraad. En allen wilden dat P. voor toehoorders zou zorgen. Afhankelijk van beroep en opdracht eiste iedereen zijn deel van het lichaam en de ziel van het dorp. De een had minstens (“minimaal”) dertig mensen nodig om een lezing te houden over de afstamming van de mens. “En snel, over dertig minuten!” Lang wilde hij in de onverwarmde zaal toch niet spreken. De ander maakte nieuwe wetten bekend. Een derde wilde dansen en zingen. Er waren zelfs goochelaars bij. Aan de rand van het dorp wachtte een vrachtwagen vol amateurtoneelspelers van een of ander bedrijf: als er publiek was, zouden ze een antiklerikaal stuk spelen, zo niet dan gingen ze door naar het volgende dorp. Er waren bezoekers die het dorp overvielen met vragen over het winterwerk op het land. Nog weer anderen waren geïnteresseerd in het manden vlechten, de gezondheidszorg, de kunstmatige bevruchting van de schapen of in wat de dominees zouden prediken. Het hoofd liep P. om, hij had geen flauw idee van de plannen van de dominees, noch wist hij hoe hij zoveel mensen voor zulke uiteenlopende doeleinden bijeen moest krijgen. De vrouwen waren aan het wassen, schoonmaken, fornuisstoken en de mannen liepen zich de benen uit het lijf om wijn en brandhout te bemachtigen, het was moeilijk hen in hun bewegingen te stuiten. Dan moest hij ze maar laten optrommelen, want, kun je een mus niet met een trommel vangen, bij een mens is dat wel mogelijk. Was er niet eens een trommel

[p. 45]

in het dorp? De gedelegeerden stonden perplex. Ze waren ongeduldig en nerveus: ze wilden naar huis om kerstmis te vieren, maar ze hadden een proces-verbaal nodig waarin stond hoevelen naar hun lezing hadden geluisterd en hoevelen het woord hadden gevoerd. De arme omroeper moest dagelijks wel drie keer schreeuwend het dorp doorlopen. Tegen de tijd dat de klassenstrijd verscherpt moest worden, was de man geheel schor. “Dat hele luidruchtige tijdperk is dan ook letterlijk zijn keel gepasseerd.” Ook met kerstmis werd de dienst gewoonlijk op P. afgeschoven. De president van de volksraad kreeg bericht dat hij dringend thuis werd verwacht in Marosvásárhely, omdat er iemand ziek was geworden, en de secretaris was reeds 's middags, bij het kopen van wijn, boven zijn theewater geraakt. Bleef dus alleen de organisator over. Van de wachtmeester moest P. mee op patrouille. Samen doorkruisten ze het dorp en legden de jongelui die kerstliederen zongen op straat uit, dat wat zij voor de ramen uitvoerden eigenlijk ten gehore brengen van nachtelijke muziek was, waarvoor een speciale vergunning moest worden aangevraagd. Ontbrak zo'n vergunning, dan was hun gezang niet meer te beschouwen als nachtelijke muziek, maar als ordeverstoring, zodat het beter was als iedereen naar huis ging en lekker onder de wol kroop. De mensen wilden echter niet naar bed toe en de vindingrijksten onder hen vroegen alleen of het wel toegestaan was om te zingen. Daarop gingen ze de huizen binnen, zodat hun bezigheid slechts als een huiselijk vermaak was te beschouwen. Hiertegen trad de wachtmeester niet op. Trouwens ook de anderen zei hij alleen zijn mening, waarna hij hen naar believen door de straten liet zwerven. Het was een goedhartige man, jammer dat hij later werd overgeplaatst.

“Begrijp je, daarom was mijn werk moeilijker,” zegt P., die een beetje gekalmeerd is nu hij dit alles heeft kunnen vertellen. Dankzij onze toenmalige activiteiten hoeven we ons nu niet meer met zo iets te bemoeien. Niemand steekt zijn neus in de zaken van de kerstmisvierders. Het is afgelopen en uit met de lastige bezoekers en de pietluttigheid.’

‘Denk je dat het pietluttigheid was?’

‘Pardon. Dat zeiden de mensen.’

‘Waren er zulke uitlatingen?’ vraag ik.

‘Ja, wat had je anders gedacht? Dat spreekt vanzelf.’

Ik wil hem zijn eigen mening ontlokken.

‘Is de toestand dan veranderd dànkzij of òndanks jullie activiteiten?’

Hij glimlacht gekweld en krabt zich achter het oor.

‘De onderwijzer, die nu de verantwoordelijke kameraad is bij het ditrictsbestuur, zei dat het niet had moeten gebeuren, maar dat het toch goed was geweest. Naast hem zat iemand van het provinciaal bestuur die hem onmiddellijk terechtwees: ‘Pardon! Thans zou het niet meer goed zijn, maar toen was het dat wel. Zo moet dit geformuleerd worden.’

‘Waarom was het dan toen wel goed?’ vraag ik.

‘Uit de woorden van de onderwijzer heb ik begrepen dat het daarom goed was, omdat we het gedaan hebben. Als ze het niet hadden gedaan, was het niet goed geweest. En omdat we het thans niet doen, zou het niet goed zijn ermee door te gaan.’

We proberen de lijn te ontdekken in het betoog van de onderwijzer. Ik sta net op het punt de zaak van een andere kant te benaderen, wanneer iemand op straat ons door het raam toeroept: ‘De zigeuner is terecht!’

‘Gauw erheen!’ zegt P. overeind springend. Hij nodigt mij uit mee te gaan naar de zitting, die heel interessant belooft te worden.

Binnen geraken is natuurlijk minder eenvoudig. De nachtwaker houdt mij tegen bij de deur. In de gauwigheid herkent hij me niet, hoewel we heel wat sigaren hebben gerookt samen.

‘Bent u gedelegeerde kameraad?’ vraagt hij streng.

‘Zie je niet dat hij familie is?’ snauwt P. hem toe.

‘Best mogelijk,’ zegt de nachtwaker, ‘maar 't is hier geen familiebijeenkomst, maar een zitting van de basisorganisatie.’

‘Hij is hier niet als familielid gekomen, maar als kameraad!’ stuift P. op, die een weinig gekrenkt is omdat de nachtwaker geen respect toont voor zijn status van ex-organisator.

‘Dat is wat anders,’ knikt de man, en verheugd omdat hij eindelijk wat te doen heeft, verdwijnt hij in het schoollokaal om mijn zaak te bespreken met de gedelegeerde van het districtsbestuur.

Terwijl wij staan te wachten vliegt de verkoper van de coöperatie - het is oom S.'s sabbattistische schoonzoon, van wie ik dus een zwager ben - op ons toe en vraagt of de bar, of liever het buffet, open mag. Er staan veel mensen voor de deur die sigaren of brandewijn willen kopen en morren omdat het winkeltje nog gesloten is. P. doet alsof deze zaak nog altijd tot zijn competentie behoort en wikt het voor en tegen zorgvuldig. Tenslotte zegt hij:

‘Doe maar open!’

Het antwoord bevredigt de verkoper niet volledig. Hij blijft zich zorgen maken over de vraag of de leiding wel zal instemmen met de opening. P. zet uiteen dat er op dit ogenblik geen aparte bestuursvergadering kan gewijd worden aan deze kwestie. Er staan andere zaken op de agenda. De man moet maar teruggaan naar de bar en deze openen. ‘Ik zal het doen,’ zegt de verkoper. ‘Als er maar geen narigheid van komt!’

‘Wat voor narigheid?’ meng ik mij in het gesprek.

‘Vanwege de opening.’

‘Is het de sluitingstijd?’

‘Nee, dat niet. Eigenlijk zou hij nu open moeten. Van vijf tot negen.’

‘Waarom doe je dat dan niet?’

‘Ik vraag juist of het màg.’

‘Waarom zou het niet mogen?’

‘Dat begrijp je toch niet, zwager.’

Ik begrijp het inderdaad niet, maar zoals de zaak er nu uitziet, moet ik zeggen:

‘Hoor eens, er is een bar, er is brandewijn, er zijn sigaren, er zijn kopers, ze staan zelfs te dringen, en het is vijf uur. Waarom zou de bar dan niet open mogen? Wat houdt je tegen?’

Het is de instructie die de man dwars zit. Weliswaar heeft híj die niet gekregen, maar zijn voorganger, de verkoper die met de kassa heeft geknoeid, maar vermoedelijk geldt

[p. 46]

zij ook voor hem. Vorig jaar werden de zittingen gewoonlijk gehouden in een vertrek naast de bar. Toen heeft een lid van de partijleiding, hij herinnert zich noch wie, noch waarom, hem opgedragen tijdens zittingen de bar gesloten te houden. Vanwege de dunne scheidingswand of om een andere reden, dat kan hij niet weten. Hij weet ook niet, hoelang de instructie van kracht blijft.

‘Als we de zitting een halve kilometer verderop houden, geldt dit natuurlijk niet,’ zegt P. op triomfantelijke toon. Hiervan is de zwager - ik zie het aan zijn gezicht - niet rotsvast overtuigd, maar nu wij hem om beurten aanmoedigen, snelt hij heen om de bar te openen.

Ik moet opeens denken aan de vastenperiode van honderd jaar die de paus de Seklers voor straf oplegde nadat zij hun kardinaal die tevens hun vorst was - vermoord hadden. Honderd vijftig jaar later, toen niemand meer wist waarom, hielden ze zich nog steeds aan de straf. Zou het vergeetachtigheid zijn geweest? Of wellicht de wijze gedachte dat we, wanneer we het niet eens zijn met een bevel, er goed aan doen het dubbel in acht te nemen. Mijn zwager overweegt in elk geval als aanhanger van deze overtuiging de risico's.

Intussen krijg ik toestemming om naar binnen te gaan. Dertig à veertig mensen zitten dicht opeengedrongen in de voor kinderen bestemde banken.

Op een verhoging, achter de tafel van mijn vroegere onderwijzer, heeft de gedelegeerde van het district plaats genomen. Het is een stevig gebouwde, goedlachse man met eeltige handen. Met zijn ietwat grijnzende, doch sympathieke lach, waardoor een gaaf gebit zichtbaar wordt, en zijn ongedwongen opmerkingen, brengt hij de aanwezigen nog voor het begin van de zitting in een opgewekte stemming. Zelfs de gedaagde, die in de achterste bank zit, lacht van tijd tot tijd, maar als hij hoort dat hij een agendapunt is, krimpt hij in elkaar en begint te knipogen, alsof hij door de pekel wordt gehaald.

‘Komt u maar vooraan zitten, in de eerste bank!’ nodigt de gedelegeerde hem uit.

De man pakt zijn muts, knoopt zijn jas dicht, komt uiterst beleefd naar voren en vraagt of hij misschien naast de kachel mag gaan zitten, want hij heeft het gevoel dat hij op het punt staat een longontsteking te krijgen. Een der aanwezigen merkt op dat dit vermoeden slechts een uitvlucht is, maar als de man het koud heeft, mag hij gerust bij de kachel plaats nemen.

De secretaris zet in het kort de feiten uiteen, dan begint het gesprek.

‘Waar werkt u?’

‘In de coöperatie, en ook elders... waar er maar wat te doen is.’

‘Wat vindt u van uzelf, kameraad H.? Hoe doet u uw werk?’

‘Goed, dat spreekt vanzelf.’

‘Drinkt u wel eens?’

‘Dat doet iedereen.’

‘Maar ik heb gehoord dat u op de weekmarkt dronken was.’

‘Dat klopt,’ knikt H. ‘Daarom herinner ik mij ook niet alles precies.’

‘Ik hoop dat u wèl weet, waarom we u op de agenda hebben gezet.’

‘Natuurlijk weet ik dat.’

‘Waarom dan?’

‘Omdat er een onderzoek tegen mij loopt.’

‘En waarom loopt er een onderzoek tegen u?’

‘Waarom? Ik denk dat u wilt weten of er onregelmatigheden zijn gepasseerd, kameraad.’

‘En zijn die gepasseerd?’

‘Mogelijk wel, mogelijk niet. Heel precies kan ik dat niet weten. Dat weet alleen de leiding.’

De gedelegeerde kijkt de man hoofdschuddend aan, dan vraagt hij:

‘Zegt u eens eerlijk, H., verdient u het om partijlid te zijn?’ Een moeilijke vraag. H. zwijgt een tijdje, snuift, kucht en antwoordt tenslotte:

‘Misschien wel, misschien niet. Niemand is zonder fouten. Alleen God is onfeilbaar.’

‘O ja?’ De borstelige wenkbrauwen van de gedelegeerde gaan met een ruk omhoog.

‘Dat denk ik tenminste.’

‘Laten we het daar nu niet over hebben. Zegt u me eens: wat zijn de verplichtingen van een partijlid?’

Het antwoord komt zo prompt, dat het lijkt alsof H. zich wekenlang heeft voorbereid op deze vraag.

‘Een partijlid mag niet drinken, niet rokken jagen en hij moet het volk toegedaan zijn.’

‘Is dat alles?’ lacht de vertegenwoordiger van het district.

‘U vergeet het verbod om te stelen.’

Hiermee begint de eigenlijke terechtzitting. H. legt uit dat de diefstal waarvan hij wordt beschuldigd, in werkelijkheid een misverstand is. Hij beschrijft de plaats van het gebeuren tot in de kleinste details. In zijn ene hand had hij een sigaret gehouden, in zijn andere hand een stok. Hij had de oude man om een vuurtje gevraagd. Door de beweging die hij maakte toen hij de ene sigaret naar de andere toe bracht, was vermoedelijk ook zijn stok heftig in beweging gekomen, waarvan de oude zo was geschrokken, dat hij de kaas had laten vallen en het op een lopen had gezet. H. had erop gerekend dat de oude, eenmaal van de schrik bekomen, terug zou komen voor de kaas.

‘Helemaal uitgedroogd is die kaas, meneer zó lang heb ik op hem gewacht en ik heb de stok zelfs weggegooid, omdat ik bang was voor nieuwe misverstanden,’ legt H. uit, ‘maar helaas heeft de oude zich niet meer laten zien.’

Onder invloed van dit klaarblijkelijke gelogen verhaal geraakt de gedelegeerde geleidelijk in een toestand van lethargie.

‘Zegt u eens: waarom gaat u nooit naar de vergaderingen van de basisorganisatie?’

‘Omdat ik een huis bouw. Ik weet niet of u een huis hebt, kameraad, een goede woning?’ vraagt hij op een toon waaruit blijkt dat dit een tegenaanval is. ‘Ik in elk geval niet. Ik ben er een aan het bouwen, van leem en met de riek. De leem moet eerst worden begoten met water en bestrooid met kaf, daarna goed aangestampt. Tegen de tijd dat de klei stevig genoeg is aangestampt, wordt er op de schutting gebonsd: of ik naar de vergadering wil komen. Maar de zon houdt er geen rekening mee dat de mensen

[p. 47]

hier beneden op aarde vergaderingen houden, díe droogt de klei. Zó kun je geen huis bouwen.’

Ets van Imre Goór

Enkele aanwezigen knikken instemmend en zeggen dat de man wat dit aangaat in ieder geval gelijk heeft. De gedelegeerde laat de zaak ook verder rusten. H. wordt nu overmoedig en schildert zijn levensverhaal in de meest sombere kleuren. Hij geeft een opsomming van zijn verdienstelijke daden tijdens de periode van de klassenstrijd. Enkele aanwezigen roepen er doorheen dat hij hierover beter zijn mond kan houden. Iemand staat op en prijst langdurig H.'s toenmalige activiteiten. Hij heeft toen zo veel gelopen en gedraafd, dat zijn vrouw elke avond natte verbanden om zijn benen moest leggen. Maar zijn moeite was niet tevergeefs geweest. Hij had koelakken ontmaskerd, of liever gezegd op de koelakkenlijst geplaatste boeren, en hij had aan de ‘inzamelingscommissie’ gemeld wie waar twee, drie zakken tarwe of maïs had verborgen. ‘Ik had zelf ook, daar durf ik rustig voor uit te komen, zes schepels tarwe verstopt, onder de vloerplanken in de stal. Anders waren we allemaal verhongerd, zó hadden ze bij ons de deel geplunderd. H. kreeg van het graan dat hij op die manier opspoorde, vijfentwintig procent. Als iemand procenten krijgt voor de klassenstrijd, verbaast het me niet dat hij enthousiast is. elke dag hing hij de vlaggen uit, en terwijl wij naast de dorsmachine liepen te huilen, was hij aan het oefenen met volksdansgroepen uit de stad, om ons in de middagpauze te kunnen vermaken.’

Deze bijdrage aan de discussie slaat in als een bom. De gedelegeerde krabt aan zijn achterhoofd in dit stille ogenblik van omblikken naar verzwonden tijd. Dan vraagt hij

[p. 48]

geheel onverwachts:

‘En het schaap?’

Ja, het schaap! Het is intussen wel teruggekeerd tot de rechtmatige eigenaar, maar dat is niet H.'s verdienste, maar het resultaat van een gewelddadige ingreep.

‘U was dus met paard en wagen onderweg van de markt naar huis?’

‘Ja,’ knikte H., ‘maar ik heb er geen idee van hoe dat schaap in mijn wagen is terechtgekomen. Ik verklaar op mijn woord van eer dat ik me op de bok heb omgedraaid toen ik het geblaat hoorde. Het spijt me dat ik geen getuige heb die tegenover de partij kan bevestigen, dat ik van verbazing een kruis heb geslagen.’

‘Wat heeft u nog meer gedaan?’

‘“ik ben doorgereden en heb me verwonderd. Hoe was het dier toch in mijn wagen beland? Ik dacht: door een wonder. Of misschien had iemand een grap uitgehaald, me een hak willen zetten... Ik kon het raadsel niet oplossen. Laten de kameraden het oplosse, als ze kunnen.”

“Het is al opgelost,” zegt de gedelegeerde. “U bent toch met me eens dat communisten niet in wonderen geloven, of wel?”

“Natuurlijk”,’ knikte H. Hij kijkt met zulke oprechte en onschuldige belangstelling in de richting van de tafel, dat zijn mond openvalt.

‘Het wonder bestaat hierin,’ zegt de gedelegeerde, ‘dat u het schaap doodeenvoudig gestolen hebt.’

‘Ik?’ vraagt H. verbijsterd.

‘Precies zoals ik zeg.’

H. is verbaasd, een uitdrukking van diep berouw verschijnt op zijn gezicht.

‘Een ding is zeker,’ zegt hij, ‘ik heb dat schaap niet gestolen. Maar mocht ik de pech hebben, dat de kameraden de zaak anders zien... als ze beslissen dat ik gestolen heb, dan onderwerp ik mij aan het besluit van de meerderheid.’

Allen barsten in lachen uit. De gedelegeerde tikt met zijn potlood op de tafel. H. zet een nieuwe verdedigingsaanval in: hij brengt zijn verleden in stelling om zich te verontschuldigen. Als eerste is hij toegetreden tot het landbouwcollectief.

‘Als negende,’ verbetert iemand. ‘Je wilde zelfs perse als negende worden opgeroepen op de oprichtingsvergadering.’

‘Daar was een reden voor!’ zegt H.

De stijfkoppigen - tevergeefs had men hun het vuur aan de schenen gelegd, ze wilden voor geen goud toegeven - hadden namelijk een pak slaag van ‘ziekenhuisformaat’ beloofd aan hem die als eerste zou toetreden. H., die inderdaad als eerste getekend had, mikte op de tweede of tenminste op de derde plaats. (Zijn lapje grond had hij reeds in 1946 verpatst, zodat zijn toetreding alleen symbolische waarde had. Hij hoefde niet zozeer met zichzelf, als wel met het pak slaag rekening te houden.) Na nieuwe dreigementen had hij zich op de hem het veiligst toeschijnende laatste plaats laten zetten, waarna hij, omdat deze plaats een partijlid onwaardig was, weer bovenaan de lijst was geplaatst. De achtste plaats was bezet, dus koos hij de negende. Hij meende - hetgeen een sprekend bewijs vormt van zijn bedachtzaamheid en uitstekend gevoel voor tactiek - dat als men al de eerste zou aframmelen, of misschien ook de tweede, of zelfs de vijfde, de aframmelaars tegen dat de negende aan de beurt zou komen, reeds geheel uitgeput zouden zijn.

‘En wie is er tenslotte eerste op de lijst geworden?’ vraagt de gedelegeerde.

‘Uitgerekend degene die het pak slaag in het vooruitzicht had gesteld,’ zegt H. stralend van geluk omdat de geschiedenis hem deze genoegdoening heeft gegund.

Ik heb het gevoel dat hij hoopt dat zijn kleine, flakkerende zonde uit het oog zal worden verloren in het schallende gelach van de zich op de knieën slaande en elkaar aanstotende menigte. De gedelegeerde verklaart dat de zaak van de kaas en het geheimzinnige schaap door het kantongerecht behandeld zal worden; de basisorganisatie zal zich bij het nemen van haar besluit aan de beslissing van het gerecht conformeren.

Naast mij is een oude koeherder in slaap gevallen.

Zijn buurman geeft hem een por in zijn zij:

‘Sta op, jij! Je bent hier niet op het station.’

Wij gaan naar huis.

(Vertaling: Henry Kammer)